23.03.1966
Sameinað þing: 32. fundur, 86. löggjafarþing.
Sjá dálk 219 í D-deild Alþingistíðinda. (2927)
120. mál, endurskoðun á aðild Íslands að Atlantshafsbandalagi og Norður-Atlantshafssamningi
Ragnar Arnalds:
Herra forseti. Áður en mál þetta fer til n., langaði mig til að segja um það fáein orð. Umr. um það var heldur stutt fyrra sinnið.
Þessi till., sem flutt er af þm. Alþb., fjallar um það, að Alþ. kjósi 7 manna n., og er þessari n. einkum ætlað að fjalla um afstöðu Íslands til Norður-Atlantshafssamningsins. Það er í stuttu máli tilgangur till., að n. semji rökstudda grg. um afstöðu Íslands til samningsins og um þær hugmyndir, sem uppi kunna að vera meðal aðildarríkja Atlantshafsbandalagsins um skipulag þess og framtíð.
Hæstv. utanrrh., sem talaði hér fyrir þremur vikum um þetta mál, taldi, að nefndarskipun þessi væri algerlega óþörf. Utanrrh. sagði, að við Íslendingar hefðum fastafulltrúa hjá Atlantshafsbandalaginu og það hlyti að nægja okkur hvað þessa upplýsingasöfnun snerti. Hann gaf einnig í skyn, að það væri heldur lítið að gerast í þessum málum og lítilla breytinga að vænta á skipulagi bandalagsins. Eins og hv. alþm. mun flestum kunnugt, var hæstv. utanrrh. heldur seinheppinn í þetta sinn, því að síðan utanrrh. hélt sina ræðu, hefur Frakkland, fjölmennasta ríki Atlantshafsbandalagsins í Evrópu, sagt endanlega skilið við bandalagið, þótt það sé að vísu aðili þess enn um sinn og þá einungis að nafninu til. Þessi miklu tíðindi koma þó ekki beinlínis á óvart. Þeir, sem eitthvað hafa fylgzt með heimsmálum, vita, að Atlantshafsbandalagið hefur verið í upplausn nú hin seinni ár.
Ég held, að menn ættu að geta verið mér sammála um, að hugsunarháttur kalda stríðsins er nú á förum. Í stuttu máli sagt var það fyrst og fremst Rússagrýlan, sem hrinti okkur á sínum tíma í fangið á Atlantshafsbandalaginu. Í dag er ástandið þannig, að leitun er að þeim stjórnmálamanni í Evrópu, sem heldur því fram í fullri alvöru að Vestur-Evrópu stafi árásarhætta af Sovétríkjunum. Ég tók eftir því í Morgunblaðinu nú fyrir 2 dögum, að haft er eftir Adenauer, fyrrum kanzlara V.-Þýzkalands, að Sovétstjórnin hafi nú sannað friðarvilja sinn og skipað sér í röð með þeim þjóðum, sem óska friðar í heiminum. Morgunblaðið bætir því við, að Adenauer, fyrrum kanzlari, hafi alla tíð verið einn hatrammasti andstæðingur kommúnismans. Ég ætla ekki að fara að rökræða hér sérstaklega um friðarvilja Sovétríkjanna. En þetta ætti að gera öllum mönnum ljóst, að ástandið er gerbreytt frá því, sem áður var. Og ef ástandið er gerbreytt, hlýtur það að leiða til endurskoðunar á þeim aðgerðum, sem áður voru í frammi hafðar.
Stjórnmálamenn í Danmörku og Noregi úr ýmsum flokkum eru nú alvarlega að hugleiða, hvort ekkí væri rétt, að þjóðirnar segðu sig úr Atlantshafsbandalaginu árið 1969. Það er óþarfi að rekja þær umr. hér, en óhætt er að segja, að jafnvel þm. úr flokki danskra jafnaðarmanna og flokki róttækra hafa opinberlega komið fram með slíkar hugmyndir. Sænskir stjórnmálamenn hafa varpað fram hinni gömlu hugmynd um varnarbandalag Norðurlanda, og vitað er, að undirtektir í Danmörku og Noregi hafa alls ekki verið neikvæðar, þótt lítið hafi verið sagt um það mál opinberlega.
