13.04.1967
Neðri deild: 65. fundur, 87. löggjafarþing.
Sjá dálk 116 í D-deild Alþingistíðinda. (2245)

140. mál, rannsóknarnefnd á ásökunum um trúnaðarbrot utanríkismálanefndarmanna

Utanrrh. (Emil Jónsson):

Herra forseti. Þessi till. til þál., sem hér liggur fyrir, er á þá leið, að Nd. Alþ. álykti skv. 39. gr. stjórnarskrárinnar að skipa 7 manna n. innandeildarmanna til að rannsaka þá ásökun Guðmundar Í. Guðmundssonar fyrrv. utanrrh., að utanrmn. hafi gert sig seka um trúnaðarbrot í utanríkisráðherratíð hans. N. skal svo hafa það vald, sem heimilað er í 39. gr. stjórnarskrárinnar, til þess að heimta skýrslur af embættismönnum og öðrum. 39. gr. stjórnarskrárinnar hljóðar svo, með leyfi hæstv. forseta:

„Hvor þd. getur skipað n. innandeildarþm. til að rannsaka mikilvæg mál, sem almenning varða Þd. getur veitt n. þessum rétt til að heimta skýrslur, munnlegar eða bréflegar, bæði af embættismönnum og einstökum mönnum.“

Það mætti því ætla, að hér væri um að ræða eitthvert stórkostlegt rannsóknarefni og einhver afbrot, sem framin hefðu verið. En tilefnið til þessarar tillögu er það, að ég vitnaði til ummæla fyrirrennara, míns, hæstv. fyrrv. utanrrh., Guðmundar Í. Guðmundssonar, sem hann viðhafði á fundi utanrmn. 4. febr. 1964. Ummælin liggja fyrir bókuð í fundargerðabók utanrmn., og þau fara þess vegna ekki á milli mála og þurfa ekki neinnar rannsóknar við, hvað þá heldur sérstakrar n. Þau þóttu þá ekki meiri tíðindum sæta en svo, að engum óskum um að rannsaka þau var hreyft þá og málið látið kyrrt liggja nú í rúm 3 ár.

Hitt liggur líka fyrir, hvað blöðin sögðu þá og hvaða upplýsingar þau höfðu að flytja frá fundum n. um í mörgum tilfellum hin allra viðkvæmustu utanríkismál, sem þá voru á döfinni. Þessi ummæli liggja líka fyrir og þurfa ekki rannsóknar við. Hitt er það svo, sem helzt veldur deilum í málinu, hvað er trúnaðarmál og hvað er ekki trúnaðarmál. Ég er þeirrar skoðunar, þó að það sé ekki tekið fram í öllum tilfellum, að með mál ekki fara sem, trúnaðamál í n., þá hafi nefndarmenn utanrmn. þann hátt á, að með málið sé farið sem trúnaðarmál, en ekki þegar um viðkvæm mál er að ræða séu þau gerð opinber, í ýmsum tilfellum til skaða fyrir málið og í öðrum tilfellum með því að brjóta trúnað, sem hefur verið lofaður öðrum.

Ég hef óskað eftir því við Guðmund Í. Guðmundsson, ambassador okkar í London og fyrrv. utanrrh., að hann gæfi mér umsögn um þetta mál, og það hefur hann gert, og ég skal, — með leyfi hæstv. forseta, — leyfa mér að lesa þessa umsögn upp. Hún er svo hljóðandi:

