13.04.1966
Sameinað þing: 36. fundur, 86. löggjafarþing.
Sjá dálk 338 í D-deild Alþingistíðinda. (2981)

140. mál, takmörkun sjónvarps frá Keflavíkurflugvelli

Ragnar Arnalds:

Herra forseti. Ég átti nú von á því, að hæstv. menntmrh. mundi koma hér og biðja um orðið og gefa hér einhverja yfirlýsingu um þetta mál. Ég býst við, að flestir hafi átt von á því. En úr því að svo hefur nú ekki orðið enn þá, vil ég ræða hér um efnisatriði þessa máls.

Við skulum ímynda okkur, að í fyrramálið bærist ríkisstj. bréf frá Ameríku, þykkt og mikið bréf. Og við skulum ímynda okkur, að þetta bréf væri ritað af bandarískum milljónamæringi, sem ekki vissi aura sinna tal, og í þessu bréfi færi hann fram á að fá hjá valdhöfum landsins nauðsynleg leyfi til að mega gera eftirfarandi:

Í fyrsta lagi óskaði hann eftir að mega reisa hér á landi svo sem 100 skóla af ýmsum tegundum, barnaskóla, gagnfræða-, verknáms-, menntaskóla og háskóla og reka þá a.m.k. næstu 10 árin. Í öðru lagi óskaði hann eftir að mega gefa út dagblað hér á landi, fjölbreytt að efni og 100 síður að stærð á hverjum degi og senda það ókeypis inn á hvert heimili í landinu. Bréfritari léti þess getið, að efni dagblaðsins yrði bæði úr íslenzku og erlendu þjóðlífi, en blaðið yrði þó aðeins gefið út á enskri tungu. Um skólastarfsemina væri það að segja, að þar yrði veitt fullkomnasta fræðsla, sem völ væri á í bandarískum skólum, en öll kennsla færi fram á ensku, og megináherzlan í fræðslunni allt frá 7 ára aldri yrði lögð á að veita nemendum innsýn í bandaríska menningu og andans afrek meðal engilsaxneskra þjóða. Væri gert ráð fyrir, að 500—600 bandarískir kennarar störfuðu við skólana fyrstu árin. Tilgangur milljónamæringsins skiptir auðvitað ekki máli. Við getum t.d. ímyndað okkur þann tilgang, að auðmaðurinn vildi eyða svo sem 1500 millj. af eignum sínum til að styrkja gott málefni, áður en hann hrykki upp af. Hann hefði komið í heimsókn til Íslands, og honum hefði þótt ömurlegt að sjá, hve Íslendingar væru einangraðir frá heimsmenningunni. Sem bisnessmaður hefði hann strax séð, hvað það væri fjárhagslega óhagkvæmt fyrir 200 þús. einstaklinga að notast við sérstakt tungumál og halda uppi sjálfstæðu menningarlífi. Hann óskaði sem sagt eftir að hjálpa Íslendingum til að flytja anda sinn inn á nýtt menningarsvæði, svo að íslenzka þjóðin gæti með auðveldum hætti ausið af nægtabrunni bandarískrar hámenningar. Sem sagt, ríkisstj. fær þetta ímyndaða bréf, og þegar í stað hefjast rökræður meðal ráðandi manna um, hvað gera skuli í þessu máli. Og hvernig yrðu nú þær rökræður?

Vafalaust mundu nú margir verða til þess að benda á, að hér á landi hefur lengi verið mikill skortur á skólahúsnæði og víða um land er hreint neyðarástand í þeim efnum, að ekki sé talað um kennaraskortinn. 100 nýir amerískir skólar mundu gerbreyta ástandinu. Hundruð ungmenna, sem nú fá hvergi fræðslu vegna skorts á heimavistarskólum, fengju nú tækifæri til að mennta sig, og ríkisstj. þyrfti ekki framar að gefa út brbl. til að stöðva skólabyggingar. Jafnvel mætti nota ýmsar skólabyggingar ríkisins til annarra þarfa. Auk þess mundu nokkur hundruð bandarískra uppalenda bæta úr brýnustu kennaraþörfinni og jafnvel leysa íslenzkt vinnuafl af hólmi, en það gæti auðvitað komið sér vel við byggingu alúminíumverksmiðjunnar.

