18.04.1968
Sameinað þing: 55. fundur, 88. löggjafarþing.
Sjá dálk 1977 í B-deild Alþingistíðinda. (1913)
Almennar stjórnmálaumræður
Einar Ágústsson:
Herra forseti. Háttvirtu áheyrendur. Hæstv. utanrrh. sagði í gær, að tvisvar á 10 ára valdaferli sínum hefði ríkisstj. tekizt að halda verðbólgunni niðri, þ. e. á tímabili svo nefndra verðstöðvana. Fyrra skiptið var, þegar minnihlutastjórn Alþfl. fór með völdin mestan hluta árs 1959. Það ár fóru fram tvennar kosningar og áhrif verðstöðvunarinnar voru m. a. þau, að Sjálfstfl. og Alþfl. fengu meiri hl. á Alþ. og mynduðu stjórn. En verðstöðvun þessi hafði einnig aðrar afleiðingar. Í kjölfar hennar tók verðbólgan þann sprett, sem hún heldur enn. Í ársbyrjun 1960 var framkvæmd stórfelld gengislækkun og önnur minni ári seinna. Þá var sambandið milli kaupgjalds og verðlags rofið með þeim afleiðingum, að aldrei hefur verið meiri óróleiki á vinnumarkaðinum. Þá var tekin upp binding sparifjár þess, sem safnaðist í bankana. Þá voru afurðalán lækkuð frá því, sem verið hafði, og rekstrarfjárskortur varð tilfinnanlegur. Þetta voru nýju hagstjórnartækin ríkisstj. Nú skyldi stjórnað á Íslandi. En þrátt fyrir uppgripaafla og hagstætt útflutningsverð átti atvinnurekstur landsmanna brátt í vök að verjast.
Síðari verðstöðvunin var svo framkvæmd á árinu 1967. Einnig þá fóru fram kosningar og stjórnarflokkarnir héldu velli. Fyrir þær kosningar lýstu framsóknarmenn ástandinu eins og það raunverulega var, m. a. með hliðsjón af því, sem gerðist 1959, og sýndu fram á, hverjar afleiðingar stjórnarstefnan mundi hafa, ef áfram væri haldið á sömu braut. Talsmenn ríkisstj. beittu þá blaðakosti sínum, útvarpi og sjónvarpi til þess að kalla þessi aðvörunarorð úrtölur og barlóm, hæðast að þeim, sem þau fluttu, og koma því inn hjá kjósendum, að leiðin til þess að bæta lífskjörin væri að endurnýja umboð stjórnarflokkanna. Þjóðinni fór eins og sjúklingi, sem heldur vill hlusta á þann, sem segir honum, hvað hann líti vel út. Hún hallaði sér að þeim flokkum, sem gerðu lítið úr erfiðleikunum og lofuðu bata. En hvað er það þá, sem hefur gerzt síðan í júní 1967? Ja, fyrstu mánuðina gerðist svo sem ekki neitt. Stjórnarliðar voru þreyttir eftir kosningahríðina og ánægðir með úrslitin. Þegar svoleiðis stendur á, finnst mörgum eðlilegt að létta sér dálítið upp. Það gerðu menn líka. Hæstv. ráðh. ferðuðust mikið, bæði utanlands og innan, böðuðu sig í hlýju sólskini nýafstaðins kosningasigurs, urðu útiteknir og hraustlegir í framan.
