17.02.1966
Efri deild: 37. fundur, 86. löggjafarþing.
Sjá dálk 837 í B-deild Alþingistíðinda. (703)
109. mál, meðferð opinberra mála
Dómsmrh. (Jóhann Hafstein):
Herra forseti. Eins og fram kemur í grg. þessa frv. til l. um breyt. á l. um meðferð opinberra mála, stendur það að nokkru leyti í sambandi við það, að dómsmrn. hefur haft til meðferðar athugun á gangi dómsmála almennt, sbr. ábendingu í ályktun Alþingis um það frá 15. maí 1964. Þá um haustið skrifaði ég öllum dómurum landsins og fór þess á leit við þá, að þeir gerðu yfirlit yfir gang dómsmála, bæði meðferð einkamála og opinberra mála. Það tók nokkurn tíma að fá inn svör og skýrslur við þessari beiðni. Dómurum voru send sérstök skýrsluform, og síðan fékk ég Sigurð Líndal hæstaréttarritara til þess að vinna úr svörunum, þegar þau bárust, og semja um það sérstaka skýrslu, og hún lá fyrir á s.l. hausti. Ég taldi samt sem áður ekki rétt að svo komnu að gera nánari grein fyrir málinu hér á þingi, vegna þess að 1964 var farið fram á það, að gerð væri grein fyrir gangi dómsmála á árunum 1961, 1962 og 1963. Ég hef svo nú ákveðið að skrifa dómurum að nýju og biðja um sams konar skýrslugerð fyrir árin 1964 og 1965 og nánari greinargerð um þau mál, sem ólokið er 1965, en þegar þær skýrslur berast, og ég hef sett þeim tímamörk um það eða mun setja til 1. maí, — ég geri ráð fyrir, að það geti gengið fyrr nú en seinast, — þá verða þessar skýrslur felldar inn í þá skýrslugerð, sem þegar er búið að gera fyrir hin 3 árin, frá 1961—63, og kemur þá til með að liggja fyrir greinargott yfirlit um meðferð dómsmála á 5 ára tímabili.
Ég hef svo hugsað mér, að unnið yrði að því í dómsmrn. að kanna, hvort ástæða væri til lagabreytinga, sem leiða mætti af ábendingum frá dómurunum eða dómsmrn. sæi ástæðu til, og hafa málið þá tilbúið, annaðhvort í því formi, að það fylgdi sem greinargerð með einhverjum lagabreytingum, ef þurfa þætti, eða að þinginu væri hreinlega gefin skýrsla um málið, þegar það kemur saman á næsta hausti.
Ég skal ekki eyða meiri tíma í þetta, en vildi aðeins gera hv. þd. grein fyrir þessari rannsókn, sem nú stendur yfir í ráðuneytinu. Það hafa engar slíkar skýrslur verið gerðar áður. Mér finnst alveg augljóst mál af þeim skýrslum, sem komnar eru fyrir fyrra þriggja ára tímabilið, að mjög miklu auðveldara er að átta sig á, í hverju tafirnar liggja, og þá væntanlega þeim till., sem til úrbóta gætu verið. Þær skal ég ekki fullyrða um að svo stöddu, það geta bæði verið að einhverju leyti lagabreytingar, þó hygg ég ekki að verulegu leyti, en miklu meira sé um framkvæmdaatriði að ræða. En það kemur betur í ljós á sínum tíma.
En þetta mál snertir víssan þátt í meðferð opinberra mála, og eins og segir í grg., hafa þær athuganir, sem þegar liggja fyrir, þótt sýna það um meðferð opinberra mála, að á því sviði séu viðfangsefni til úrbóta tiltölulega afmörkuð. En það, sem hér er fjallað um, snertir sérstaklega umferðina og reglur um þau mál. sem sprottin eru af einhverjum misfellum í umferðinni. Þau mál hafa verið mjög mikið á dagskrá að undanförnu, alveg frá s.l. hausti, út af sérstökum tilfellum m.a. og ekki sízt vegna alvarlegra umferðarslysa, sem átt hafa sér stað og eiga sér allt of títt stað. Ég átti þá viðræður um það við þá embættismenn, sem hér eiga helzt hlut að máli, saksóknara, sakadómara og lögreglustjóra, að þeir könnuðu, hvort við gætum ekki þegar í stað og án nokkurra tafa gert einhverjar úrbætur á meðferð opinberra mála, sem snerta umferðina, eins og ég sagði, sem væru þá sérstaklega í því fólgnar að hraða þessum málum og þau hlytu fljótari afgreiðslu en ella. Þeir skiluðu mér svo ekki alls fyrir löngu tillögum sínum, og á þær hef ég fallizt, og það eru þær till. þessara embættismanna, sem felast í þessu lagafrv., sem hér liggur fyrir.