Og eins þætti vafalaust ekki lakara, að nýju lífi yrði hleypt í dagblaðaútgáfu á Íslandi. Stórt og glæsilegt dagblað á ensku, sem væri efnismeira en öll íslenzk dagblöð samanlagt og sent væri inn á hvert heimili í landinu á hverjum degi, — hver gæti staðið á móti því? Er ekki líka sama, hvaðan gott kemur? Og atvinnurekendur mundu segja: Loksins fáum við blað, sem borgar sig að auglýsa í. Hver er ekki orðinn leiður á þessum litlu, ómerkilegu íslenzku blöðum, sem þar að auki eru rándýr?

En þannig mundu ekki allir tala. Sumir mundu rísa upp og mótmæla, jafnvel mjög margir. Þar mundu menntamenn einkum hafa forustuna, t.d. stúdentar og kennarar. Þessir menn mundu segja: Það er ekki mannsæmandi fyrir Íslendinga sem sjálfstæða menningarþjóð að veita erlendum aðila heimild til að keppa við íslenzka ríkið um menntun barna og unglinga. Slíkt getur engin sjálfstæð þjóð leyft í landi sínu. Íslenzk dagblaðaútgáfa væri í mikilli hættu, ef erlendur auðmaður fengi tækifæri til að yfirbjóða íslenzk dagblöð, bæði með ókeypis útgáfu og margfalt fjölbreyttara efni. Og þeir mundu segja, að slík áform mundu kalla stórfellda hættu yfir tungu Íslendinga, þjóðerni þeirra og menningu.

Þegar hér væri komið sögu, mundu auðvitað flestir sjá, að röksemdirnar gegn áformum Bandaríkjamannsins væru í aðalatriðum hinar sömu og bornar hafa verið fram gegn tilvíst bandarísku sjónvarpsstöðvarinnar. Þá kemur sér einmitt vel, að fylgjendur dátasjónvarpsins hafa komið sér upp íburðarmiklu vopnabúri með hinum fjölbreyttustu röksemdum. Þeir hafa haldið því fram, að áhrif sjónvarpsins á íslenzka menningu væru mjög lítil, og bent á, að mikið er keypt til landsins af erlendum bókum og blöðum og erlendar kvikmyndasýningar eru víða um land á hverju kvöldi. Eins munu þeir segja, að 100 síðna dagblað inn á hvert heimili í landinu muni engu breyta. Varðandi æskulýðinn hafa þeir bent á, að börnin sitji ekki nema nokkra klukkutíma á dag framan við sjónvarpið, og þeir munu benda á, að ekki yrðu börnin í amerískum skóla nema nokkra klukkutíma á dag. Þeir segjast geta fullyrt, að dátasjónvarpið hafi engin veruleg áhrif á uppvaxandi æskulýð. Eins mundu þeir segja: Mitt barn var í skóla í Ameríku, og ekki var það minni Íslendingur, þegar það kom heim. Hvers vegna ættu börnin okkar að vera minni Íslendingar, þótt þau séu í bandarískum skólum á Íslandi?

Þeir hafa fullyrt, að í bandaríska sjónvarpinu sé margt fróðlegt og menntandi að sjá, hlutir, sem þeir ella hefðu ekki átt kost á að kynnast. Og þeir munu segja: Íslenzk skólayfirvöld eru fátæk af fjármunum og nýtízku tækjum. Börnin okkar munu læra í hinum bandarísku skólum á Íslandi fjöldamargt, sem þau annars hefðu farið á mis við. Loks hafa þeir stöðugt undirstrikað: Íslenzk menning er máttug og sterk og hefur kannske aldrei staðið traustari fótum. En ef hún í raun og veru er svo máttlítil, að hún þolir ekki, að um hana leiki vindar heimsmenningarinnar, þá er hún ekki þess virði, að í hana sé haldið. Þessi röksemd er ævinlega höfð á lofti í umr. um sjónvarpsmál, og henni má auðvitað beita á margan veg: Ef íslenzk dagblöð eru svo illa úr garði gerð, að þau gefast upp í samkeppni við erlent stórblað, eiga þau ekki skilið að fá að lífa. Þá er eins gott, að þau drepist strax!