En svo er aftur komið haust, og hrafninn brýnir gogg sinn á ufsum húsanna. Menn fóru að huga að málum hér heima fyrir. Þingsetningardaginn lá bæði fjárlagafrv. og efnahagsmálafrv. á borðum þm. Samkv. þeim átti að leysa vanda efnahagsmálanna með ráðstöfunum, sem námu 750 millj. kr., ýmist með því að fella niður útgjöld eða afla nýrra tekna. Enn þá var það yfirlýstur ásetningur ráðh. að standa trúan vörð um gjaldmiðil þjóðarinnar eins og margsinnis var svarið fyrir kosningar. Á þessum málflutningi var þó hinn augljósi galli, að vanda atvinnuveganna var ýtt til hliðar. Menn létust bara einfaldlega ekki sjá hann. Þetta var í október. Í nóvember var síðan framkvæmd stórfelld gengislækkun. Ráðh. og sérfræðingar héldu Alþ. óstarfhæfu í heila viku, meðan þeir voru að reikna, hvað gengislækkunin þyrfti að vera mikil til þess að koma atvinnulífinu á réttan kjöl. Svokölluðum gengishagnaði var ráðstafað hingað og þangað, m. a. til þess að byggja upp framtíðarsjóði, rétt eins og atvinnuvegirnir þyrftu ekkert á þessu fé að halda. Á grundvelli þessara útreikninga voru svo fjárl. afgreidd í desember. Þá var líka tekinn upp nýr vísitöluútreikningur og úr lögum fellt sambandið milli kaups og vísitölu, sem upp hafði verið tekið eftir langt verkfall 1964. Til þess að draga úr reiði almennings og þeirri stórfelldu lífskjaraskerðingu, sem hlaut að leiða af þessu tvennu, gengisfellingu og afnámi vísitölugreiðslna á laun, lofaði stjórnin að lækka tollana um 270 millj. kr.
Þegar hér var komið, má ætla, að hæstv. ríkisstj. hafi talið sig húna allmiklu til vegar að koma, þar sem bæði var búið að fella gengið og afgreiða fjárl., og verið farin að horfa fram til bjartari tíðar en verið hafði um skeið. Þó fór fjarri, að þrautagöngu hennar væri lokið. Strax í janúar fóru að berast kröfur um það, að sjávarútveginn vantaði meira fé, ef nokkur von ætti að vera til þess, að gert yrði út á vertíð. Sérfræðingar voru settir til að reikna að nýju og niðurstaðan varð sú, að gengislækkunin dygði ekki. Sjávarútveginn vantaði meira fé. Í febrúar var því ákveðið að aðstoða sjávarútveginn á ýmsan hátt með 320 millj. kr. framlagi úr ríkissjóði. Vegna þessa þurfti að gera ýmsar ráðstafanir, m. a. að minnka þær tollalækkanir, sem búið var að lofa, úr 270 í 159 millj. kr. og taka út af fjárl. þeim, sem afgreidd voru í desember, 200 millj. kr. Í marz var svo gengið frá 3. útgáfu fjárlaga fyrir þetta ár, og væntanlega fá þau að halda þessari mynd sinni, en ekki er öllu fjármálastússi ríkisstj. þar með lokið, því núna í apríl hefur Alþ. haft til meðferðar lántökur upp á um það bil 600 millj. kr., nýjan vegaskatt upp á 109 millj. kr. og hækkað útflutningsgjald, sem nemur um 40 millj. kr. Þegar þannig er flett almanaki ríkisstj. og litið á hvern mánuð fyrir sig, þá kemur í ljós, að verkefni Alþ. undanfarna 6 mánuði hefur verið að bera sama sandinn milli sömu hrúganna, ýmist að hækka fjárl. eða lækka þau, verja gengið eða fella það, minnka uppbæturnar eða auka þær. Þetta sköpunarstarf ríkisstj. hefur að vísu ekki tekið 6 daga, heldur 6 mánuði. Engu að síður má teljast eðlilegt, að hún líti yfir það, sem hún hefur gert, og bersýnilega þykir henni þetta harla gott. Svo segir í Morgunblaðinu fyrir skemmstu, með leyfi forseta:
„Ríkisstj. hefur frá upphafi skýrt af hreinskilni og án blekkinga fyrir þjóðinni þau vandamál, sem að steðja. Hún hefur af hófsemi og festu leitazt við að bregðast við þessum vandamálum, og vissulega hefur rætzt betur úr þeim öllum en flesta hefði órað fyrir. Þess vegna er það engum vafa bundið, að ríkisstj. Bjarna Benediktssonar stendur nú traustari fótum en nokkru sinni fyrr. Hún hefur staðizt eldraun síðustu mánaða með sóma. Þótt enn séu ýmis vandamál óleyst, er staða hennar svo sterk, að hún getur snúið sér að margvíslegum framtíðarverkefnum.“