„Á fundi utanrmn. 4. febr. 1964 óskaði einn nefndarmanna, Þórarinn Þórarinsson, eftir upplýsingum um fiskimálaráðstefnu, sem nýverið hafði verið haldin í London. Ég svaraði fyrirspurninni með því að skýra n. frá öllu því, sem gerzt hafði á fiskveiðiráðstefnunni og opinbert hafói verið gert. En ég sagði síðan, eins og segir í fundargerðabók utanrmn.: „Frekari upplýsingar um þetta kvaðst ráðh. ekki geta gefið.“ Í upphafi ráðstefnunnar hafði verið ákveðið, að hún skýldi vera haldin fyrir lokuðum dyrum og farið með það, sem þar gerðist, sem trúnaðarmál. Þeim trúnaði kvaðst ráðh. bregðast, ef hann skýrði utanrmn. frekar frá því, sem fram hefði farið á ráðstefnunni. Það hefði að vísu verið venja áður fyrr að skýra utanrmn. í trúnaði frá málum sem þessum, en á tímum landhelgismálsins hefði stjórnarandstaðan tekið upp þau vinnubrögð að birta viðstöðulaust í blöðum sínum allt það, sem fram fór í n., og kvaðst ráðh. áður hafa vakið athygli á því hjá n., að slík trúnaðarbrot leiddu til þess eins, að ekki væri unnt að ræða trúnaðarmál í n. Þessa afstöðu sína kvað ráðh. óbreytta og vildi hann ekki taka áhættuna af því, að birt yrði í blöðum frásögn af málum þeim, sem fara ætti með sem trúnaðarmál. Skv. fundargerðabók utanrmn. svaraði Þórarinn Þórarinsson ummælum mínum þannig: „Hann sagðist ekki kannast við, að rofinn hefði verið sá trúnaður, sem ætti að gilda um mál, sem utanrmn. ræddi, a.m.k. hefði hann og flokkur sá, sem hann væri fyrir, ekki gerzt sekur um trúnaðarbrot.“ Þórarinn Þórarinsson gerði ekki nánari grein fyrir því, hvers konar trúnaður hann teldi að ætti að gilda um utanrmn., og hann bar enga ósk fram um skýringu frá mér, við hvað ég ætti, er ég talaði um trúnaðarbrot. Aðrir nm. hvorki andmæltu því, að trúnaðarbrot hefði átt sér stað. né óskuðu skýringa á ummælum mínum.

Eftir þetta átti ég sæti á Alþ. til haustsins 1965. Á þeim tíma kom aldrei fram krafa um, að ég gerði nánari grein fyrir ummælum mínum á fundi utanrmn. Er það fyrst nú, eftir að ég er hættur afskiptum af stjórnmálum, horfinn úr landi og hef ekki aðstöðu til að taka þátt í umr. á Alþ., að um er spurt, hvað það hafi verið, sem ég , sagði utanrmn. fyrir 3 árum. Ég skal að sjálfsögðu gera nokkra grein fyrir málinu. En ég minni á, að ég er í öðru landi og hef ekki handbær þau gögn, sem ég hafði, á meðan ég átti sæti á Alþ., auk þess sem ég tek ekki lengur þátt í stjórnmálum og óska ekki eftir að draga inn í málið ýmis atriði, sem ég áður hefði gert.

Meðferð mín á utanríkismálum hófst árið 1956 í ríkisstj. Hermanns Jónassonar. Fyrsta veigamikla utanríkismálið, sem ég fjallaði um, var endurskoðun varnarsamningsins við Bandaríkin. Ég samdi um það mál við Bandaríkjastjórn í fullkomnu og nánu samstarfi við forsrh. og aðhafðist ekkert á málinu nema með hans samþykki. Það var í algjöru samráði við forsrh., að á meðan á samningum stóð, þá var málið aldrei tekið fyrir í ríkisstj. og aldrei rætt við meðráðherra okkar úr Alþb., og þeir vissu því ekki, hvað var að gerast í málinu, fyrr en samkomulagið var birt á Alþ. Stjórnarandstaðan var ekkert látin vita um málið og ekkert samráð var haft við utanrmn. Í framhaldi af þessu var svo þeirri reglu fylgt, að undir forsæti Hermanns Jónassonar voru utanríkismál alls ekki tekin fyrir á ráðuneytisfundum og ekkert samráð haft við ráðh. Alþb. um meðferð þeirra og litið sem ekkert við stjórnarandatöðuna. Var enginn ágreiningur um þetta við forsrh.