Ég hef nú gert grein fyrir röksemdum beggja aðila í þessari ímynduðu deilu. Nú er spurningin: Hvað mundi ríkisstj. gera? Hún er nú öll gengin út úr þingsalnum, svo að erfitt er að segja um það. Kannske væri líka réttast, að ég hætti hér þessari sögu, sem enn hefur ekki gerzt og sjálfsagt mun aldrei gerast. Kannske væri varlegast að svara ekki þeirri spurningu, hver verða mundu viðbrögð ríkisstj. Samt ætla ég mér að geta mér til um svarið, því að í raun og veru liggur svarið á borðinu. Ríkisstj. féllst á málflutning þeirra, sem börðust fyrir bandarísku dátasjónvarpi, og veitti Bandaríkjamönnum leyfið. Hún mundi sjálfsagt taka sömu afstöðu í annað sinn. Bandaríkjamaðurinn kæmi færandi hendi til Íslendinga, og auðvitað yrðu allar dyr opnar.

Hitt er svo allt annað mál, að eftir nokkur ár, þegar Bandaríkjamaðurinn væri búinn að yfirtaka fræðslustarfsemi á Íslandi og íslenzk dagblöð hefðu gefizt upp í samkeppninni við erlent stórblað, mundi ríkisstj. vafalaust vakna upp við vondan draum allt í einu. Þá færu sumir hinna ráðandi manna að fá bakþanka og einhverjir þeirra, t.d. ritstjóri Alþýðublaðsins, 5. þm. Vesturl. hv., mundu kannske fást til að lýsa því yfir, að málið væri „komið í andstyggilega sjálfheldu,“ eftir að hafa sjálfur átt verulegan þátt í framgangi málsins. En þegar til skarar ætti að skriða, þegar minnzt yrði ú, að loka ætti bandarískum skólum á Íslandi og stöðva markvissa viðleitni til að breyta Íslendingum í Ameríkana, þurfum við ekki að efast um, að margir hugumstórir frelsisvinir og lýðræðissinnar mundu stíga fram á sjónarsviðið. Til þess að átta okkur á hugsanlegum málflutningi þeirra, skulum við lita á það, sem nú er sagt um sjónvarpsmálið. Einn af forustumönnum ungra sjálfstæðismanna segir í Lesbók Morgunblaðsins fyrir einum mánuði, með leyfi forseta:

„Hvað er það annað en einangrun, þegar útiloka á sjónvarpseigendur frá því að horfa á það, sem þeim bezt þykir? Hvað er það annað en einokun, þegar sjálfskipaðir menningarverndarar ætla að ráða því fyrir okkur hina, á hvað við megum horfa?“

Og einn æstasti aðdáandi bandaríska sjónvarpsins, Guðlaugur Gíslason, hv. 3. þm. Sunnl., segir í Morgunblaðinu 15. febr. s.l.:

„Mundu ekki þær tugþúsundir sjónvarpsnotenda, sem þegar eru til í landinu, telja það skerðingu á frelsi sínu og athöfnum, ef þeir væru allt í einu sviptir rétti til að nota þessi tæki? Hvað er það í dagskrá Keflavíkursjónvarpsins, sem miðar að því að grafa undan tilveru íslenzku þjóðarinnar?“

Þarna er sannarlega dramatískt til orða tekið. Af þessum orðum ætti að vera auðvelt að geta sér til um málflutning þessara manna við hinar nýju aðstæður. Þeir mundu segja: Það má vel vera, að erlenda stórblaðið hafi stuðlað að uppgjöf íslenzkra dagblaða, eins og sjónvarpið hefur kannske einhver áhrif á áhuga fólks á íslenzkri menningu. En hvað er það í þessu blaði, sem miðar að því að grafa undan tilveru íslenzku þjóðarinnar? Hvaða námsgrein er það í þessum bandarísku skólum, hvaða kennslubók getið þið nefnt, sem miðar að því að eyðileggja íslenzka menningu? Og víst er, að margir ættu vafalaust erfitt með að svara svo háspekilegri spurningu.

