22.04.1966
Neðri deild: 75. fundur, 86. löggjafarþing.
Sjá dálk 1785 í B-deild Alþingistíðinda. (1235)
177. mál, álbræðsla við Straumsvík
Björn Fr. Björnsson:
Herra forseti. Það er nú kominn nýr dagur og eðlilegt, að bæði ég og aðrir hv. þm., sem höfum verið að störfum í allan dag, séum orðnir nokkuð þreyttir og syfjaðir, þess vegna mun ég nú stytta mál mitt með því að ég mun vera einn af þeim síðustu á mælendaskrá eða kannske síðastur.
Ég vil þá í upphafi geta þess, að ég mun vísa til raka félaga minna, sem þeir hafa borið fram í þessu stórmáli, og þeirra upplýsinga, sem hafa komið fram í ræðum þeirra um ýmis atriði þessa máls. En ég vil aftur á móti lýsa í fáum dráttum minni skoðun á þessu máli og skýra þannig frá forsendum afstöðu minnar eins og hún hefur komið fram með jáyrði mínu við dagskrártill. þeirri, sem flutt var af hálfu framsóknarmanna í þessari hv. d. við 2. umr., en felld var.
Frá fyrstu tíð höfum við framsóknarmenn verið þeirrar skoðunar, og kemur það víða fram í ályktunum flokksþinga okkar á síðustu áratugum, að bezt fari á því, að atvinnurekstur í landinu fari fram á vegum okkar sjálfra. Því megi ekkert það aðhafast, sem geti haft í för með sér skerðingu á dýrkeyptu sjálfstæði okkar eða dregið kjark úr þjóðinni eða lamað sjálfsbjargarviðleitni hennar í þjóðhollu og nytsömu starfi hennar við þá höfuðatvinnuvegi, sem þjóðin er gróin við. Mikill meiri hluti þjóðarinnar er vafalaust þeirrar skoðunar, að framtíðarstefna okkar eigi enn að vera sú að byggja landið vel og hlúa að því, treysta á það og manndóm þjóðarinnar, sem þar býr. Við getum verið fullörugg þess, að það sé okkur jafnan fyrir beztu, sem við vinnum úr skauti náttúrunnar í samstarfi við gróðraröflin. Sá efnahagsávinningur verði þjóðinni drýgstur, sem þannig fæst. Hér er að sjálfsögðu átt við höfuðatvinnuvegina, landbúnað og sjávarútveg, svo og þann iðnað fyrst og fremst, þar sem unnið er úr íslenzkum afurðum. Fjölmargt annað á athafnasviðinu kemur vissulega til, en þetta sýnast mér grundvallaratriði. Þessi kenning styðst við reynslu annarra þjóða, þeirra, sem hvað lengst eru komnar. Þær byggja velfarnað sinn og hafa byggt á þeim verðmætum, sem landið sjálft gefur af sér, þeim auðlindum, sem því fylgja og landsmenn sjálfir vinna úr og hafa allan hagnað af, ef um hann er að ræða. Okkur hentar vitanlega hið sama, og þetta stendur eðli og allri gerð okkar þjóðar næst. Stefnan á að byggjast á þjóðlegum, rótgrónum grunni að viðhafðri hæfilegri gætni í stígandi framfarasókn við breyttar og síbreytilegar aðstæður. Við eigum ekki að láta það henda að apa af flaustri eftir því, sem að berst, né sækja taumlaust í það, sem erlent er, en við skulum vera reiðubúnir að hafa eðlilega og nauðsynlega samvinnu við aðrar þjóðir og þá hvað helzt þær, sem okkur eru skyldar og vinveittar. Þar ber okkur að vera jákvæðir í því öllu, sem bæta má afstöðu okkar í efnahags- og menningarlegum efnum, allt miðist við það að aðhæfa það, sem við tileinkum okkur, hagsmunum landsmanna fyrst og fremst og sérstöðu. Þá má hafa í huga, að nú á tímum standa dyr opnar til hvers kyns nýtilegra úrræða og framsóknar til velfarnaðar bæði í efnahagstilliti og félagslegum efnum. Auknar tæknilegar framfarir gefa svigrúm fyrir fjölbreytilega afkomumöguleika. Hefur breytingin í þessu efni orðið hvað hröðust á síðustu áratugum. Smáþjóð í örri uppbyggingu mitt á fjölförnum samskiptaleiðum annarra þjóða, stærri og umsvifameiri, hlýtur að standa á varðbergi um allt, sem inn flyzt og gæta þess vandlega að semja aldrei svo um aðkomin verðmæti efnisleg eða andleg, að til tjóns kunni að leiða, sem seint kann að bætast eða snúið geti allri eðlilegri þróun þjóðarinnar við, jafnvel svo að hún verði ekki lengur greind frá annarri eða öðrum. Hér er okkur vissulega æðimikill vandi á höndum. Hann verðum við að leysa af vandlegri íhugun og taka okkur nægilegan tíma hverju sinni. Umfram allt megum við ekki telja okkur trú um lítilmótlega smæð okkar og vanmátt, þótt við búum við fábreyttari kjör og kannski minni glæsileik en sumar aðrar þjóðir.
