07.12.1967
Sameinað þing: 17. fundur, 88. löggjafarþing.
Sjá dálk 208 í D-deild Alþingistíðinda. (2790)
63. mál, vantraust á ríkisstjórnina
Ólafur Jóhannesson:
Herra forseti. Háttvirtu áheyrendur. Ræða menntmrh. hér í gærkvöld einkenndist af fúkyrðavaðli um Framsfl. Við slíkan málflutning get ég ekki verið að elta ólar, enda læt ég mér hann í léttu rúmi liggja. Allt hans skraf um. að Framsfl. hefði átt þátt í verkföllum, spillt fyrir lausn vinnudeilna, eins og t.d. farmannadeilunnar nú síðast, er hreinn tilbúningur. Ráðh. virtist meðmæltur stjórn á víðtækari grundvelli. Framsfl. taldi hann þó ósamstarfshæfan, vegna þess að hann stæði vörð um einhverja hagsmunaklíku. Ég spyr nú bara: Hver er sú hagsmunaklíka? Vill ráðh. ekki tala skýrt? Ef þessum annars ágæta manni finnst hann hafa efni á að kenna öðrum lýðræðislegar leikreglur og stjórnmálaleg siðaboð þá hann um það. Ýmsir hefðu nú álitið að hann væri ekki aflögufær í því efni.
Það er annars furðuleg kenning, að það sé andstætt lýðræðislegum leikreglum, að flutt sé vantraust á ríkisstj., þó að hún hafi á sínum tíma hlotið meiri hluta í kosningum. Þess eru svo fjölmörg fordæmi, bæði hérlendis og erlendis.
Málflutningur okkar orðsnjalla forsrh. í gærkvöld var í daufara lagi. Þegar upplestri úr eigin verkum sleppti, var aðalboðskapur ræðunnar þessi: Það er ekki hægt að fylgja neinni ákveðinni, fastmótaðri stefnu í efnahagsmálum á Íslandi, heldur verður sífellt að sikksakka til og frá, leita úrræða eftir atvikum á hverri tíð. Á slíkri siglingu veitir sannarlega ekki af því að hafa stýrimann hið næsta sér. En kompás stýrimannsins er sennilega eitthvað í ólagi. því að oft hefur legið við strandi á stjórnarskútunni, og enn er klettótt strönd fyrir stafni.
Enn einu sinni hefur verið gerð gengislækkun. Sú stórfellda gengislækkun er að langmestu leyti afleiðing fjármálalegrar óstjórnar, ávöxtur rangrar stjórnarstefnu. Hún á ekki nema að litlu leyti rætur að rekja til lækkunar sterlingspundsins, heldur stafar hún að stærstum hluta af öngþveiti í efnahagsmálum og erfiðleikum íslenzkra atvinnuvega. Það er svo augljóst mál, að um það ætti ekki að þurfa að deila. Það er ekki um það deilt, að illa hafi verið komið fyrir íslenzkum atvinnuvegum. Það er ekki heldur um það deilt, að óhjákvæmilegt hafi verið eins og á stóð að gera einhverjar ráðstafanir til bjargar. En af hverju voru atvinnuvegirnir í svo stórfelldum vandræðum svo skömmu eftir að einu samfelldasta góðæristímabili í sögu íslenzkrar þjóðar lauk? Af hverju var þeim ókleift að standast verðfall á íslenzkum útflutningsafurðum, sem að vísu er verulegt miðað við toppverð en þó ekki meira en svo, að nærri lætur, að verðlagið nú svari til meðaltalsverðlags síðustu 5 ára? Hefðu þeir ekki átt að standast það áfall, ef stjórnin hefði staðið við það stefnuskrárheit sitt, sem hún hafði efst á blaði fyrir 8 árum að koma atvinnuvegum landsins á traustan og heilbrigðan grundvöll? Jú, það held ég. Hefðu þeir ekki getað mætt því áfalli, ef allt hefði verið með felldu um fjármálastjórn þjóðarinnar á undanförnum árum og greitt hefði verið fyrir atvinnuvegunum með eðlilegum hætti og um það fyrst og fremst hugsað að koma þeim til nokkurs þroska? Jú, það held ég. Hefðu þeir ekki getað boðið þessu verðfalli byrginn ef ríkisstj. hefði tekizt að hafa hemil á verðbólgunni, eins og hún lofaði fyrir 8 árum? Jú, það held ég. En gallinn er bara sá, að ríkisstj. hefur ekki tekizt það á umliðnum 8 árum að koma atvinnuvegunum á traustan og heilbrigðan grundvöll, og áttu þó skilyrði til þess að vera svo ákjósanleg sem hugsazt gat. Metafli ár eftir ár, óvenjulega hagstætt verðlag. Það fór svo þrátt fyrir fögur fyrirheit, að grípa varð til styrkjakerfis og útflutningsuppbóta í öllu góðærinu, en það hafði þó áður verið fordæmt sem eitur í efnahagskerfinu.