Skyldi mönnum með þessi afrek að baki veita af því að hvíla sig svo sem eins og 7. mánuðinn, enda heyrist nú hér í þingsölum, að stjórnin sé búin að fá nóg af þessu þinghaldi og menn verði sendir heim eftir tvo daga, hvernig sem á stendur með afgreiðslu mála. Menn sjá af þessum örstutta samanburði, að þróunin er mjög áþekk nú og 1959, þegar stjórnin taldi sig ekki lengur þurfa á verðstöðvun að halda. Hvort önnur gengislækkun verður að ári, skal ósagt látið, en óneitanlega gæti þróun undanfarandi mánaða bent til þess. En hvernig er svo ástandið í þjóðfélaginu undir þessari sterku stjórn? Er það ekki staðreynd, að ástand atvinnuveganna er þannig, að þeir geta ekki með nokkru móti greitt eðlilega verðlagsuppbót á laun til annarra en þeirra, sem hafa undir 10 þús. kr. tekjum á mánuði? Er það ekki staðreynd, að sjávarútvegurinn, þessi aðalatvinnugrein þjóðarinnar, getur ekki starfað án þess að fá hundruð millj. uppbótargreiðslur úr ríkissjóði og það nokkrum vikum eftir gengisfelling, sem þó er framkvæmd honum til aðstoðar? Er það ekki staðreynd, að bændur eiga nú mjög í vök að verjast, og óvíst, hvernig til tekst, t. d. með áburðarkaup í vor og þar með áframhaldandi búskap á mörgum jörðum? Er það ekki staðreynd, að sum iðnaðarfyrirtæki hafa þegar orðið að loka, en önnur draga rekstur sinn saman vegna rekstrarfjárskorts og óhæfrar samkeppnisaðstöðu við óheftan innflutning erlends iðnaðarvarnings? Og er það ekki meira að segja staðreynd, að mörg verzlunarfyrirtæki berjast í bökkum og það mitt í öllu viðskiptafrelsinu? Jú, þessu getur enginn neitað. Sameiginlegt er það öllum þessum atvinnugreinum, að þær búa við tröllaukinn rekstrarfjárskort, og samkv. hagkenningum hæstv. ríkisstj. á það víst svo að vera.
Eitt margrómaðasta hagstjórnartæki ríkisstj. eru ráðstafanir í peningamálum, sem aðallega hafa lýst sér í því tvennu annars vegar að minnka endurkaup afurðavíxla og hins vegar að draga úr ráðstöfunarfé viðskiptabankanna. Um fyrra atriðið má rifja það upp hér, að á fjögurra ára tímabilinu 1956–1959 var heildarverðmæti útflutnings að meðaltali 1010 millj. kr. hvert árið, en á sama tíma var mánaðarlegt meðaltal endurkeyptra víxla 560 millj. kr. Sé litið á annað fjögurra ára tímabil, 1964–1967, eru tilsvarandi tölur 5100 millj. kr. og 960 millj. kr. M. ö. o. hafa endurkaupin aðeins tvöfaldazt meðan útflutningur hefur meira en fimmfaldazt. Skyldi ekki atvinnuvegina muna um annað eins og þetta? Um síðara atriðið má einnig rifja það upp, sem raunar hefur verið gert áður í þessum umr., að almenn binding sparifjár nemur 30% af innlánsaukningu. Kaup bankanna á ríkisskuldabréfum nema 10% af sama stofni, og áreiðanlegar upplýsingar eru fyrir hendi um það, að langmestur hluti af því fé, sem varið er til kaupa á spariskírteinum ríkissjóðs, kemur úr bönkum og sparisjóðum. Til þess að gefa örlitla hugmynd um það, sem hér um ræðir, skal þess getið, að í árslok 1959 var skuld viðskiptabankanna við Seðlabankann 993 millj. kr., en inneign þeirra á viðskiptareikningi 72 millj. kr., þannig að á þessum tíma lagði Seðlabankinn þáverandi viðskiptabönkum til fé, sem nam 920 millj. kr. Í árslok 1967 lítur þessi mynd allt öðru vísi út. Þá var skuld viðskiptabankanna við Seðlabankann 1734 millj. kr., en vegna innlánsbindingarinnar voru innstæður þeirra 2060 millj. kr. Þannig var mismunurinn 324 millj. kr. á hinn veginn. Viðskiptabankarnir lögðu fram meira fé en þeir fengu. Þegar þetta er skoðað, verður einnig að hafa í huga, hvað krónan hefur breytzt á þessu tímabili, og svo hitt, sem ég nefndi áðan, að fjármagn það, sem ella mundi vera til ráðstöfunar hjá viðskiptabönkum landsins, hefur í vaxandi mæli verið tekið til annarra nota. Skylt er að játa í þessu sambandi, að hlutföll þau, sem hér um ræðir, breyttust nokkuð á s. l. ári, þannig að Seðlabankinn lét út meira fé en hann fékk í viðskiptum sínum við hina bankana. Til þess lágu þær ástæður fyrst og fremst, að vegna erfiðleika viðskiptafyrirtækja sinna lánuðu bankarnir yfirleitt meira á s. l. ári en ástæður þeirra leyfðu. En þetta breytir engu um þann samanburð, sem ég áðan gerði.