Og enn munu þeir segja: Hvers eiga þau börn að gjalda, sem nú sitja í bandarískum skólum á Íslandi? Mundu þau ekki telja það skerðingu á frelsi sínu og athöfnum, ef þau væru svipt rétti til að sækja bandaríska skóla á Íslandi? Hvað á þessi einokun og ófrelsi að þýða? Ef íslenzk börn vilja ekki læra íslenzku, á þá að þröngva henni upp á vesalings börnin? Þeir munu segja: Við lifum í lýðfrjálsu landi. Ef íslenzk börn vilja verða amerísk í hugsun, eiga þau að ráða því sjálf.

Herra forseti. Nú mun e.t.v. einhver segja, að þessi dæmisaga eða samlíking, sem ég hef hér borið fram, sé ekki raunhæf eða í samræmi við raunveruleikann. Það muni engum detta í hug að veita íslenzkum unglingum kennslu í dýrum, erlendum skólum, sem byggðir yrðu á Íslandi, og engum mundi detta í hug að fara að gefa erlent dagblað inn á hvert heimili í landinu. Ég skal fúslega viðurkenna, að dæmisögur eða samlíkingar eru sjaldnast í samræmi við raunveruleikann. En það vill svo til, að þessi samlíking á sér raunverulega fyrirmynd.

Saga hermannasjónvarpsins er saga um bandarískan milljónamæring, sem fékk leyfi íslenzkra stjórnarvalda til að brjótast á eigin kostnað inn í íslenzkt menningarlíf með voldugasta áróðurstæki nútímans. Hann reisti stöð í landinu sjálfu og eyðir nú til þess tugum millj. kr. að komast með dagskrá sína inn á íslenzk heimili 7 klukkutíma á dag. Á hverjum degi gefur hann Íslendingum ókeypis fréttablað í myndum og hefur þegar skákað keppinaut sínum, íslenzka ríkisútvarpinu, út af þúsundum heimila. Þessi milljónamæringur fær ekkert í aðra hönd fyrir erfiði sitt og umstang. En hann veit, hvað hann er að gera. Hann er hugmyndaríkur uppalandi, og kennsla hans er myndræn, Á hverjum degi sitja þúsundir íslenzkra barna við fótskör hans. Daglega veitir hann tugþúsundum Íslendinga nákvæma innsýn í bandarískt þjóðlíf og menningarlíf, meðan athygli þeirra og áhugi á íslenzkum viðfangsefnum og þjóðmálum sljóvgast að sama skapi.

