29.04.1966
Neðri deild: 81. fundur, 86. löggjafarþing.
Sjá dálk 465 í C-deild Alþingistíðinda. (2587)
190. mál, stjórnarskipunarlög
Flm. (Einar Olgeirsson):
Herra forseti. Við hv. 5. landsk. þm. höfum leyft okkur að flytja hér frv. til breyt. á stjórnarskránni. Það er auðvitað ekki lagt fram á þessu þingi með það fyrir augum, að okkur detti í hug, að það yrði samþ. nú, heldur aðeins til þess fyrst og fremst að kynna þm. það og ef samkomulag gæti orðið um það að taka þessi mál til rannsóknar.
Þegar lýðveldið var stofnað, var því lýst yfir af allra flokka hálfu, að þó að við gerðum ekki aðrar breytingar við sjálfa lýðveldisstofnunina en þær í stað konungsvalds að skapa hér forsetavald og í stað konungsríkis að skap hér lýðveldi, væri fyrirætlunin að breyta að öðru leyti stjórnarskránni mjög bráðlega í þá átt, sem við ætti. Það var sett hver stjórnarskrárnefndin á fætur annarri á þessum tímum. Strax fyrsta stjórnin, sem mynduð var, eftir að lýðveldið var stofnað, nýsköpunarstjórnin, lýsti því yfir í sinni stefnuskrá, svo hljóðandi, með leyfi forseta:
„Loks hefur ríkisstj. ákveðið, að hafin verði þegar í stað endurskoðun stjórnarskrárinnar með það fyrir augum, að sett verði ótvíræð ákvæði um réttindi allra þegna þjóðfélagsins til atvinnu eða þess framfæris, sem tryggingalöggjöfin ákveður, félagslegs öryggis, almennrar menntunar og jafns kosningarréttar.“
Stjórnarskrárnefndir voru alllengi starfandi um þessi mál, en það strandaði alltaf á sama skerinu; deilan um kjördæmaskipunina var svo hörð á þessum tíma, að það komst raunverulega ekkert f gegn af því, sem hefði þurft að gerast í sambandi við þau félagslegu mál og aðrar lýðræðislegar umbreytingar á stjórnarskránni.
Á þeim tímum t.d. áttum við í Sósíalistaflokknum fulltrúa í þessari nefnd, — ég var þar lengi sem fulltrúi, — og það var þannig lengst af ástandið hjá okkur, að okkur þótti það bezt, ef ekkert yrði gert í þessari stjórnarskrárnefnd, því að það, sem þá vofði alltaf yfir, var hið versta frá okkar sjónarmiði, að kjördæmaskipulaginu yrði breytt í tóm einmenningskjördæmi, og um tíma var meira að segja mjög lengi um það talað, hvort það skyldu verða 17 eða 21 einmenningskjördæmi í Reykjavík. Á þessum tímum strandaði því öll endurskoðun á stjórnarskránni alltaf á þessu sama skeri, ágreiningnum um kjördæmaskipunina. Og þetta var það, sem varð orsökin til þess, að allir þeir, sem falið var að starfa í þessu, gerðu aldrei neitt í því. Ég held, að það hafi verið að mörgu leyti fullgild afsökun.
Nú er hins vegar hlé í kjördæmamálinu, og það er okkar skoðun, að það væri þess vegna mjög rétt fyrir Alþingi að nota þetta hlé, þennan augnabliksfrið, hvað lengi sem hann kann að verða, sem nú er í kjördæmamálinu, til þess að endurskoða stjórnarskrána hvað snertir önnur ákvæði hennar. Það liggja fyrir mikil gögn í þessu sambandi, því að það var safnað mjög miklu saman af alls konar upplýsingum á þessum tíma, stjórnarskrár annarra þjóða og annað slíkt. Og eins og vitað er, hafa, frá því að lýðveldið var stofnað, verið gerðar mjög miklar endurbætur á öllum okkar félags- og réttindamálum, þannig að það er tími til þess kominn, að stjórnarskráin feli í sér þessi réttindi, sem nú þegar eru meira eða minna ákveðin með lögum.