Afleiðing þessarar stjórnarstefnu er auðsæ. Rekstrarfjárskortur háir öllum atvinnurekstri, og fyrirtækin eru rekin af vanefnum. Þannig verður allur rekstur dýrari og óhagkvæmari en vera þyrfti. Forystumenn fyrirtækja beita miklum hluta orku sinnar í það að verjast áföllum og eyða allt of miklum tíma í biðstofum bankanna í von um einhverja fyrirgreiðslu. Stjórnin telur sig sterka, en atvinnulífið er veikt, og stjórn, sem þannig heldur á málum, hlýtur ávallt að standa á brauðfótum, hvað sem allri sjálfsblekkingu líður.
Emil Jónsson sagði hér í gærkvöldi, að framsóknarmönnum væri alveg sérstaklega illa við gjaldeyrisvarasjóðinn og vildu umfram allt eyða honum í alls konar óþarfan innflutning. Mjög er þetta nú málum blandað hjá hæstv. ráðh., eins og fleira í hans fræðum. En við höfum stundum varpað fram spurningum um það, hverju það hefði getað breytt um viðskiptajöfnuðinn, ef innlendir atvinnuvegir hefðu búið við skaplegan kost á viðreisnarheimilinu. Hvað hefði t.d. blómlegur íslenzkur iðnaður getað sparað mikinn innflutning og komið í veg fyrir miklar greiðslur úr gjaldeyrissjóðnum? Hefði ekki verið hagkvæmara fyrir okkur að verja einhverju af því fé, sem legið hefur óarðbært í erlendum bönkum, til þess að gera iðnrekendum kleift að nota þann vélakost, sem til er í landinu, og skapa hundruðum manna atvinnu, í stað þess að loka verksmiðjunum og senda fólkið heim? Hvað hefðu nýir vel búnir togarar, sem tryggður væri arðbær rekstrargrundvöllur, getað aukið útflutninginn mikið og þar með tekjur gjaldeyrissjóðsins? Verðum við Íslendingar ekki að hafa samkeppnisfær atvinnutæki við aðrar þjóðir til fiskveiða á fjarlægum miðum, ef við eigum að halda okkar hlut? Hvað hefðu hraðfrystihúsin getað skilað miklu meiri gjaldeyristekjum, ef eitthvað af bundna fénu hefði verið notað til að auka hagræðingu þeirra? Hefði ekki verið skynsamlegra að styðja við bakið á þessum þýðingarmiklu framleiðslufyrirtækjum í stað þess að hafa þau lokuð langtímum saman? Hvað væri hægt að afla mikilla nýrra tekna í gjaldeyrissjóðinn, ef t. d. hefðu verið teknar upp nýjar verkunaraðferðir sjávarafurða? Væri ekki skynsamlegt að aðstoða framkvæmdamenn við að koma slíkum nýjungum á laggirnar? Hefði ekki mátt nota hluta af gjaldeyrinum í þetta, t. d. þann hlutann, sem notaður var til kaupa á allra handa óseljanlegu drasli? Slíkar spurningar eru óteljandi. En þær virðast ekki angra hæstv. ráðh. Þeir hafa annað land fyrir stafni. Þeirra úrræði er að ganga í erlend bandalög og fela útlendingum hinar stærri framkvæmdir hér. Ólafur Björnsson, hv. þm., minntist hér fyrr í umr. á hugarfar selstöðukaupmanna. Og það er kannske ekki nema von, að sá hugsunarháttur sé ofarlega í þeim mönnum, sem hafa þá yfirlýstu stefnu að binda litlu kænuna okkar aftan í stóra hafskipið. Og hvernig er þá ástatt með þennan marglofaða gjaldeyrissjóð? Því er fljótsvarað. Um s. l. áramót var þessi sjóður 845 millj. kr. Þá voru stutt erlend vörukaupalán 743 millj. kr. eða mismunurinn á þessu tvennu 100 millj. kr. Í árslok 1958 áttu bankarnir hins vegar inni erlendis 228 millj. kr. og frá þeirri tölu þarf ekkert að draga. Stutt erlend vörukaupalán voru þá engin. Heildargjaldeyrisstaðan er þannig, að í árslok 1958, þegar vinstri stjórnin fór frá, voru skuldirnar 1999 millj. kr. Nú eftir 10 ár viðreisn eru þær komnar upp í 4891 millj. kr. Þarna hafa menn þá árangurinn. Þessi ríkisstj. hefur haft um 2000 millj. kr. í tekjur umfram það, sem áætlað hefur verið á fjárl. 