20.04.1968
Sameinað þing: 58. fundur, 88. löggjafarþing.
Sjá dálk 2229 í B-deild Alþingistíðinda. (2138)

Þinglausnir

Forseti Íslands (Ásgeir Ásgeirsson):

Hæstvirta ríkisstjórn og forsetar Alþingis. Háttvirtir alþingismenn. Ég læt að þessu sinni nokkur orð fylgja þinglausnarbréfi mínu. Ég tilkynnti hæstv. ríkisstj. fyrir jól og alþjóð í nýársávarpi, að ég mundi ekki verða í framboði við þær forsetakosningar, sem fara nú í hönd. Ég hef ekki sagt af mér embætti, eins og sumum hefur skilizt, heldur læt ég af því, þegar umboð mitt er útrunnið um mánaðamótin júlí–ágúst, á sama hátt og alþm. og aðrir, sem bundnir eru við kjörtímabil.

Þetta er ekki ný ákvörðun, eins og ég hef áður sagt, heldur hefur mér verið það ljóst síðustu árin, hve erfitt að er að vera einn og einmana á Bessastöðum. Ég veit, að allir þeir, sem þekktu mína ágætu eiginkonu, vita, hve ríkan þátt hún átti í lífi og störfum forsetans. Ég hef reynt eftir mætti að halda í horfinu. Á Bessastöðum þarf að halda uppi rausn og reisn, eins og jafnan hefur verið á íslenzkum heimilum, sem þess hafa verið umkomin, og hvorki kallað prjál né sóun, heldur metið að verðleikum. Risna er fastbundin í fjárl. og hefur þó aldrei fylgt dýrtíð né vaxandi skyldum til fulls. Hirði ég ekki að rekja þetta nánar, enda hafa allir, sem vilja vita rétt, aðgang að ríkisreikningum og bókhaldi.

Þó má nefna opinberar heimsóknir erlendra þjóðhöfðingja hingað og tilsvarandi heimsóknir forseta Íslands erlendis, sem hófust með heimsókn Sveins Björnssonar til Bandaríkjanna og hvarvetna eru taldar sjálfsagðar milli vinveittra þjóða.

Ég þakka hv. Alþingi og ríkisstjórnum samstarf og fullkominn skilning ágreiningslausan í þessum efnum. Ég tel, að mér sé nú rétt að láta staðar numið fyrir aldurs sakir. Þó að ég kvarti ekki um elli, þá reynast mörgum þau árin, sem nú eru næst fram undan, ótrygg, og ekki síður hitt, að mér er fullljóst, að þekking mín og kunnugleiki á mönnum og málefnum fer nú minnkandi ár frá ári. Þeim hefur óðum fækkað, sem sátu með mér á þingbekkjum. Atvinnulíf er fjölbreyttara og afskipti ríkisins af málefnum þegnanna fara sívaxandi. Nýir menn einnig á hverju strái, a. m. k. í augum þess, sem fyrst var kjörinn á þing fyrir nær 45 árum.

Ég veitti því athygli, að eftir hina fyrri heimsstyrjöld misstu sumir stjórnmálamenn tökin, sem höfðu lifað sitt bezta skeið fyrir styrjöldina. Eins fer mér nú sjálfum, að mig fer að skorta þann kunnugleika á mönnum og málefnum, sem ég tel forseta nauðsynlegan og mér hafði áunnizt á löngum tíma í samstarfi við framámenn þjóðarinnar í atvinnu-, félags- og stjórnmálum. Ég mun ekki í þessu stutta ávarpi lýsa nánar reynslu minni á forsetastóli. Enda er svo um sumt, sem töluverðu máli skiptir, að bezt er sem minnst að tala um of snemma og sízt um að hælast. Það á forseti skylt við þá aðra, sem fyrir sáttum standa.

Ég mun ekki heldur drepa á neinar till. um breytingar á starfs- og valdssviði forseta, sem vafalaust koma síðar til umr., þó raunar geti komið til greina að leggja orð í belg síðar. En það tel ég harla ólíklegt, svo að ég ekki kveði fastar að orði, að forsetaembættið verði lagt niður um fyrirsjáanlega framtíð. Það liggur í eðli þingræðisins, að flokkar skipi sér til stjórnarfylgis og stjórnarandstöðu. Utanflokksmenn eru oftast undantekning á þjóðþingum. Forseti þarf jafnan að vera viðbúinn, ekki sízt þar sem samstarfsstjórnir tíðkast. Samsteypustjórn er ekki réttnefni, því að flokkum er ekki steypt saman, þótt þeir starfi saman.