Allra sízt mega forustumenn þjóðarinnar láta á sér heyra eða haga sínum athöfnum þannig, að upp komist um vantrú þeirra á getu okkar til eðlilegrar framsóknar af eigin rammleik. Við skulum minnast þess, að óvíða eða hvergi kannske á byggðu bóli er jafnfámennur hópur manna, sem hefur unnið tiltölulega meiri þrekvirki á jafnskömmum tíma í margs konar framkvæmd, þó að oft hafi verið við ramman reip að draga og erfiðleikar verið á ferð. Þessa staðreynd má hafa í huga og þjóðinni er hollt að muna, þegar dreginn kann að vera í efa máttur hennar og hæfni til þess að standa á eigin fótum. Þessi efi sýnist nú á síðustu árum hafa farið í vöxt, og er illt til þess að vita og ekki sízt ef þeir, sem fara fyrir, eru uppvísir að slíkum hugsunarhætti. Við skulum vera fullvissir þess, að nauðsynlega varðstöðu okkar munu aðrar þjóðir okkur vinveittar skilja og meta réttilega, ef við sjálfir höfum fyrirhyggju að sýna hana í verki og lúta ekki að hverju einu, ef það er aðeins af erlendum toga spunnið.
Við Íslendingar stöndum á alvarlegum tímamótum breytinga og jafnvel byltinga, þörfnumst við því fullrar vöku og engu má oftast nær skeika um rétt og þrauthugsuð vinnubrögð. Meira en nokkru sinni fyrr munu viðskipti okkar við erlend ríki marka málefni okkar á næstu árum og áratugum, stórkostlegar framfarir á flestum tæknisviðum og verklegrar þekkingar eiga sér stað víðs vegar um heim allan. Viðleitni þjóða og þörf til samstarfs eykst. Til þessa verðum við að taka skynsamlega og afdráttarlausa afstöðu. Á hólm við slík framtíðarverkefni verður þjóðin að ganga í óskertu trausti á getu sína og framtaksþrótt og með fullri virðingu fyrir sjálfri sér og því starfi, sem hún hefur innt af hendi og vinnur. Við lausn slíkra vandamála í samstarfi við aðrar þjóðir þurfum við fyrst og fremst, eins og ég hef vikið að, að byggja á þjóðlegum grunni, þar sem til fulls er metið gildi sjálfstæðis þjóðarinnar, pólitísks og efnahagslegs, þar sem tunga okkar, saga og þjóðerni er lagt til grundvallar og metið til hinna dýrustu verðmæta okkar og eigi sé gleymt hefðbundnum undirstöðum íslenzks atvinnulífs.
Með hliðsjón af því, sem ég hef hér lítillega rifjað upp, og því máli, sem hér er til umr., hefur Framsfl. jafnan talið, að mikil og margvísleg áhætta geti fylgt fyrir sjálfstæði þjóðarinnar, ef erlendur atvinnurekstur að verulegu marki væri hér í okkar landi og afrakstur hans rynni að miklu leyti úr landinu. Fyrirferðarmikið erlent fjármagn gæti haft alvarlega röskun þjóðlífsins í för með sér. Vissulega kemur hér til greina og er þörf fyrir erlent fjármagn til þess að auka og efla atvinnuvegi landsmanna, en slíkt er að sjálfsögðu að mínu áliti nauðsynlegt að hafa innan hæfilegra marka. Þetta ber vitanlega að meta og vega gaumgæfilega hverju sinni. Framsfl. hefur staðið að því oftar en einu sinni, að erlend lán væru tekin til ýmiss konar stærri framkvæmda, svo sem eins og til byggingar orkuvera, áburðarverksmiðju og sementsverksmiðju, en þegar kemur til samvinnu við erlend einkafyrirtæki, sem hafa ágóðasjónarmið svo að segja ein fyrir augum og reisa vilja stóriðjufyrirtæki hér, þá er komið að því að gæta verður fyllstu varúðar, þá þarf að búa vel um alla hnúta.