Það eru talin upp í grg. þrjú atriði, sem helzt sé um að ræða í þessu frv. til breytinga frá eldri lögum. Í fyrsta lagi það, að lögreglustjóra eru heimilaðar sektargerðir fyrir brot gegn umferðarlögunum, áfengislögunum og lögreglusamþykktum allt að 5000 kr. sektum. Þetta er nýmæli, að lögreglustjórum séu veittar slíkar heimildir. Sakborningi er hins vegar í sjálfsvald sett, hvort hann gengst undir sektarákvörðun lögreglustjóra, og geri hann það, er málí hans þar með lokið, en ef hann fellst ekki á að samþykkja það, gengur málið fyrir dómstólana.
Þá vil ég einnig í þessu sambandi geta þess, að í gildandi lögum er einungis slík heimild til sektarákvörðunar fyrir lögreglumann þann er stendur vegfaranda að broti gegn umferðarlögunum eða lögreglusamþykkt, og sektarupphæð takmörkuð við 300 kr. Hér er lagt til, að sú hámarksupphæð verði hækkuð í 1000 kr. Þessi ákvörðun um 300 kr. hámarksupphæð er, held ég, frá 1952 eða eitthvað þar um bil. En það segir í athugasemdinni, sem ég sérstaklega vil vekja athygli á: „Þess er þó ef til vill ekki að vænta, að beiting lögreglumanna á sektarheimild þessari muni verða mikið notfærð.“ Þetta gæti misskilizt, og er átt við, að hún yrði mikið notfærð um það, sem hún nú er. Hún er mikið notfærð þessi heimild, og hún mundi verða strangari að því leyti, að hámarkið, sem hún miðar við, 300 kr., færist upp í 1000 kr. Það er að vísu hámarksákvörðun.
Það kemur hins vegar fram í 2. tölulið 1. gr. veigamesta breytingin, sem felst í þessu frv., á gildandi ákvæðum, en hún er sú að heimila dómara ákvörðun allt að eins árs ökuleyfissviptingar án málshöfðunar, ef brot er skýlaust sannað og sakborningur játast undir ákvörðunina. Slík réttindasvipting hefur ekki verið heimil áður nema með dómi. Það hefur oft vilja fara svo, að menn verða staðnir að augljósu brotum í umferðinni vegna einhverra verulegra misfellna, t.d. oft vegna ölvunar, og það er orðið svo mikið af þessum málum, sérstaklega í fjölbýlinu, að það getur iðulega og hefur iðulega hent, að málin eru hreinlega ekki tekin til dóms, fyrr en kannske liðið er á an að ár frá því, að verknaðurinn átti sér stað, augljós verknaður, sem veldur því, að viðkomandi á að missa sitt ökuskírteini, svo ekur hann áfram með sínu ökuskírteini, og sviptingin er ákveðin með dómi svona löngu seinna. Þetta tel ég mjög óheilbrigt og þurfa að lagfæra.
Það er að vísu svo, að það er í umferðarlögunum ákvæði um það, að lögreglustjóra sé heimilt að svipta mann ökuleyfi til bráðabirgða, og það hefur hann stundum gert, en síðan hefur dregizt að taka ákvörðun um þessa bráðabirgðasviptingu lögreglustjóra af dómstólum, og hér í Reykjavík hefur sérstaklega verið áberandi, að það hefur verið tilhneiging til þess hjá sakadómi að taka yfirleitt ekki til greina bráðabirgðasviptingu lögreglustjóra, og skil ég ekki í, hvernig stendur á því. En það getu orðið til þess, að maður er búinn að vera sviptur með ákvörðun lögreglustjóra ökuskírteini til bráðabirgða langan tíma og er svo dæmdur í ökuleyfissviptingu og hún miðuð við að, þegar dómurinn er felldur. Þetta þarf a lagfæra, og það eru í undirbúningi till. til lagfæringar á þessu ákvæði umferðarlaganna frá umferðarlaganefnd, og ég geri ráð fyrir að leggja fyrir d. næstu daga eða upp úr helginni breyt. á umferðarl., sem snerta þetta atriði og nokkur fleiri.