Ég er ekki viss um, að samstarfsstjórnir gefist neitt verr en þar, sem tveir flokkar skiptast einir á um stjórnarstuðning og stjórnarandstöðu, því að innan stórra flokka er jafnan um málamiðlun að ræða, eins og í samvinnu minni flokka. Þingræði byggist á málamiðlun milli ólíkra hagsmuna og hugmynda. Flokkar skyldu því fara varlega í það að telja hver annan óalandi og óferjandi. Á 24 árum vors unga lýðveldis hafa allir þingflokkar starfað með öllum öðrum og það oftar en einu sinni hver flokkur, enda þarf sundið á milli þeirra, sem taldir eru máske standa vinstra megin í einum flokki, og hinna, sem teljast vera hægra megin í öðrum, ekki að vera svo breitt, að þeir séu ekki í kallfæri hver við annan. Og öllum flokkum á að vera það sameiginlegt, að Íslendingsheitið sé hverju flokksnafni stærra, þegar í harðbakka slær og einnig á mestu hátíðastundum þjóðarinnar.

Hins vegar verður jafnan ágreiningur og hagsmunaátök með mönnum og flokkum, en lýðræði og þingræði byggist á þeirri trú og reynslu, vil ég bæta við, að frjálsar umr. gefist að lokum bezt.

Þegar við lítum til baka á sögu Alþingis, er það eftirtektarvert og raunar aðdáunarvert, hve málalok hafa oft gefizt vel og staðizt tímans tönn, þó að átök líðandi stundar hafi verið hörð og jafnvel illvíg á stundum. Það er reynt að horfa aftur um stafn, þó að öldur hins ókomna tíma rísi stundum hátt fram undan. Lýðræðisþjóðir gera sér ljóst, að enginn er óskeikull og þá ekki heldur kenningakerfin, jafnvel ekki heldur lýðræðið sjálft og þingræðið, þó að það gefist betur en nokkuð annað, þegar það hefur náð festu og þroska. Hinn kosturinn er einræði, sem jafnan byggist á vopnuðu valdi í einhverri mynd. Hjá oss er enginn ágreiningur um það, að við kjósum heldur að telja höfuðin heldur en að kljúfa hausana.

Vér Íslendingar byggjum á langri sögulegri þróun, þó að ekki hafi hún verið ótrufluð af erlendum yfirráðum. Landnám Íslands var stórfellt fyrirtæki, þúsundir manna, sem leita sér á nokkrum áratugum farborða og frjálsræðis í óbyggðu landi og laga sig eftir landskostum. Stofnun Alþingis var og mikið stjórnmálaafrek, sem vér njótum fram á þennan dag. Þjóðin kynnist sjálfri sér bezt af sögunni, bókmenntunum og menningu þeirra, sem á undan eru gengnir. Í þeirri fylkingu er margur þingskörungurinn.

Þessi stofnun, háttvirt Alþingi, sem er nær jafngömul sjálfri þjóðinni, hefur komið mörgum, sem hér hafa átt eða eiga enn sæti, til nokkurs og öðrum til mikils þroska.

Þjóðin á nú við mikla erfiðleika að stríða. Hún hefur séð framan í landsins forna fjanda, hafísinn, sem vonandi hverfur þó á braut fyrir páskablíðunni nýverið og sunnanblænum. En hann hefur minnt á sig. Mikið verðfall og minnkandi þjóðartekjur fá þingi og stjórn erfitt viðfangsefni í hendur. Við skulum vona, að vel ráðist fram úr með viturra manna ráði og skilningi almennings. Það eitt er víst, að þjóðin verður aldrei aftur sú hin sama og var í óáran eldri tíma. Bættur húsakostur, samgöngur, rafvæðing og tækni atvinnuveganna, samtök og samhugur fólksins og forsjá Alþingis sér um það.

Ég slít nú innan stundar fundum þessa þings eftir nær 45 ára samveru við fjölda ágætra forystumanna þjóðarinnar og á væntanlega ekki afturkvæmt hingað á fund með hv. þm. Með hrærðum huga þakka ég innilega hverjum og einum, sem nú skipar hér sæti, samveru og samstarf, minnugur fjölda annarra þm., sem einnig hafa reynzt mér góðir félagar og vinir. Ég óska alþjóð árs og friðar og guðs blessunar.