1960–1966. Þrátt fyrir þetta blasa skuldir vegna ríkisframkvæmda á undanförnum góðærum hvarvetna við. Áður fyrr, meðan aðrir réðu ferðinni, var stefnan yfirleitt sú, að láta samtíma tekjur standa undir framkvæmdum hins opinbera. Þrátt fyrir það var margt og mikið gert og framkvæmt, eins og allir vita. Nú eru þessar framkvæmdir í ört vaxandi mæli fjármagnaðar með lánsfé, þrátt fyrir undanfarin góðæri, eins og glöggt sést af því, að af 330 millj. kr. lánsfé til opinberra framkvæmda eiga samkv. frv. ríkisstj. hvorki meira né minna en 156 millj. kr. að ganga upp í skuldir. Nú er ástandið þannig, að til þess að opinberar framkvæmdir stöðvist ekki með öllu eru engin önnur ráð en þau að taka allhátt erlent lán. Það hefur ekki verið gert síðan kosningalánið fræga var tekið 1963, en sú ráðstöfun er líklega sú allra vitlausasta, sem gerð hefur verið í tíð þessarar stjórnar, og er þá nokkuð sagt. Nú horfir allt öðru vísi við, og kemur ekki til greina að stöðva opinberar framkvæmdir, þar sem atvinna er minnkandi í landinu og þegar nokkur brögð að atvinnuleysi.
Það verður að teljast öfugþróun, að þrátt fyrir svo geysiháar ríkistekjur eins og hér hafa verið undanfarin ár, skuli svona komið undir eins og eitthvað blæs á móti, og það er eðlilegt, að menn spyrji þeirrar spurningar, hvers vegna svona hafi til tekizt. Þessu valda auðvitað margar orsakir. En það fer ekki fram hjá neinum, að mikil útþensla hefur orðið á ýmsum þáttum ríkisrekstrarins. Ég get nefnt nokkrar tölur af handahófi. Þannig var kostnaður við bæjarfógetaembættið í Hafnarfirði 3.8 millj. árið 1965, en á árinu 1968 verður hann kominn upp í 8.8 millj. Hækkun 132%. Lögreglukostnaður á Keflavíkurflugvelli var 7.5 millj. árið 1965, en 17 millj. á þessu ári. Eftir allan sparnaðinn og niðurskurðinn er hækkunin samt 126%. Skattstofukostnaður hefur aukizt úr 21 millj. í 44 millj. á þessu fjögurra ára tímabili, en það var einmitt þessi liður, eða var það ekki, sem var hvað efstur á sparnaðarlista hæstv. fyrrv. fjmrh. Hann hækkar um 117%. Kostnaður vegna meðdómenda, setudómara og málflutnings hefur á sama tíma hækkað úr 3.3 millj. í 9 millj. eða um 173%. Það er kannske vegna gamalla tengsla við fjmrn. frá því, að ég starfaði þar áður fyrr, sem ég hef fylgzt dálítið með þeim breytingum, sem þar hafa orðið hin síðari ár. Hér áður voru störfin unnin af Hagstofu og efnahagsráðunaut auk sjálfs rn. Hagstofan og rn. eru enn þá á sínum stað, og þess má geta svona í framhjáhlaupi, að kostnaður við rn. eitt hefur á undanförnum 4 árum vaxið úr 9 millj. í 19 millj. kr. En á s. l. 10 árum hefur það auk þess gerzt í