Enda þótt hæstv. utanrrh. hafi fyrir hálfum mánuði reynt að láta líta svo út, eins og lítið væri að gerast í málefnum bandalagsins, þykist ég vita, að hann muni ekki reyna það í dag. Ég held því, að hverjum manni hljóti að vera það ljóst, að slík n. hefur mikið og merkilegt starf að vinna. — Ég skal nú reyndar viðurkenna, að mér er ekki alveg fyllilega ljóst, hver er utanrrh: í dag. Er það hæstv. menntmrh., sem er það? Ég geri ráð fyrir því, vegna þess að tilkynnt hafði verið, að utanrrh. væri farinn til útlanda fyrir einni viku. — Ég geri hins vegar ráð fyrir því, að hæstv. menntm.— og utanrrh. muni halda því fram, að fastafulltrúi okkar Íslendinga hjá Atlantshafsbandalaginu geti annazt þessa upplýsingasöfnun, þótt svo hann viðurkenni, að margt og merkilegt sé að gerast í þessum málum einmitt þessa mánuðina.
Í rauninni var það dálitið einkennilegt, að hæstv. utanrrh. skyldi ekki segja hér í umr. á dögunum, að réttast væri að fela þetta verkefni utanrmn. En ástæðan er auðvitað sú, að það er ætlun hans og annarra ráðherra að halda þeirri þn. óvirkri enn um sinn, eins og hún hefur verið um langa hríð, og með því brjóta ótvíræð lagaákvæði, sem þeir hafa sjálfir sett. Þeir neita sem sagt að hafa samráð við utanrmn. í sambandi við öll mikilvæg utanríkismál, eins og ótvírætt segir í lögum.
Fyrir nokkrum dögum gerðist það, að aðildarríki Atlantshafsbandalagsins utan Frakklands lýstu yfir stuðningi sínum við bandalagið. Ísland var eitt þessara ríkja. Var utanrmn. þingsins kvödd saman, eins og lög mæla fyrir og sjálfsagt hefði verið? Mér er ekki kunnugt um það. Ég held, að ég geti leyft mér að segja, að svo hafi ekki verið. Hins vegar var pukrazt með málið í þremur þingflokkum og án þess að Alþ. kæmi þar nokkurs staðar nærri. Og hvernig var það: Var yfirlýsingin, sem gefin var af Íslands hálfu í þetta sinn, samin á Íslandi? Áttu þingflokkarnir þess kost að ræða orðalag yfirlýsingarinnar í samræmi við sérstöðu Íslendinga, í samræmi við hugsanlega fyrirvara, sem rétt hefði verið að setja þar, eða í samræmi við hugsanlegt orðalag, sem fremur hefði átt að einkenna afstöðu okkar íslendinga til málsins? Nei, þessi yfirlýsing var samin erlendis. Hún var samin af útlendingum, og þingflokkunum var ekki ætlað neitt annað hlutverk en að beygja höfuð sitt í auðmýkt. Eða hvaða val áttu þeir? Ef þeir hefðu hikað, ef þeir hefðu viljað hafa frekari fyrirvara og þess vegna ekki samþ. hina aðsendu yfirlýsingu, hvað hefði þá gerzt? Það hefði auðvitað verið litið á það sem hreint vantraust þeirra á NATO. Þetta hefði vakið heimsathygli. Ísland hefði þar með skorizt úr leik, og ég er anzi hræddur um, að þeir hafi ekki treyst sér til þess að ganga svo langt. Þeir áttu sem sagt ekkert annað val, ef þeir vildu ekki óhlýðnast yfirboðurum sínum í NATO. En ég nefni þetta dæmi. Þannig eru vinnubrögðin í utanríkismálunum. Þannig er hið margumtalaða lýðræði NATO-flokkana.