Það, sem við þess vegna höfum tekið saman, flm., í þessu frv. til l. um breyt. á stjórnarskipunarlögunum, eru sumpart allstór atriði, þar sem verið er að slá föstu þeim réttindum, sem þegar eru, og helga þau með því að setja þau í stjórnarskrá, sumpart ný allstór mál, sem þarna koma inn, sérstaklega á því lýðræðislega sviði, en svo líka í þriðja lagi nokkur smámál, sem eru aðeins nokkurs konar lagfæring á stjórnarskránni sjálfri um hluti, sem nú þegar eru orðnir öðruvísi í reyndinni. Ég skal því vera stuttorður, rétt líta yfir höfuðatriðin í þessum greinum.
Í 1. gr. er breytt til um kosningarréttinn, að í staðinn fyrir að takmarka hann við 21 ár, er tekið fram, að það skuli mega lækka hann niður úr 21 ári. Hér hefur verið mikið um það rætt hjá okkur núna og liggja fyrir um það till. að lækka kosningarréttinn niður í 18 ár, en með þessu móti yrði stjórnarskránni breytt þannig, að það sé heimilt bara með einföldum lögum að lækka hann niður í 18 ár, og að öðru leyti yrði með þessari grein, 33. gr., eins og hún yrði orðuð, ákveðið, að það væri ekki lengur hægt að dæma af mönnum kosningarrétt.
Í 2. gr. er aðeins verið að slá því föstu að hafa samkomudag Alþingis fyrsta föstudag októbermánaðar. Það hefur orðið síður nú upp á síðkastið, að það er einhver dagur í fyrri hluta október, sem Alþingi kemur saman, en það þarf alltaf að samþykkja lög á hverju þingi um að breyta ákvæði stjórnarskrárinnar um 15. febr. Þetta væri bara til þess svo að segja að færa það i bækur, sem nú þegar er orðið í „praxis“. Og sama gilti í raun og veru að nokkru leyti í sambandi við 1. gr., að þar er brott numin skyldan um 5 ára búsetuna, sem sett var í gamla daga, á meðan við vildum forðast það, að Danir kynnu að flytjast of mikið til landsins, á meðan þeir höfðu jafnan borgararétt á við okkur.
Í 3. gr. hins vegar og 4. eru allmikil nýmæli, sem fara fram á það, að ákveðinn hluti þm. og jafnvel ákveðinn hluti kjósenda geti tryggt það, að málum, sem hér hafa verið samþ., bæði lög og þáltill., sé skotið undir þjóðardóm. Það var eitt stærsta lýðræðislega sporið, sem stigið var í sambandi við lýðveldisstofnunina, að það var tekin sú ákvörðun, að forsetinn skyldi geta synjað lögum um staðfestingu á þann máta, að hann skyti þeim undir þjóðardóm. Og þetta vald, sem forseta þannig var fengið, var undirstaðan að því, að hann skyldi vera þjóðkjörinn, en ekki þingkjörinn. Þegar upphaflega var byrjað að ræða þetta í gömlu lýðveldisstjórnarskrárnefndinni, var meiri hl. á þeirri skoðun, að hann skyldi vera þingkjörinn, en eftir að um þetta varð samkomulag, að hann skyldi geta skotið málum undir þjóðardóm, var ákveðið og þótti eðlilegt, að hann yrði þjóðkjörinn, vegna þess að þá ætti hann að vera eins konar vörður alþjóðar gagnvart því valdi, sem flokkarnir og ríkisstjórn á hverjum tíma getur óbeint sölsað undir sig, þannig að þeir hefðu nokkurt aðhald af því, að það væri hægt að leggja beint undir þjóðardóm mál, sem hér yrðu samþykkt. Þetta eru ákvæði, sem ýmsar aðrar þjóðir, sem langt eru komnar á lýðræðisbrautinni, hafa í sínum stjórnarskrám, og við álitum mjög mikilvægt, að þetta atriði væri sett inn í stjórnarskrána. Þetta er ekki nema eðlilegur hlutur, allt valdið kemur frá þjóðinni hvort sem er, og það væri ekki nema eðlilegt, að hún hefði vald til þess að geta fellt úr gildi lög, ef meiri hluti hennar er á móti þeim, eða þál., sem geta kannske verið enn þá þýðingarmeiri en lög oft og tíðum.