Ég hef nefnt hér dæmi um hugsanlega einokun Bandaríkjamanna á íslenzkri dagblaðaútgáfu eða fræðslustarfsemi í landinu og ef ekki einokun, þá a.m.k. erfiða samkeppni íslenzkra aðila við erlend áhrifaöfl, sem veitt væri aðstaða til hömlulausra áhrifa á íslenzka menningu. Ég hef nefnt þessi dæmi til að minna á, að hér er um algerlega sambærileg mál að ræða. Spurningin er aðeins, hvar vilja þessir menn draga markalínuna? Hvað geta þeir hugsað sér að ganga langt í þá átt að afhenda útlendingum einstakar greinar hins menningarlega fullveldis Íslendinga? Í þessu sambandi er vissulega fátt hlægilegra og heimskulegra en tala um það í fullri alvöru, eins og hv. 3. þm. Sunnl., Guðlaugur Gíslason, að verið sé að svipta sjónvarpsnotendur frelsi sínu til að nota sjónvarpstæki. Spurningin er ekki um frelsi sjónvarpsnotenda, heldur um hitt, hvort erlent stórveldi skuli fá leyfi og frelsi til að ryðjast til áhrifa í íslenzku menningarlífi í krafti mikils fjármagns og einstæðrar aðstöðu. Í íslenzkum lögum eru auðvitað margs konar ákvæði, sem takmarka rétt erlendra ríkisborgara til athafna hér á landi. Ég vil minna á, að nýlega voru sett lög, sem takmarka réttindi til atvinnurekstrar við íslenzkan ríkisborgararétt. Með því er auðvitað verið að svipta erlenda ríkisborgara ákveðnu frelsi. En engum hefur hingað til dottið í hug, að með því væri í raun og veru verið að svipta væntanlega íslenzka viðskiptavini þessara manna frelsi, þótt þeir muni ekki fá að gera viðskipti sín við þessa erlendu ríkisborgara. Ég trúi því tæpast, að nokkur hv. alþm. geri sér ekki ljóst, að ef Íslendingar vilja heita sjálfstæð þjóð, hljóta þeir að verða að takmarka athafnarétt útlendinga og erlendra ríkja hér á landi með ýmsum hætti. M.a. verður yfirstjórn og rekstur helztu menningartækja að vefa í höndum íslenzkra manna.

Í umræðum um dátasjónvarpið er því oft haldið fram, að innan tíðar muni verða stofnað til alheimssjónvarps frá gervitungli, sem hver og einn geti notið í stofunni heima hjá sér, og því sé fáránlegt og tilgangslaust að ætla að takmarka sjónvarpsstarfsemi Bandaríkjamanna hér á landi. Í fyrsta lagi er auðvitað rétt að benda á, að fullyrðingar um sjónvarpssendingar frá gervitungli beint inn í viðtökutæki á heimilum manna, fullyrðingar um slíka tækni að fáeinum árum liðnum eru algerlega úr lausu lofti gripnar. Það veit enginn, hvort tæknin kemst á slíkt stig á næstu áratugum, og meðan það er ekki, verður sérhvert land að hafa móttökustöðvar og senda dagskrána um endurvarpsstöð til sjónvarpsnotenda í hverju landi. Gefst þá auðvitað tækifæri til þess að fella slíkar sendingar inn í íslenzkt dagskrárefni. Sem sagt, það verður tækifæri til að hafna og velja. En við skulum samt ræða hinn möguleikann og bera hann saman við núverandi ástand. Auðvitað þarf ekki mikla skarpskyggni til að sjá, að sjónvarpssendingar frá alheimssjónvarpi væru allt annars eðlis en bandaríska dátasjónvarpið og hefðu allt önnur og skaplegri áhrif á íslenzka menningu en núverandi sjónvarpseinokun Bandaríkjamanna.

Kjarni sjónvarpsmálsins er fyrst og fremst sá, að íslenzkri menningu stafar hætta af dátasjónvarpinu í Keflavík, vegna þess að áhrifin berast úr einni átt, áhrifin á tunguna eru frá einu tungumáli, áhrifin eru þau sömu á sérhvern sjónvarpsnotanda, og sjónvarpsnotendur hlusta allir á sömu stöðina, en verða ekki fyrir áhrifum úr ýmsum áttum, eins og þeir, sem hlusta mikið á erlent útvarp. Áhrifin á íslenzkt þjóðlíf, á lífsviðhorf Íslendinga, berast öll frá sama erlenda menningarsvæðinu. Það er aðeins ofurþungi bandarískrar menningar og ómenningaráhrifa, sem hvílir á íslenzku menningarlífi. Þar með er Íslendingurinn ekki lengur einbúi í Atlantshafi, sem lífir sjálfstæðu þjóðlífi og skyggnist um veröld víða, kynnir sér menningarstrauma margra þjóða, lærir eitt af þessum nágranna sínum og annað af hinum án þess að verða fyrir allt of miklum áhrifum af einum einstökum. Stór hluti þjóðarinnar hefur keypt á heimili sitt hinn stóra útsýnisglugga Bandaríkjanna, sem hlýtur eðlis sins vegna að byrgja sýn til annarra þjóða. Þetta fólk er nú fyrst og fremst þátttakendur í bandarísku þjóðlífi. Það hlýtur með tíð og tíma að hverfa af hinum aldagamla sjálfstæða íslenzka sjónarhól og verða að miklu leyti bandarískt í viðhorfum sínum og hugsun.