Ég vil í fullri vinsemd benda hæstv. utanrrh. á, að till., sem hér liggur fyrir, er um það, að Alþ. kjósi nefnd. Það á ekki að kjósa neina leyninefnd, ekki neina pukurnefnd, heldur koma á n. af hálfu þingsins og þá um leið þjóðarinnar, sem skili áliti til þingsins og til þjóðarinnar. Ég vil spyrja: Hvenær hefur það gerzt, að þessi margumtalaði fastafulltrúi hjá Atlantshafsbandalaginu, sem utanrrh. talaði sem mest um hér seinast, — hvenær hefur það gerzt, að hann hafi gefið þinginu skýrslu? Jafnvel hæstv. utanrrh. og fyrirrennarar hans gefa Alþ. aldrei skýrslu um eitt eða neitt ótilkvaddir. Það þarf meira að segja að draga upp úr þeim sjálfsögðustu hluti. Ég minnist þess, að hér í fyrra leyfði ég mér að bera fram fsp. um kjarnorkuflota Atlantshafsbandalagsins. Utanrrh. varð stórmóðgaður, að þm. skyldi vera að fetta fingur út í slíka hluti, sem kæmu honum einum við. Eins er um sendimenn á ráðstefnur Atlantshafsbandalagsins. Hvenær gefa þeir þjóðinni skýrslur um ferðir sínar? Hvenær gefa þeir Alþ. skýrslu? Nei, það er auðvitað sorgleg staðreynd, sem allir þekkja, að á undanförnum árum hefur verið farið með utanríkismál þjóðarinnar eins og einkamál viðkomandi ráðh.
Það kom glöggt fram í ræðu ráðh., og hann viðurkenndi það, að upplýsingasöfnun þessa fastafulltrúa hjá Atlantshafsbandalaginu væri oft og tíðum trúnaðarmál, sem ekki mætti gefa upp. Hann viðurkenndi sem sagt, að þessi upplýsingasöfnun gæti ekki orðið að neinu gagni fyrir Alþ. Það er augljóst mál. Ég held, að við munum báðir vera sammála um það, hæstv. utanrrh. og ég, að í landinu eigi að vera lýðræði. Ég held, að við getum báðir verið sammála um, að ákvarðanir í utanríkismálum hafa oft verið teknar á mjög ólýðræðislegan hátt á undanförnum árum. Kröfum um þjóðaratkv. hefur ævinlega verið neitað á örlagaríkustu augnablikum. Þannig var það með Keflavíkursamninginn á sínum tíma, og þannig var það með Atlantshafsbandalagið, enda þótt þingið hefði ekkert umboð til að gera slíka samninga nema leita áður eftir dómi kjósenda, en þá voru þingmenn að gera samþykktir, sem gengu þvert gegn öllum fyrri kosningaloforðum. Það var svo aftur á móti þannig, eins og allir vita, árið 1951, þegar herinn kom, að þá var ekki einu sinni haft fyrir því að leita eftir áliti þingsins. Þá var stjórnarskráin hreinlega brotin.
Nei, ég held, að við hljótum að vera sammála um, að þessi vinnubrögð hafa ekki verið til fyrirmyndar. Þeim þarf að breyta. Ég hef verið að vona, að hæstv. utanrrh., Emil Jónsson, sem er nýr í starfi, mundi e.t.v. innleiða ný vinnubrögð í þessum efnum, og ég vil enn leyfa mér að halda í þá von. Þess vegna vil ég treysta því, að ríkisstj. stuðli að því, að þessi till. fái sæmilega afgreiðslu í n. og hún verði samþ., svo að Alþ. fái tækifæri til að íhuga þessi mikilvægu utanríkismál á lýðræðislegan hátt.