Ég skal aðeins víkja að því á eftir, en minnist svo að lokum aðeins á þriðja atriðið, sem skiptir máli í frv., að þegar verið er að auka þessar heimildir til þess að ákveða sektargerðir til lögreglustjóra og einnig til að svipta menn réttindum, eru sérstök ákvæði um afskipti saksóknara ríkisins af sektargerðum lögreglustjóra og lögreglumanna, sem til þess eru fallnar að gera sektargerðirnar einfaldari í meðförum og skapa samræmi í beitingu þeirra.
Hér með er rakið aðalefni málsins, og ég hef nokkra trú á því, að þetta geti skapað þegar í stað töluverðar umbætur í meðferð þessara greina opinberra mála, sem frv. sérstaklega fjallar um. En breytingar á umferðarlögunum að öðru leyti, sem ég mun bráðlega leggja fyrir og mundu þá koma til meðferðar í sömu n. í d., byggjast á bráðabirgðanál., sem ég fékk frá rannsóknarnefnd umferðarslysa, en ég átti sérstaklega með henni fund í haust, og innti hana eftir, hvað liði hennar störfum, og þá kom í ljós, að hún taldi, að hún mundi eiga fyrir höndum töluvert langan tíma til að geta lokið sínum störfum og færði fyrir því ýmis rök í sambandi við skýrslusöfnun, sem hún þyrfti að annast, o.s.frv. En ég lagði á það megináherzlu þá við nefndina, hvort hún gæti ekki tekið út úr verkefnum sínum vissa þætti og skilað bráðabirgðaáliti, svo að einhverjar umbætur gætu á grundvelli þeirra komið til framkvæmda sem allra fyrst. Þetta féllst nefndin á og sendi mér í nóvembermánuði, 10. nóv., bráðabirgðaálit og till. um vissar aðgerðir, bæði í löggjöfinni, að vísu ekki verulegar á þessu stigi málsins, en í sambandi við reglugerðir og framkvæmd, sem gætu leitt til umbóta í umferðarmálunum og stuðlað að því að forða frá slysum. Þetta nál. hefur umferðarlaganefndin svo haft til meðferðar og nú þessa dagana skilað mér álitsgerð um bráðabirgðaálit rannsóknarnefndarinnar og till. til breyt. á umferðarlögum í samræmi við það. Þegar þetta frv. verður tilbúið, væntanlega strax upp úr helginni, verður látið fylgja því, fyrir utan grg. og till. umferðarlaganefndarinnar, þetta bráðabirgðaálit rannsóknarnefndarinnar í umferðarslysum, til frekari áréttingar, frekari athugana fyrir þm. og þá þn., sem málið fær til meðferðar.
Ég vil svo nota þetta tækifæri til þess að gera hv. þd. grein fyrir því, því að það mál snertir líka umferðina, að ég hef nú skipað nefnd skv. umferðarlögunum til þess að fjalla um endurkröfurétt vátryggingarfélaga á tjónum, sem þau greiða. Um þetta voru ákvæði í umferðarlögunum og eru, en þetta hefur aldrei komizt í framkvæmd. Nú greiðir vátryggingarfélag skaða, og ég held að menn séu mjög kærulausir fyrir því, sem hafa bíla sína tryggða, það geri ekki svo mikið til, tryggingarfélagið borgar brúsann, ef þeim verður eitthvað á. En það eru heimildir í umferðarlögunum, sem ekki hafa verið notaðar, til þess að vátryggingarfélögin geti visað slíkum málum til sérstakrar endurkröfunefndar, sem fjallar um það og til þess getur leitt, að sá, sem hefur fengið bætt tjón hjá tryggingarfélögum, getur orðið að bæta tjónið sjálfur. Þetta mundi ég halda að gæti veitt mönnum verulegt aðhald, að menn verða að gera sér grein fyrir því, að það er ekki einhlítt, að tryggingarfélögin, enda þótt bifreið sé tryggð, bæti tjón, það geti komið að því, að vátryggingarfélagið fái sinn endurkröfurétt og krefji skv. lögum viðkomandi aðila um að borga sér aftur tjónið, sem greitt hefur verið og orðið hefur á eignum, mönnum eða öðrum verðmætum.