Í 4. gr. eru ákvæði um, að svo framarlega sem lög eða þál. hafa það í sér fólgið að afhenda í hendur alþjóðlegrar stofnunar einhvern hluta af ríkisvaldinu, skuli það þurfa í fyrsta lagi samþykkt Alþingis á sérstakan máta, það er gengið út frá 5/6 hlutum, og enn fremur 2/3 hluta þjóðarinnar við þjóðaratkvæði. Þessi grein er raunverulega að nokkru leyti til komin út af þeim umræðum, sem orðið hafa um inngöngu Íslands t.d. í Efnahagsbandalagið. Efnahagsbandalagið skv. Rómarsamningnum er í raun og veru sérstakt sameiginlegt ríki, a.m.k. ef Rómarsamningurinn verður látinn halda áfram í þeirri mynd, sem hann er nú, og ef land eins og Ísland ætti að ganga inn í slíkt stórríki, væri það að afsala sér að vissu leyti sínu sjálfstæði og flytja það vald, sem nú er hjá íslenzka ríkisvaldinu, yfir í ríkisvald þessarar stóru samsteypu, og við álitum, að slíkt ætti ekki að geta gerzt, nema því aðeins að þjóðin hefði greitt um það atkvæði. Við vitum, að t.d. nú er það svo í stjórnarskránni, fyrir utan þetta vald, sem forsetinn hefur, að atriði eins og það að hætta að hafa kirkjuna sem ríkiskirkju eða annað slíkt, er atriði, sem verður að leggjast undir þjóðina, og þá getur maður nærri, hvers konar kröfur maður ætti raunverulega að gera í sambandi við aðra eins hluti og þá, ef Ísland eða partur af því íslenzka ríkisvaldi væri seldur í hendur alþjóðlegri stofnun, — þjóðin ætti sjálf að geta um það dæmt. Ákvæði mjög svipuð þessu eru t.d. í dönsku stjórnarskránni.
Þá er 5. gr. Hún er ákvæði um eignarréttinn á fasteignum og náttúruauðæfum á Íslandi, að tryggja það, að Íslendingar einir skuli eiga þetta, og eins og þar gefur að lesa, sérstakar ákvarðanir hvað snertir útlendinga. Þessi ákvæði álítum við líka mjög nauðsynleg. Svo framarlega sem Ísland lendir í markaðsbandalögum, er það eitt af því fremsta, sem þessi markaðsbandalög yfirleitt ákveða, að það skuli vera réttur til uppkaupa á t. d jörðum, uppkaupa á landi. Og eins og oft hefur verið bent á hér í þessari hv. d., er jörð á Íslandi, land á Íslandi eitthvað það ódýrasta, sem fyrirfinnst í allri Evrópu, og það er enginn efl á því, að ef þarna er ekki vel frá gengið að tryggja rétt Íslendinga fyrst og fremst til jarðanna og til náttúruauðæfa, mundi, hvenær sem við kynnum að lenda í slíkum markaðsbandalögum, sem hefðu að einhverju leyti þau ákvæði, að það skyldi vera heimilt öllum borgurum þeirra landa að kaupa fasteignir hverjum í annars landi, þá mundi vera rifið út hér á Íslandi jarðir, lóðir, náttúruauðæfi og annað slíkt, og þess vegna er mjög nauðsynlegt fyrir okkur að setja skorður við þessu. Ég held, að það væri einmitt mjög æskilegt, áður en við förum alvarlega að ræða mál eins og t.d. inngöngu í EFTA eða Efnahagsbandalagið, að þá værum við búnir að taka slíkt ákvæði í stjórnarskrá, þannig að það væri alveg skýrt, jafnvel þó að meiri hl. hér á Alþ. kynni að finnast það skynsamlegt að fara í þetta, þá væri stjórnarskráin næg til að hindra, að það væri hægt fyrir útlendinga að kaupa upp jarðir, fasteignir og náttúruauðæfi hér í stórum stíl.
Þá er sjötta ákvæðið. Það er algert nýmæli, sem að vísu hefur komið fram áður í sambandi við till. til stjórnarmyndunar hér fyrir 20 árum, en þarna er bæði orðað öðruvísi og hefur ekki mikið verið rætt á þessum tímum.