Eftir að ríkisstj. Hermanns Jónassonar var frá og rn. Emils Jónssonar hafði verið myndað, áttum við Emil Jónsson tal um nauðsyn þess að taka upp nýjar vinnuaðferðir í meðferð utanríkismála. Við óskuðum þess báðir að koma á góðu samstarfi við Sjálfstæðis- og Framsóknarflokkinn um þessi mál og eftir því sem tök væru á einnig við Alþb., m.a. með samstarfi utanrmn. Það kom hins vegar í ljós, að í hita landhelgismálsins hafði orðið sú breyting á hugmynd manna um þagnarskyldu í sambandi við meðferð utanrmn. á trúnaðarmálum, að ég vildi ekki bera ábyrgð á að skýra n. frá þeim málum, sem ríkisstj. hafði fallizt á við aðrar þjóðir að fara með sem trúnaðarmáð.

Sú hafði áður verið venja að fara með það, sem gerðist í utanrmn., sem algjört trúnaðarmál og skýra ekki frá því opinberlega, nema í samráði við n. og utanrrh. M.a. í þeim tilgangi að tryggja þennan trúnað er utanrmn. eina n. Alþ., sem hefur sérstakan embættismann fyrir ritara, er það ráðuneytisstjóri utanrrn., maður, sem er eiðsvarinn um þagnarskyldu í embættisstarfi. Fundargerðabók utanrmn. er ætíð geymd í vörzlum rn., og hefur enginn aðgang að henni nema utanrrh. og nm.

Á tímum landhelgismálsina tók Alþb. upp algjörlega nýjar aðferðir í viðskiptum sínum við utanrmn. Í lok nefndarfunda birti Þjóðviljinn frásögn af fundum og því, sem þar gerðist, þótt ekki væri ætíð farið rétt með. Var eftir það ljóst, að utanríkismálanefndar fundir voru ekki lengur lokaðir trúnaðarfundir, heldur opinberar samkomur. Ég hef ekki hér við höndina nema takmarkað af gögnum í þessu sambandi. Þó hef ég hér Þjóðviljann frá ll. ágúst 1960, sem segir frá fundi n. daginn áður, Þjóðviljann frá 23. sept. sama ár, þar sem ummæli mín á fundi utanrmn. eru rangfærð, Þjóðviljann frá 28. okt., þar sem vitnað er til ummæla í utanrmn., og Þjóðviljann frá 29. okt. sama ár. Þýðingarmesta dæmið um hin nýju vinnubrögð í samskiptum Alþb. við utanrmn. er þó ræða, sem fulltrúi flokksins í n., Finnbogi R. Valdimarsson, hélt í Ed. Alþ. 28. okt. 1960 og birt er í Þjóðviljanum 29. okt. sama ár. Í þessari ræðu er vikið að mörgum fundum í utanrmn., og skýrt frá því, sem þar fór fram, og ekki ætíð farið rétt með. Þessar tilvitnanir í fundi utanrmn. geta allir lesið, bæði í Alþt. og í Þjóðviljanum. Hirði ég því ekki að rekja þær hér. En í ræðu sinni 28. okt. 1960 víkur fulltrúi Alþb. í utanrmn. að þagnarskyldu nm. Hann segist vera reiðubúinn að gæta þagnarskyldunnar, en hefur þó tvo fyrirvara á: 1) Það verður að óska þess hverju sinni, um hvert atriði, að með það sé farið sem trúnaðarmál. Sé þess ekki óskað, telur fulltrúi Alþb. í utanrmn. sér heimilt að skýra frá öllu því, sem þar fer fram á fundum n. 2) Ef fulltrúi Alþb. í utanrmn, lítur svo á, að í orðum nm. eða utanrrh. á fundi utanrmn. fellst stefnuyfirlýsing, þá gildi engin þagnarskylda. Sjálfur vill hann auðvitað meta, hvað er stefnuyfirlýsing og hvað ekki, og allt, sem hann sjálfur telur fela í sér yfirlýsingu um stefnu, geti enginn trúnaður hindrað hann í að birta opinberlega.