Ákvæðin um þessa n. eru í 73. gr. umferðarlaganna, þar sem segir, með leyfi hæstv. forseta: „Nú hefur viðurkennt vátryggingarfélag
greitt bætur skv. framangreindu,“ — eins og þar er rakið, — „og á það þá endurkröfurétt á hendur hverjum þeim, sem valdið hefur slysi eða tjóni af ásetningi eða stórkostlegu gáleysi.“
Það yrði þá endurkröfunefndarinnar að meta, hvort um ásetning er að ræða eða stórkostlegt gáleysi. Við skulum nú gera, vonandi með réttu, ráð fyrir því, að það sé mjög sjaldan, sem um ásetning sé að ræða, en ég held, því miður, að það geti mjög oft, eins og þessum málum er háttað hjá okkur, verið mikið álitamál um það, hvort ekki er um stórkostlegt gáleysi að ræða hjá ýmsum þeim, sem valdið hafa tjóni.
Ráðherra á að skipa formann nefndarinnar, og ég hef skipað Birgi Ísleif Gunnarsson hdl. formann þessarar endurkröfunefndar, og mér hafa 15. febr. borizt tilnefningar í nefndina frá vátryggingarfélögunum, eins og umferðarlögin gera ráð fyrir, og tilnefningar eru komnar frá þeim öllum. Það eru Ábyrgð h/f, Almennar tryggingar h/f, Brunabótafélag Íslands, Bifreiðatrygging h/f, Hagtrygging h/f, Samvinnutryggingar, Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f, Trygging h/f, Tryggingarfélagið Heimir h/f, Vátryggingarfélagíð h/f og Verzlunartryggingar h/f. Allir þessir aðilar tilnefna 1 mann í þessa nefnd. En eins og ég sagði, formann nefndarinnar tilnefnir ráðh. Svo er gert ráð fyrir því, að þriðji aðilinn í nefndinni sé fulltrúi frá samtökum bifreiðaeigenda. Og Félag ísl. bifreiðaeigenda á þar hlut að máli og hefur af sinni hálfu tilnefnt mann í nefndina. Þessari n. skulu vátryggingarfélög senda gögn, er þau hafa reist á bótagreiðslur sínar skv. lögum þessum, og nefndin kveður á um, hvort endurkröfurétti skuli beitt gegn þeim, sem talinn er eiga sök, og samkv. l. er gert ráð fyrir því, að í meðferð hvers máls taki þátt formaðurinn og tveir aðrir nefndarmenn, er hann kveður til. Skal annar þeirra vera sá, sem félag það, er hlut á að máli, hefur kjörið í nefndina, og hinn skal vera fulltrúi sá, er landssamband bifreiðaeigenda hefur tilnefnt, og það er beinlínis tekið fram, að sé slíkt landssamband ekki til, nefni Félag ísl. bifreiðaeigenda mann í nefndina, og eftir því hefur verið farið. Kostnað af störfum þessarar nefndar greiði vátryggingarfélögin eftir reglum, sem dómsmrh. setur. Og hann setur nánari reglur um starfsháttu nefndarinnar. Mönnum hefur kannske fundizt, að þetta fyrirkomulag væri ekki í alla staði sem þjálast, og því ekki enn orðið úr að framkvæma þessi ákvæði fyrr en nú, og í samræmi við það hef ég óskað eftir því við nefndina, að hún taki strax til athugunar að gera till. til ráðuneytisins um reglur um starfsháttu n., og einnig er þess óskað, þar sem nú er unnið að endurskoðun umferðarlaganna, að nefnd þessi geri till. um breytta tilhögun á skipan nefndarinnar, ef nefndin telur slíks þörf. Ég veit nú ekki, hvort nefndin mundi hafa tíma til að hafa til till. um þetta, ef þær
væru einhverjar, meðan þessi mál eru til meðferðar í þinginu, frv. til breyt. á umferðarlögum, sem ég hef verið að boða, en það er þó rétt að hafa það í huga undir meðferð málsins.
Ég vildi aðeins hafa gert bæði þd. og n. grein fyrir þessari sérstöku nefndarskipun, og eins og ég sagði áðan, mun hún nú geta tekið til starfa, því að allar tilnefningar í hana eru fram komnar.
Ég sé svo ekki ástæðu til þess að hafa fleiri orð um þetta frv., en vil leyfa mér að leggja til, að því verði að lokinni þessari umr. vísað til hv. allshn.