Það er svo með alla núverandi óbyggð Íslands, alla almenninga, afrétti og ég tala nú ekki um þá hreinu óbyggð, jökla, fjöll, eignarrétturinn á þessu svo að segja einskismannslandi er í raun og veru mjög óákveðinn í okkar lögum, og þetta er undir því komið að miklu leyti, hvernig t.d. hæstaréttardómarar á hverjum tíma líta á, við skulum segja þegar verið er að deila t.d. um eignarrétt í sambandi við veiðivötn og annað þess háttar, hvernig þeir líta á t.d. notaréttinn, sem felst í beitarrétti og öðru slíku, eða hvort þeir skoða þetta sem einstaklingseignarrétt, t.d. eignarrétt hreppa eða jafnvel einstakra jarða og annað slíkt. Þetta er allt mjög óljóst, og sem stendur eru, veit ég líka, t.d. hjá hæstaréttardómurum mismunandi skoðanir uppi um þetta. Ég álít, að það sé nauðsynlegt að taka af öll tvímæli um þessa hluti í stjórnarskránni sjálfri og það eðlilega, sem eigi að slá föstu, sé, að öll núverandi óbyggð, þ.e. almenningar, afréttir, aðrar lendur og svæði, sem ekki hafa verið byggð undanfarin 20 ár, öll hveraorka, vatnsorka og öll auðæfi í jörðu, sem þar eru, sé ævinleg eign íslenzku þjóðarinnar. Það þýðir, að það sé raunverulega sameign þjóðarinnar, alþjóðareign, sem ekki sé hægt að láta af hendi. Þetta er ákaflega mikilvægt ákvæði, ef við hugsum okkur, að okkar land eigi eftir að byggjast í miklu ríkara mæli og kannske líka verði hægt að hagnýta miklu fleiri auðlindir, sem þar eru, en við nú gerum okkur grein fyrir, þá er nauðsynlegt, að þetta sé alveg ótvíræð þjóðareign. Það yrði náttúrlega með lögum um leið að ákveða þann afnotarétt, þann hefðbundna afnotarétt, sem núna er, við skulum t.d. segja eins og beitarrétt og veiðirétt og annan slíkan hefðbundinn afnotarétt, það verður að ákveða hann með lögum. En mönnum hættir oft og tíðum við að rugla svo að segja saman slíkum afnotarétti eins og veiðirétturinn og slíkt er, og þeim raunverulega eignarrétti á sjálfri jörðinni, á sjálfum löndunum. Það orðalag, sem við notum um þetta, er „ævinleg eign íslenzku þjóðarinnar“. Það er sama orðalagið og notað er í lögunum um friðhelgun Þingvalla, þar sem því er slegið föstu, að þeir séu ævinleg eign íslenzku þjóðarinnar. Það hefur verið um það rætt núna t.d., hvort ekki skuli draga sýslumörk nokkuð öðruvísi en nú er. Sýslumörkin eru yfirleitt dregin þannig nú, að þau enda á vissum stað uppi í óbyggðum. Sýslumörkin eru ekki dregin þannig, að sýslurnar eigi alveg beint upp í Hofsjökul, Langjökul, þangað til þær mætast, t.d. Árnes- og Rangárvallasýsla að sunnan og Húnavatnssýslur eða Skagafjarðarsýsla að norðan. Þau eru ekki dregin þannig núna, heldur er stór hringur um miðbik landsins, sem heyrir í raun og veru ekki undir neinn þannig, og það er þessi hringur, sem við álitum að eigi að úrskurða sem eign þjóðarinnar í heild. Ef þetta verður ekki gert, vofir m.a. sú hætta yfir, að það væri hægt með einföldum lögum, ég skal meira að segja ekki fortaka með dómum bara, að útkljá þessa hluti þannig, að sýslurnar skuli t.d. teljast eiga og það jafnvel ýmsir hreppar í þeim kannske ekki aðeins afnotarétt á svo og svo stórum