Með þessari ræðu gerist í rauninni þrennt. Það fyrsta er, að fulltrúi Alþb. í utanrmn. tekur sjálfur þátt í þeirri iðju Þjóðviljans að skýra opinberlega frá öllu, sem fram fer á fundum utanrmn., og þverbrýtur þar með þá venju, sem gilt hafði um þagnarskyldu.

Sami fulltrúi afneitar þagnarskyldu um atriði, nema hann hafi sérstaklega undirgengizt fyrir fram að skýra ekki opinberlega frá málinu. Og í þriðja lagi: hann telur sig óbundinn af þagnarskyldu, hvað sem loforðum líður þar um, ef málin eða það, sem um þau er sagt, felur í sér að hans dómi stefnuyfirlýsingu.

Við þessu átti ég ekki nema eitt svar. Ég benti þm. á í viðtali, að þessi afstaða leiddi til þess eins, að ég gæti ekki skýrt utanrmn. frá trúnaðarmálum. Svar hans var staðfesting á því, sem ég hafði áður frá honum heyrt í landhelgismálinu, að trúnaðarsamstarf við mig væri ekkert eftirsóknarvext.

Ég sé ekki ástæðu til þess hér að rekja frekar blaðaummæli í sambandi við störf á fundum utanrmn. Þess ætti ekki heldur að vera þörf. En eftir að svo var komið, að fyrri hugmyndir manna um þagnarskyldu nm. í utanrmn. voru rofnar og innan n. var til sú skoðun, að það færi eftir mati nm. sjálfra, hvort þagnarskylda væri haldin eða ekki, og hótað var að taka við það mat ekkert tillit til óska utanrrh., þá treysti ég mér ekki til þess að skýra utanrmn. frá málum, sem nauðsynlegt var gagnvart erlendum þjóðum að fara með sem algert trúnaðarmál eða sem ríkisstj. hafði skuldbundið sig hjá öðrum ríkisstj. til þess að varðveita sem trúnaðarmál. Mundi uppljóstrun slíkra mála valda þjóðinni ófyrirsjáanlegu tjóni og álitshnekki erlendis.“

Þetta er umsögn Guðmundar Í. Guðmundssonar ambassadors um málið. Mér er kunnugt um, að hann taldi, þvert á móti því, sem Þórarinn Þórarinsson, hv. 5. þm. Reykv., hélt fram hér áðan, að n. væri lokuð n., þar sem ekki ætti að segja frá því, sem þar gerðist, nema að höfðu samráði við nm. og utanrrh., enda kemur það greinilega fram í þessari umsögn hans, að hann telur, að á þessu hafi orðið breyting, það hafi ekki verið sami trúnaður hafður og áður hafði verið í n. Hann telur líka, veit ég, að ráðh. utanríkismála sé það í sjálfsvald sett, hverju hann skýri utanrmn. frá og hverju ekki, það verði að fara eftir því á hverjum tíma, hvernig hann metur það hjá nm. að halda trúnað við n. á þann hátt að skýra ekki frá málum, sem að hans dómi er skaðlegt að skýra frá. Hann segir í einkabréfi til mín í sambandi við þetta, að Þjóðviljablöðin, sem vitnað er til, séu aðeins dæmi, hann hafði ekki fleiri blöð, en „þau eru hins vegar meira en fullnægjandi grundvöllur undir mínu mati“, segir hann. Það er líka einkennilegt, verð ég að segja, ef þetta er nú talið það mikið mál af hv. S. þm. Reykv., að frá þessu sé skýrt nú opinberlega, að til þess að finna einhverja bót á fyrir hann og þá, þá. þurfi að kjósa hér n. skv. 39. gr. stjórnarskrárinnar, sem ég held að aldrei hafi komið til mála að skipa í neitt mál, nema því aðeins að talið væri að um stórt afbrot væri að ræða.