Þegar til þess kom, að ljóst var, að samningar milli ríkisstj. og álhringsins væru á lokastigi, samþykkti Framsfl. ályktun, þar sem talið var m.a. rétt, að kannaðir væru möguleikar á uppbyggingu einstakra stærri iðngreina með beinni þátttöku erlends fjármagns samkv. sérstökum lögum og samningi hverju sinni, enda væri nægilegt vinnuafl fyrir hendi og slík atvinnufyrirtæki liður í skipulegri uppbyggingu atvinnuveganna, en mætti aldrei verða til þess, að slakað væri á eða dregið úr að neinu leyti eflingu íslenzkra atvinnuvega. Slík atvinnufyrirtæki yrðu að öllu leyti að lúta íslenzkum lögum, og megináherzlu bæri að leggja á, að staðsetningu slíkra fyrirtækja væri þannig fyrirkomið, að hún stuðlaði að jafnvægi í byggð landsins. Þess væri og gætt að tryggja efnahagslegan og tæknilegan grundvöll þess, að Íslendingar gætu sem fyrst tileinkað sér þá þekkingu og verkkunnáttu, sem flytjast kynni inn í landið með þessum hætti, þannig að íslenzkur iðnaður gæti á þessu sviði sprottið upp af því fyrirtæki. Í tilefni af samningaviðleitninni og þeim samningum, sem sú viðleitni hefur leitt af sér og nú liggja hér fyrir þessari hv. d., þá lýsti flokkurinn því yfir, að slíkt stórmál mætti ekki afgreiða nema sem lið í heildaráætlun í framkvæmda- og efnahagsmálum þjóðarinnar. Og ekki væru tiltök að hefja þær framkvæmdir við þá verðbólguþróun og vinnuaflsskort, sem íslenzkir atvinnuvegir nú búa við. Eins og sakir stæðu væri því ný stefna í efnahags- og atvinnumálum landsins forsenda þess, að unnt væri að ráðast í stóriðju á þessum grunni. Hið erlenda fyrirtæki ætti engra hlunninda að njóta umfram íslenzka atvinnuvegi og lúta í einu og öllu íslenzkum lögum, og raforkusala til slíks fyrirtækis ætti a.m.k. að standa undir stofnkostnaði virkjunar að sinu leyti. Enn fremur ættu íslenzk stjórnvöld á hverjum tíma að hafa íhlutun um skipun stjórnar verksmiðjunnar, og meiri hluti stjórnenda ættu að vera íslenzkir ríkisborgarar.
Að sjálfsögðu er andstaða mín og minna félaga hér í d. byggð á því m.a., að þessum skilyrðum hefur alls ekki verið fullnægt og síður en svo. Það eru í raun og veru engin þessi skilyrði tekin upp, sem við teljum, að ættu að vera fyrir hendi.
Ég vil aðeins draga fram nokkur einstök atriði, örfá þó, sem mér finnst, auk þess, sem ég hef aðeins áður drepið á, mæla mest gegn staðfestingu hins háa Alþ. á álsamningnum. Yfir efnahagslífi okkar Íslendinga hvílir dimmur skuggi hraðvaxandi verðbólgu og dýrtíðar. Vinnuaflsskortur er í höfuðatvinnugreinum okkar, en þar sem nú á að bæta ofan á þetta vandræðaástand framkvæmdum á vegum erlends auðhrings, sem velta á milljörðum króna, er augljóst, að hefjast mun æðisgengið kapphlaup um vinnuafl. Atvinnuvegir þjóðarinnar munu þurfa að berjast við vaxandi erfiðleika af þessum sökum, en stóriðjan rifa til sín starfskraftana, enda þótt búast megi við verulegum, kannske mjög miklum innflutningi á vinnuafli. Geta af þessu hlotizt óteljandi og illa viðráðanlegir hagsmunaárekstrar og erfiðleikar ótalmargir aðrir. Þenslan í efnahagslífinu mun aukast, og við stöndum lengra frá nauðsynlegri lausn dýrtíðarmála en nokkru sinni fyrr.