hlutum af óbyggðunum sem þýddi þá um leið, að viðkomandi sýslur hefðu rétt til að afsala sér eignarréttinum á þessu, selja það t.d. í hendur hinna og þessara einstakra aðila, sem gæti þýtt, að svo og svo mikið af þessum óbyggðum lenti í eign hinna og þessara manna. Þetta eru þess vegna hlutir, sem alveg er nauðsynlegt, að ekki sé aðeins sett löggjöf um, heldur líka bókstaflega sett inn í stjórnarskrá og það sem allra fyrst. Og ég vil mjög eindregið mælast til þess við hv. þdm., að þeir íhugi þetta mál, því að þetta mál verður því brýnna, því lengra sem liður. Við vitum, að okkar óbyggðir verða meira og meira eftirsóttar bara í sambandi við sumarleyfi og annað þess háttar, svo að ég tali nú ekki um veiðarnar, og það er gefið, að ýmiss konar byggð verður þarna framkvæmd, alls konar hús, sem menn geta dvalizt í sér til skemmtunar, og annað slíkt, jafnvel hótel og annað þess háttar, og þá er alveg ófært, að eignarrétturinn og umráðarétturinn í sambandi við þetta sé svo gersamlega óákveðinn sem hann er núna. Þess vegna er bezt, að svona mál séu ákveðin, áður en lengra er komið í þróuninni með þessar óbyggðir og á meðan, að ég held, að það sé þó enn þá ríkjandi skoðun, að þetta sé raunverulega sameign þjóðarinnar, en ekki eign neinna sérstakra sýslna, hreppa eða annarra og þaðan af síður einstakra jarða. Hins vegar er mér alveg ljóst, að þetta er viðkvæmt mál. og gagnvart þeim einstaklingum t.d., sem eiga þarna ýmiss konar ítök, verður það náttúrlega að fara fram með fullri gát. Að svo miklu leyti sem þarna væri um að ræða t.d. eyðijarðir, sem hefðu farið úr byggð fyrir 20 árum og með þessu móti væru gerðar ævinleg eign þjóðarinnar, þá yrði náttúrlega að bæta þær alveg samkv. stjórnarskránni. Ég held, að það væri mjög skynsamlegt líka, að þjóðin eignaðist þetta. Þessi 6. gr. er þess vegna að mínu áliti mjög þýðingarmikil fyrir okkur upp á framtíðina. Þið heyrðuð það allir nýlega, að það var verið að ganga út frá því, að það liði ekki margir áratugir, þangað til við verðum orðnir milljónaþjóð, og þá getum við nærri, hvernig muni verða með byggðina í okkar landi, og ekki er sízt eftirsóknin eftir óbyggðunum, og þá er bezt, að þessir hlutir séu alveg á hreinu.
Í 7. gr. bætum við aðeins framan við 69. gr. 69. gr. er núna aðeins um, að það megi ekki leggja bönd á atvinnufrelsi manna, hún er svo að segja óbreytt, eins og 51. gr. var í stjórnarskránni 1874. Þar leggjum við til, að sé bætt framan við einmitt í samræmi við þær miklu framfarir, sem hafa orðið í okkar félagsmálum hvað þetta snertir, að hver maður eigi rétt á atvinnu og ríkið skuli stefna að því að tryggja öllum fulla atvinnu og með lögum skuli skipa um öryggi manna við vinnu, hæfilegan vinnutíma og ráðstafanir gegn ofþjökun. Þetta væri sem sé aðeins að færa inn í þennan lið stjórnarskrárinnar það, sem allir flokkar á þinginu hafa staðið saman um og ríkisstjórnir, sem þeir hafa staðið að, hver á sínum tíma, hafa smám saman verið að setja á undanförnum 22 árum inn í okkar lög, en með þessu móti væri þessi réttur sem sé helgaður með sjálfri stjórnarskránni.