En það einkennilega við þessa þáltill. er líka það, að það er ekki ætlazt til þess, að n. rannsaki trúnaðarbrotið sjálft, heldur að hún rannsaki einungis ummæli fyrrv. utanrrh. um trúnaðarbrot. Það sýnir, að það er ekki mikil alvara hér á bak við.

Þetta, sem kom fyrir í þessum tilfellum, sem lýst er í skýrslu eða umsögn fyrrv. utanrrh., er eða var notað á sínum tíma fyrst og fremst í pólitískum áróðri, og sá pólitíski áróður mátti sín meira en trúnaður við n. og ég vil segja. trúnaður við Alþ. og þjóðina, því að þar var allt gert til þess að afflytja það, sem í n. var sagt, og það alveg sérstaklega í Þjóðviljanum, en þó var ekki Tíminn þar laus við.

Ég skal svo ekki hafa mörg orð um þetta, en ég vil aðeins undirstrika það, að ég tel, að það hafi verið hald manna frá upphafi, að utanrmn. væri lokuð n., og ég held meira að segja, að hv. Framsfl. og jafnvel hv. 5. þm. Reykv. hafi verið þeirrar skoðunar áður. Og einkennilegt er það, að hann hefur getað setið á sér í þrjú ár og setið undir þessum áburði fyrrv. utanrrh. og fyrst nú, sem hann rankar við sér, að hér muni þurfa leiðréttingar við.

Hitt vil ég svo segja, að það er erfitt að una því, að það sé ekki hægt með fullkomnu öryggi að skýra utanrmn. frá því, sem utanrrh. telur að æskilegt væri að bera upp fyrir n. En með því hugarfari, sem mér finnst nú koma fram hjá hv. 5. þm. Reykv., í ræðu hans hér áðan, þá hygg ég nú, að þetta verði erfitt, því að hann telur beinlínis, að það sé heimilt í öllum tilfellum að fara með mál, sem rædd eru í utanrmn., eins og um opna n. væri að ræða.

Hv. þm. minntist hér á till, n., sem kosin var til þess að gera till. um ný þingsköp eða breytingar á núverandi þingsköpum. I þeim till. er tekið fram um utanrmn., að um hana skuli gilda eftirfarandi ákvæði:

„Utanrmn. starfar einnig milli þinga og er ríkisstj. til ráðuneytis um meiri háttar utanríkismál, enda skal stjórnin ávallt bera undir hana slík mál, jafnt milli þinga sem á þingtíma. Nm. eru bundnir þagnarskyldu um þá vitneskju, sem þeir fá í n., ef formaður eða ráðherra kveður svo á.“

Þetta finnst mér mjög eðlilegt ákvæði og eðlileg grein. En það verður þá að vera öruggt líka, að menn taki sér ekki sjálfdæmi um það, hvað sé trúnaðarmál og hvað ekki. Og raunar er ákaflega erfitt að hugsa sér, að það sé ekki hægt að ræða mál í utanrmn., sem ekki eiga af ýmsum ástæðum að verða á almennings vitorði, nema því aðeins að tekið sé fram í hvert skipti, að það sé um trúnaðarmál að ræða. Mér finnst það eðlilegra, að því sé í eitt skipti fyrir öll slegið föstu, að það sé trúnaðarmál, það sem þar sé sagt, svo að hægt sé að tala saman í fullkomnum trúnaði, en ef um birtingu sé að ræða, þá sé það borið undir n. eða ráðh.

Ég skal svo ekki fara miklu nánar út í þetta. Ég held því fram, og það er kjarni málsins, að það þurfi enga rannsókn í þessu efni. Það liggur alveg örugglega fyrir, hvað utanrrh. hefur sagt. Það liggur líka örugglega fyrir, hvað birzt hefur í blöðum, og það getur líka legið fyrir, hvað um hefur verið rætt í utanrmn., þannig að hér þarf enga rannsókn á því. Ég legg þess vegna til, að þessi till. verði felld.