Í þessu máli, álbræðsluframkvæmdunum, sækja stjórnarflokkarnir svo fast fram, að þeim dettur ekki í hug né fá, að því er virðist, skilið, að eins og ástand efnahagsmálanna er hjá okkur, á slík framkvæmd að bíða, og þarfara, enda höfuðnauðsyn að leggja af fyllsta krafti til atlögu við dýrtíðar- og verðbólguvandann. Sannarlega megum við engan tíma missa í því efni. Það er okkar stærsta viðfangsefni í dag. Annað, sem er síður aðkallandi, verður að bíða síns tíma, þar til verðþenslan verður stöðvuð að fullu eða a.m.k. að mestu leyti. Olíuburður á eld hefur jafnan þótt óðs manns æði, ef slökkva þarf.
Þá er það annað atriði samningsákvæða, og það er í sambandi við réttarfarið. Ýmsir félaga minna hafa bent á þetta atriði og hversu lítt það væri þolandi, og sumir hafa talið, að gerðardómsákvæðið í álsamningnum væri eitt út af fyrir sig að þeirra áliti nægileg ástæða til þess að hafna samningnum, þótt ekki kæmi annað til. Skv. 46. og 47. gr. samningsins er ákveðin sérstök og óvenjuleg leið til þess að fá skorið úr deilumálum, sem rísa kunna út af stóriðjusamningunum eða í sambandi við þá. Gilda þær sérstöku reglur um ágreiningsmál á milli svissneska álfélagsins, íslenzka álfélagsins og minnihluta hluthafa annars vegar og ríkisstj., Landsvirkjunar og Hafnarfjarðarkaupstaðar hins vegar, og gildir einu, hvort ágreiningurinn er út af aðalsamningnum, orkusölusamningi, hafnar- og lóðarsamningi eða aðstoðarsamningum. Öll þessi ágreiningsmál eru tekin eða geta orðið tekin undan lögsögu íslenzkra dómstóla. Þessi gerðardómsákvæði álít ég, að lýsi mjög vantrausti á íslenzku réttarfari og íslenzkum dómstólum, og að minni hyggju hljóta þau að byggjast á þeirri ímyndun eða skoðun, að hér á Íslandi sé ekki fullkomið réttarríki. Og það hefur heyrzt og talið staðfest í blaðaviðtali, að aðalforstj. Alusuisse hafi talið, að íslenzkum dómstólum væri vart treystandi til að fara með þessi mál, m.a. og kannske þá aðallega fyrir þá sök, að dómstólana eða dómara í okkar landi skorti reynslu í þeim efnum, sem samningurinn fjallar um. En ég er nú þeirrar skoðunar, að okkar dómarar velflestir, ég tala ekki um hæstaréttardómarar, hafi nægilega þekkingu til þess að fjalla um deilumál, sem væntanlega og sjálfsagt koma upp á milli aðila, og þá ekki sízt milli íslenzkra aðila út af samningsákvæðunum, og ég tel, að það sé í raun og veru alveg út í hött að gera svo lítið úr hæfileikum dómarastéttarinnar í okkar landi, að rétt sé að hafa slíkt ákvæði. Ég tel því, að þetta atriði samningsins sé þess eðlis, að eigi sé hægt að samþykkja það með góðri samvizku.
Það, sem ég hef rakið hér áður, mælir alli gegn álsamningnum, og hvert einstakt atriði, sem ég hef drepið á, má telja, að sé nægilegt í því efni. Samningurinn er þannig í öllum höfuðatriðum, bæði eftir því sem ég hef hér lauslega minnzt á og eftir því sem félagar mínir hafa tekið fram í sínum ræðum undanfarið, að eðlilegast sé, og enda sjálfsagt, að honum verði vísað frá.