Þá er í okkar 8. gr. lagt til, að 70. gr. sé breytt. 70. gr. er núna, ég held hún sé bókstaflega hvað snertir sjálft orðalagið að mestu leyti óbreytt frá því, sem hún var 1874. Þá var þetta líklega 52. gr. Það er aðeins orðalagið, sem hefur verið breytt. Þá var hún, þegar Kristján IX gaf þá stjórnarskrá: „Sá, sem ekki getur séð fyrir sér og sínum og sé hann ekki skylduómagi annars manns, skal hann eiga rétt á að fá styrk úr almennum sjóði, en þá skal hann háður vera skyldum þeim, sem lögin áskilja.“ Það er aðeins færð til betra máls þessi gamla grein, en sem sé í 92 ár hefur þessari gömlu stjórnarskrárgrein um rétt þeirra, sem þá voru kallaðir þurfamenn, ekki á nokkurn hátt verið breytt, og okkar till. er það sem sé, að þarna sé þetta ekki aðeins fært í samræmi við það, sem nú er orðið, heldur meira að segja aukið við. Við leggjum til, að þessi grein sé orðuð svo, með leyfi hæstv. forseta:
„Hver maður á rétt á læknishjálp og ókeypis sjúkrahúsvist, þegar slys og sjúkdóma ber að höndum. Hver maður á og rétt á slíkum styrkjum úr almennum tryggingasjóðum, ef slys, sjúkdóma, örkuml og elli ber að höndum, að það nægi honum til framfærslu. Sérstaklega skal tryggja rétt barna, mæðra og ekkna á sama hátt. Sá, sem eigi fær séð fyrir sér og sinum, á rétt á styrk úr almennum sjóði. Nánar skal ákveða öll þessi réttindi með lögum.“
Að mestu leyti er þetta aðeins að slá föstu því, sem almannatryggingarnar nú þegar ákveða með lögum, og setja það inn í stjórnarskrá, þannig að það, sem búið er að berjast fyrir og framkvæma á undanförnum áratugum og raunar aðallega á undanfarinni hálfri öld, sé nú fest í okkar stjórnarskrá. Þó er gengið kannske skrefi lengra en er í sambandi við almannatryggingarnar nú. Það er t.d. þegar sagt er þarna: ókeypis sjúkrahúsvist. En þessi ókeypis sjúkrahúsvist hefur þó raunverulega verið að mestu leyti réttur, sem menn hafa notið alveg fram á síðustu ár. Það hefur óbeint verið dregið úr því í sambandi við nokkur sjúkrahús upp á síðkastið, en meiningin með almannatryggingunum hefur þetta verið, og ég held, að það sé ákaflega nauðsynlegt einmitt að slá því föstu, þannig að frá því verði ekki hvikað, enda er það nú að verða svo hjá okkur til allrar hamingju, að okkar sjúkrahúsakostur er að vaxa svo, þegar þau sjúkrahús, sem nú eru í byggingu, komast í notkun, að efnahagslega stöndum við undir því að framkvæma þetta ákvæði í stjórnarskránni.
Þá leggjum við til með 9. gr., að 71. gr. sé breytt. 71. gr. í stjórnarskránni nú er um, að foreldrar, sem ekki hafa efni á að fræða sín börn, það skuli skylt að sjá þeim fyrir uppfræðingu. Þetta er 53. gr. úr gömlu stjórnarskránni alveg orðrétt. Hún var svona 1874: „Hafi foreldrar eigi efni á að fræða sjálf börn sín eða séu börnin munaðarlaus og öreigar, er það skylda hins opinbera að sjá þeim fyrir uppfræðingu og framfæri.“
Þetta hefur ekki breytzt í 92 ár. Sú skólaskylda, sem við síðan erum búnir að koma inn í lög, Íslendingar, hefur gerzt, en við höfum ekki fært stjórnarskrána að neinu leyti til samræmis við það. Við leggjum til, að þetta sé gert og að þessi 71. gr. verði nú orðuð svo, með leyfi hæstv. forseta:
„Öll börn og unglingar á aldrinum 7—16 ára eiga rétt á ókeypis fræðslu, svo og allir þeir, er njóta vilja framhaldsmenntunar og hafa til þess hæfileika og áhuga. Tryggja skal efnahagslegt jafnrétti til menntunar með lögum.“
Fyrri mgr. í þessu er raunverulega aðeins staðfesting á því, sem nú er þegar með okkar skólafræðslulöggjöf, en síðasta setningin gengur sporinu lengra. Þar segir: „Tryggja skal efnahagslegt jafnrétti til menntunar með lögum.“ Þetta er eitt af þeim óhjákvæmilegustu ákvæðum til þess að skapa nútímaþjóðfélag. Við vitum, að nútímaþjóðfélag, það fullkomna tæknilega þjóðfélag, sem nú er almennt verið að reyna að skapa, það byggist fyrst og fremst á því, að það sé hægt að velja úr alla beztu krafta þjóðarinnar til þess að veita þeim þá menntun, sem fullkomnust er á hverjum tíma. Og við vitum, að það fyrirkomulag, að svo og svo stór hluti af þjóðinni fái ekki að njóta t.d. æðri menntunar, þetta er að gerbreytast, þannig að líklega eftir ein 10–15 ár verður meiri hluti þeirra þjóða, sem fremst standa, menn með menntun a.m.k. eins og stúdentsmenntun, ef ekki meiri, þannig að það er lífsspursmál fyrir hverja þjóð, ef hún ætlar sér að standa sig í þeirri menningarlegu samkeppni á milli þjóðanna, að tryggja það efnahagslega jafnrétti. Við höfum sett þetta aðeins almennt þarna inn í, vegna þess að ég veit, að það er hjá öllum mjög mikill grundvöllur fyrir þessu, og þó að geti alltaf verið deilumál, hvernig skuli framkvæma það, er þó hugsjónin sjálf sett þarna fram, og henni býst ég við að allir séu samþykkir. Svo verður það að gerast á hverjum tíma með baráttunni um þau lög, sem sett eru til að framkvæma hana, í hve ríkum mæli þetta efnahagslega jafnrétti er tryggt, en þá mætti stjórnarskráin hafa ákvæði um, að það skyldi tryggja það.