fyrsta lagi, að í stað efnahagsráðunauts er komin Efnahagsstofnun með margföldu starfsliði. Í öðru lagi hefur verið bætt við eftirtöldum n. og stofnunum: Launamálanefnd, tollskrárnefnd, hagsýslustofnun og Ríkisábyrgðasjóði og í þriðja lagi, að Seðlabankanum hefur verið falinn hluti þeirra verkefna, sem áður voru unnin í fjmrn. Og samt kvartaði hæstv. fjmrh. undan því í dag, að enginn mannskapur væri til þess að vinna að áætlanagerð. Þegar svona tekst til hjá þeirri stofnun, sem á að hafa eftirlit og æðstu stjórn á fjármálum þjóðarinnar, er varla von, að aðrir hafi af miklu að státa. Málflutningur stjórnarliða um peningamálin og útlán Seðlabankans er einhvern veginn svona: 1. Seðlabankinn hefur ekkert annað fé til umráða en það, sem viðskiptabankarnir leggja honum til. 2. Seðlahankinn hefur lánað út 500 millj. kr. meira en hann hefur fengið frá viðskiptabönkunum. 3. Sparifjárbindingin stendur líka undir gjaldeyrissjóðnum. Þetta minnir mig nú á kerlinguna, sem átti að hafa brotið pottinn, sem grannkonan lánaði henni. En sú röksemdafærsla var einhvern veginn á þessa leið: Í fyrsta lagi fékk ég pottinn ekki lánaðan, í öðru lagi var hann brotinn, þegar ég fékk hann, og í þriðja lagi var hann heill, þegar ég skilaði honum.
Þá er mjög reynt að halda því fram, að engir hafi neina stefnu nema stjórnarflokkarnir. Rétt eins og þeir sigli eftir ákveðnu striki. Framsóknarmenn hafa svo oft svarað því, hverju þeir vilja breyta, að ég fer ekki út í þá sálma að þessu sinni. En vegna langvarandi stjórnleysis er nú svo komið, að enginn veit í dag, til hvaða ráða stjórnin kann að grípa á morgun. Hver bráðabirgðaráðstöfunin rekur aðra, eins og hér hefur lítillega verið rakið, og þó fátt eitt talið. Stjórnina skortir kjark til þess að takast á við vandamálin, já, til þess að stjórna, þegar á móti blæs. Frelsi og frjálsræði eru að sönnu falleg orð, en engu þjóðfélagi, hvorki fyrr né síðar, hefur tekizt að framkvæma þau þannig, að allir mættu gera allt, sem þeim sýndist. Mannlegt samfélag krefst þess, að haldið sé uppi vissri reglu og stjórn. Það er hlutverk ríkisstj. hvers lands að velja þar og hafna, eftir því sem efni standa til hverju sinni. Til þess eru þeir kosnir, og sú stjórn, sem af einhverjum ástæðum bregzt þessari skyldu, hlýtur að glata trausti þjóðar sinnar. Hvað ætlast íslenzka ríkisstj. fyrir í málefnum þjóðarinnar? Hvað er fram undan t. d. í atvinnumálunum? Á að halda áfram að reka atvinnuvegina með opinberri aðstoð? Hvað er meint með því, sem heyrzt hefur og það síðast í dag frá æðstu stöðum, að nú verði að breyta til í efnahagsmálum? Hefur ríkisstj. ákveðið, að Ísland gangi í EFTA, eins og skilja mátti á hæstv. forsrh. á Norðurlandaþingi? Má búast við fleiri tilkynningum um bann við innflutningi tiltekinna vörutegunda en þeirri, sem birt var um daginn um fisk- og mjólkurumbúðir?
Það eru svör við þessum spurningum og fleiri slíkum, sem þjóðin vill fá frá ráðh. sínum á eldhúsdegi, en hvorki bollaleggingar þeirra um stefnu stjórnarandstæðinga né upplestur úr erlendum blöðum.