Innreið bandaríska sjónvarpsins á Íslandi er ótrúleg staðreynd, og sagan mun áreiðanlega dæma þá íslenzka ráðamenn hart, sem veittu Bandaríkjamönnum sjónvarpsleyfið, ef einhver íslenzk saga verður þá til. Ósannindi og staðlausir stafir Guðmundar Í. Guðmundssonar fyrrv. utanrrh., sem hann hélt að þm., þegar hann varði gerðir sínar hér á Alþ., munu lengi í minnum hafðir. En þyngstan áfellisdóm mun þó hæstv. menntmrh. hljóta. Hæstv. menntmrh. er búinn að vera forustumaður íslenzkrar menningarstarfsemi í áratug, málsvari íslenzkrar menningar í ríkisstj. og æðsti yfirmaður uppeldis- og fræðslumála. Þegjandi og án þess að gera nokkra aths. hefur hann fylgzt með þróun málsins ár frá ári, og það var ekki fyrr en núna fyrir tæpu ári, nánar tiltekið 17. maí, að hann lýsti því loksins yfir, að það ástand, sem hlotizt hefði af stækkun dátasjónvarpsins, væri ósamboðið Íslendingum sem sjálfstæðri menningarþjóð. Það ástand, sem ráðh. talaði um og flokksbróðir hans, hv. þm. Benedikt Gröndal, kallar andstyggilega sjálfheldu, hefur skapazt í ráðherratíð hans, undir verndarvæng hans og með atfylgi hans og atkv. hér í þinginu.

Nú er mér vel ljóst, að hæstv. ráðh. hefur snúizt hugur í málinu og frá því fyrir einu ári hefur hann haft vissa viðleitni í frammi til þess að fá þarna nokkru um þokað. Ég hélt satt að segja, eins og ég sagði áðan, að við mundum fá einhverja yfirlýsingu um þetta mál strax á eftir framsöguræðu. En það hefur ekki orðið. Ég verð að segja, að ég furða mig á því, ef hæstv. ráðh. ætlar að sitja hér þegjandi undir þessum umr. án þess að láta í ljós, hvaða skoðun hann hefur nú á málinu. Eins og ég sagði, veit ég um hans viðleitni. Hann er vissulega alls góðs maklegur fyrir sína viðleitni, enda þótt hún kæmi nokkuð seint. En viðleitnin ein nægir ekki. Við hljótum hér í þinginu að krefjast þess af honum, að hann skýri okkur frá því, hvað ríkisstj. hyggist fyrir í þessu máli. Ég vil líka minna á, að það er vegna hans tilmæla, að dregið var viku eftir viku að flytja þetta mál hér í þinginu, þar til loks að þetta mál var flutt núna fyrir 5 vikum. Nú eru líklega ekki nema tvær vikur eftir af þingtímanum, og e.t.v. verður þetta mál að fara til n. Við vitum, hvað n. eru fljótar að skila frá sér áliti. Það stendur sem sagt mjög tæpt, að hægt sé að fá þetta mál afgreitt. Þess vegna tel ég, að þeir aðilar í ríkisstj., sem óskuðu eftir því lengi framan af, að flutningi þessarar till. yrði frestað, beri tvímælalaust fulla ábyrgð á því, ef svo færi, að till. dagaði uppi og ekkert yrði gert í þessu máli. Þess vegna endurtek ég spurninguna: Hvað hyggst ríkisstj. fyrir í þessu máli?