Svo er 10. gr. Þar leggjum við til, að breytt sé gömlu ákvæði. Í gömlu stjórnarskránni, eins og Kristján konungur IX gaf hana 1874, var 57. gr. svo :
„Sérhver vopnfær maður er skyldur að taka sjálfur þátt í vörn landsins, eftir því sem nákvæmar kann að verða fyrir mælt þar um með lagaboði.“
Og það er í raun og veru orðrétt svo að segja eins, það sem nú er í 75. gr. Það hefur aldrei komið upp nein tilraun til þess að framkvæma þessa stjórnarskrárgrein, og það mun ekki vera skoðun nokkurs stjórnmálaflokks, að þessa gr. beri að framkvæma. Það mun vera eitt af því fáa, sem allur þorri okkar þjóðar mun verða sammála um, að herskyldu viljum við ekki lögleiða, og þess vegna er það í rann og veru, ef við förum eitthvað að athuga stjórnarskrána, þá er það eitt af því, sem við eigum að kippa út úr, að breyta þessari 75. gr. Till. okkar flm. er, að hún verði orðuð svo: „Ísland er friðlýst land. Herskyldu má aldrei í lög leiða.“ Þetta: „herskyldu má aldrei í lög leiða“ — kæmi þá í staðinn fyrir það, sem er raunveruleg herskylda í stjórnarskránni núna, það, sem engum dettur í hug að framkvæma, og þar með væru tekin af öll tvímæli um það og Ísland skapaði sér líka í sinni stjórnarskrá þá sérstöðu, sem það hefur i heiminum þegar, að skylda ekki sína borgara til þess að læra að vega menn. Enn fremur lýsum við þarna yfir, að Ísland er friðlýst land. Það má máske mikið deila um, hvað það þýði. Okkar hugmynd með því er, að Ísland lýsi því yfir, að það vill ekki eiga í ófriði, það hefur ekki sjálft her, það vill ekki fara sjálft með her á hendur öðrum og það vill ekki eiga í ófriði. Ef maður vildi teygja þetta hugtak lengra, — það má mjög mikið um það deila, — þá tíðkast í öllum styrjöldum, að t.d. ákveðnar borgir eru friðlýstar. Róm t d. var lýst sem óvarin, friðlýst borg til þess að koma þeirri borg undan eyðileggingu, og það mætti náttúrlega á margan hátt reyna að koma slíkum skilningi að í þetta orð, og okkur væri það ljúft. Hins vegar er náttúrlega slíkur skilningur ósamrýmanlegur því, að hér væri verið að hafa vopnahreiður, þannig að okkur er náttúrlega alveg ljóst, að um þennan hluta af okkar till., 75. gr., má þess vegna deila. En það, sem við óskum eftir, er, að Ísland lýsti því yfir, að það væri friðlýst land, sem vildi ekki hafa hér nein vopn og ætlaði sér ekki að fara með her eða láta fara með her héðan á hendur neinum öðrum þjóðum.