Til viðbótar því, sem ég hef hér sagt, vil ég geta um þá kenningu, sem uppi er hér, að okkur sé engan veginn auðið að koma upp stórvirkjun við Búrfell af eigin rammleik eða a.m.k. sé það okkur svo kostnaðarsamt, að við getum ekki búið við. Til þess að vel fari í því eini, þurfi að koma til álbræðslan í Straumsvík. En ég vil alvarlega vara við þessari kenningu í málsmeðferð ríkisstj. Það er rangt og villandi um of að tengja saman þetta tvennt, virkjun Þjórsár til rafmagnsnotkunar til almenningsþarfa á Suður- og Suðvesturlandi, og svo hins vegar álbræðsluna. Þetta eru tvö sérskilin mál. Það er fullsannað, að virkjun Þjórsár við Búrfell er talin mjög hagkvæm og enda hagkvæmasta rafvirkjun hér án þess að um álbræðslu væri að ræða. Og ekki nóg með það. Hið alvarlega og óskiljanlega lága raforkuverð til hins erlenda stóriðjufyrirtækis getur orðið og væntanlega verður til þess að hækka svo um muni rafmagnsverð til okkar fólks á Suður- og Suðvesturlandi og okkar innlendu fyrirtækja, bæði til sveita og við sjó á virkjunarsvæðinu. Þegar af þessu má sjá, að í þessu atriði er ekki annað sýnna, en að samið hafi verið af sér.
Þegar Þjórsárvirkjunarframkvæmd var fyrir þingi í fyrra, landsvirkjunarfrv., og var afgreitt, kom það greinilega fram hjá raforkumálaráðh., að hann taldi Þjórsárvirkjun mjög hagstæða okkur, sem er líka rétt og hann hefur oft tekið fram, og hafði það eftir beztu sérfræðingum, að vel mættum við sjálfir framkvæma hana og án þess að til kæmi atvinnurekstur á erlendra hendi í okkar íandi. Taldi hann, að okkur yrði þó hentugra, að álbræðsla fylgdi með. En þegar þess er gætt, sem ég sagði áður, að hið ótrúlega lága og einsdæmis raforkuverð til álhringsins hefði vafalítið í för með sér mun hærra verð til innlendra einstaklinga og fyrirtækja, er enginn vafi á, hvernig þetta málsatriði liggur fyrir. Öll samtenging annars vegar milli Þjórsárvirkjunar og hins vegar álbræðslunnar er því þannig meira en varasöm og út í hött að tengja þessi tvö málefni saman. Það er vissulega kleift fyrir okkur að leggja til atlögu við Þjórsárvirkjunina á fyrsta stigi með 70 megawöttum, og það getum við einir gert og reist af eigin rammleik, en með eðlilegum lántökum heima og erlendis. Eins má þess minnast, að okkur Íslendingum var auðið að hrinda í framkvæmd Sogsvirkjuninni á erfiðustu tímum, það var á árum heimskreppunnar. Hæfileg virkjun í Þjórsá núna, eins og margoft hefur verið tekið fram, er væntanlega ekki umsvifameiri eða erfiðari í framkvæmd en Sogið var á sínum tíma. Er þá illa komið okkar hag, og ég dreg sízt úr því, að nú skuli sambærileg virkjun vera útilokuð nema á undan gangi samningur við erlenda um stóriðjumál, samningur, sem í mörgum greinum er óvarlegur, varasamur, ónákvæmur og um sumt gerður hættulegur, eins og æðioft hefur verið drepið á í þessum umr. Enginn er ég sérfræðingur hvorki um álbræðslu né um raforkumál, en ég hef fyrir mér ýmis orð og skoðanir sérfræðinga eða upplýsingar um áþekka samninga með öðrum þjóðum og svo tilfinningu mína sem Íslendings.
Ég vil leyfa mér að halda því fram, að réttara hefði verið að fresta þessum samningum og sjá til, hverju fram yndi um efnahagsvandann, dýrtíðina og verðbólguna. Þjórsárvirkjun eigum við sjálfir að framkvæma og hefðum átt að leggja í þá virkjun miklu fyrr, svo mikil er rafmagnsþörfin orðin á þessu svæði, sem um ræðir, og vex óðfluga.
Nú má telja víst, að álsamningurinn öðlist lagagildi innan fárra daga, síðan komi hann til framkvæmda. Þá vil ég, þegar svo horfir, óska þess að lokum, að allt snúist nú þetta mál á betra veg, að við Íslendingar þrátt fyrir allt og þó að þunglega horfi, megum njóta velfarnaðar, bættra lífskjara á alla lund og allt megi sem giftusamlegast fara úr hendi þeirra ýmsu forystumanna, sem koma til með að framkvæma samninginn af hendi landsmanna um næsta nærfellt hálfrar aldar skeið.