Okkar till. er sú, að nú séu þessi mál tekin til athugunar hjá okkur hér í þingi, það sé hagnýtt, eins og ég gat um í upphafi míns máls, það hlé, sem nú er í deilum um kjördæmaskipun, sem staðið hafa f vegi fyrir, að við, sem stóðum að stofnun lýðveldisins hér, getum efnt þau heit við þjóðina að gefa henni betri stjórnarskrá en hún hefði og fullkomnari, sem væri í samræmi við þær félagslegu og menningarlegu framfarir, sem hér hafa orðið. Við álitum, flm., að það sé einmitt lag til þess að gera þetta nú. Það eru ekki uppi neinar deilur um kjördæmaskipunina og verða að öllum líkindum ekki heldur fyrir næstu kosningar og kannske ekki einu sinni fyrir kosningarnar þar á eftir. Fyrir liggja hér þegar í þinginu till. í sambandi við 21 árs kosningarréttinn, og við efumst ekki um, að það séu margs konar aðrar till., sem menn kannske vildu bera fram eða ræða, þegar farið væri að athuga stjórnarskrána á annað borð. Ég skal viðurkenna, að þar eru e.t.v. mál, sem mundu valda miklum deilum, ég meina fyrir utan sjálft kjördæmamálið, sem ég býst við að kæmi varla upp nú. Það er t.d. mál eins og deildaskiptingin á Alþ., og við höfum af ráðnum hug ekki tekið það með í þessa till. Við vitum, að það mundi valda miklu meiri deilum, við skulum segja, ef till. væru um það að setja Alþ. í eina málstofu eða breyta til einhvern veginn öðruvísi. Það er margt, sem hægt er að hugsa sér í slíku sambandi. Við höfum aðeins tekið þær greinar, sem við álitum í fyrsta lagi, að margar þeirra ætti að vera hægt að ná algeru samkomulagi um, máske með orðalagsbreytingu, en ég efast ekki um, að almennt muni vera á Alþ. mikill grundvöllur fyrir því að setja þessi mannréttindaákvæði, sem nú eru orðin „praxis“ í okkar lögum, setja þau inn í stjórnarskrána.
Um okkar till. viðvíkjandi þeim lýðræðislegu réttindum, um þjóðaratkvgr. og annað slíkt, ég efast náttúrlega ekki um, að um það verður deilt. Það, sem ég er dálítið hræddur um, er, að þeir flokkar, sem kalla sig venjulega lýðræðisflokka, verði sumir hverjir hræddastir við lýðræðið. En það væri óskandi, að sérstaklega stærsti flokkurinn, sem mest talar nú um lýðræðið, yrði á því að lofa þjóðinni að dæma, enda ættu þeir, sem mest ítök eiga í henni, sízt að vera smeykir við það að skjóta undir hennar dóm málum.
Við álítum, að það væri mjög heppilegt, ef um það gæti orðið samkomulag, að það yrði sett nú á þessu Alþ. stjórnarskrárnefnd til þess að endurskoða stjórnarskrána og undirbúa undir næsta Alþ., vegna þess að það er síðasta þing á kjörtímabili, og þá væri gott lag að samþykkja þær breytingar, sem menn gætu nú, a.m.k. meiri hl., orðið sammála um, til þess að þær kosningar, sem hvort sem er eiga að fara fram, yrðu um leið þær kosningar, sem gæfu þjóðinni tækifæri til þess að staðfesta stjórnarskrána og næsta þingi til þess að samþykkja hana síðan aftur.
Það er till. okkar flm. nú, að þessu máli sé vísað til allshn., og um leið vildi ég mælast til þess við þá n., að hún athugi þetta, hvort hún gæti e.t.v. orðið sammála um það að leggja til, að skipuð yrði sérstök stjórnarskrárnefnd til þess að athuga bæði þessar till. og aðrar, sem menn kynnu að vilja koma fram með. Ég held, að það eigi ekki að dragast lengur hjá okkur að gera þá endurskoðun á stjórnarskránni, sem heitið var strax eftir lýðveldisstofnunina. Við getum raunverulega ekki verið þekktir fyrir það að láta meginið af ákvæðunum í stjórnarskránni um ýmis mannréttindi og annað slíkt vera orðin 92 ára gömul.