Á árinu 1966 skiluðu tvær stjórnskipaðar nefndir, sem stjórnarmenn áttu meiri hl. í, ýtarlegum álitum um afkomu vélbátaútgerðar og togaraflota. Báðar þessar n. komust að þeirri niðurstöðu, að afkoma þessara atvinnugreina væri hörmuleg og þær þyrftu á stóraukinni aðstoð eða fyrirgreiðslu í einni eða annari mynd að halda. Vandi atvinnuveganna er því ekki nýtilkominn og hann kom ekki fyrst til sögu með verðfalli útflutningsafurðanna á þessu ári og síðari hluta síðasta árs. Hitt gefur auga leið og því neitar enginn að vandi þeirra hefur auðvitað stóraukizt við verðfallið
Þetta, sem sagt var um útflutningsatvinnuvegina, verða stjórnarsinnar að viðurkenna. En þeir segja, að vandi þeirra stafi af því, að þeim hafi ekki verið leyft að safna sjóðum á góðu árunum. Allt, sem inn kom, hafi farið út til fólksins og komið því til góða. Því verði nú að sækja til þess aftur með beinum eða óbeinum hætti eitthvað af því fé, sem í þess hlut kom. En ég segi: Bakreikningar eru verstu reikningar, og ég spyr: Hver átti að hafa forustu um það að atvinnuvegirnir fengju að byggja sig upp, fengju að safna sjóðum á góðu árunum, hver annar en ríkisstj.? Það má vera, að atvinnuvegirnir hafi í sumum tilfellum greitt kaupgjald umfram getu. En með því er ekki nema hálfsögð sagan. Hvers vegna þurfti fólk á hækkandi kaupi að halda til þess að það gæti lifað? Vegna vaxandi dýrtíðar? Og hver ætlaði að hafa hemil á dýrtíðinni? Ríkisstj. En léleg afkoma atvinnuveganna á vissulega ekki rætur að rekja til kaupgreiðslna nema þá að litlu leyti, heldur til viðhorfs hins opinbera gagnvart þeim, til rangrar stjórnarstefnu. Það var þáttur viðreisnarstefnunnar að íþyngja atvinnuvegunum með óhóflegum vöxtum, takmarka lán til þeirra og leggja á þá síhækkandi opinber gjöld, þ.á.m. há útflutningsgjöld, sem að vísu var aftur skilað að nokkru leyti. Það var sem sagt af opinberri hálfu reynt að plokka af þeim það sem hægt var, en skilningur á nauðsyn þeirra til uppbyggingar og hagræðingar var vægast sagt af skornum skammti.
Frumrót alls vanda atvinnuveganna var þó og er verðbólgan. En gegn henni reyndist stjórnin vanmegnug, brátt fyrir hátíðlegar yfirlýsingar. Þó hafði hún lýst því yfir, að ef ekki tækist að stöðva verðbólguna, væri allt unnið fyrir gýg. Stjórnin hamlaði ekki gegn verðbólgunni, heldur þvert á móti ýtti undir hana með ýmsum aðgerðum sínum, og er sú saga alkunn og hefur margoft verið rakin. Margir vonuðu að hin svokallaða verðstöðvun í fyrravetur væri viðleitni í rétta átt. En nú er komið á daginn sem við stjórnarandstæðingar reyndar sögðum fyrir, að hún var að verulegu leyti blekking og til þess eins gerð að efla verðbólguvöxtinn fram yfir kosningar. En það var gert með niðurgreiðslum úr ríkissjóði, sem hætt var svo við þegar kosningar voru lukkulega afstaðnar og tilgangi sjónarspilsins náð. Og nú verður fólkið að gera svo vel að borga verðstöðvunarvíxilinn. Auðvitað hefur verðfall útflutningsafurða og léleg vetrarvertíð á þessu ári aukið mjög á vanda atvinnuveganna. En það, sem ég legg höfuðáherzlu á, er það að ef skynsamlega hefði verið á málum haldið á undanförnum árum og atvinnuvegirnir þá ekki mergsognir, heldur leyft í góðærunum að búa sig undir lakari ár, hefðu þessi áföll ekki skapað nein óyfirstíganleg vandamál. Á það verður einnig að minna, að verðfallið lá fyrir í júnímánuði s.l. Þá var einnig kunnugt um lélega vetrarvertíð. Þá lá vandinn fyrir. Stjórnleysi í fjárfestingarmálum og innflutningi á svo auðvitað sinn þátt í sjúklegu efnahagslífi. Það hefur kannske ekki farið há gjaldeyrisupphæð í innflutning tertubotna, en þeir eru táknrænir fyrir sukkið á þessu sviði.
Svo má ekki gleyma ráðsmennskunni á ríkissjóðnum, þar sem sparnaður virðist bannorð nema þá helzt á verklegum framkvæmdum. Þar hefur svo sannarlega verið gengið á undan öðrum í eyðslunni og útþenslupólitíkinni.
Það eru þessar orsakir vandans, sem hér hefur lítillega verið drepið á, sem menn verða að hafa í huga, þegar þeir standa andspænis nýjustu gengisfellingu ríkisstj. og reyna að gera sér grein fyrir því, hvort hún muni koma að gagni við lausn þess vanda, sem við er að glíma. Ég vil taka það skýrt fram, að ég álít, að úr því sem komið var og eftir þá ráðsmennsku sem ég hef hér lítillega lýst, hafi enginn kostur verið góður fyrir hendi. Það varð að gera einhverjar ráðstafanir, og fyrir þeim hlutu einhverjir að finna, og meðal annars hlaut sjálfsagt gengislækkun að koma til skoðunar í því sambandi. Því verður ekki neitað að það var búið að grafa undan gjaldmiðlinum. En gengisfelling er í sjálfu sér ekkert töframeðal. Hún er að mínum dómi aldrei neitt fagnaðarefni, þó að sumir stjórnarsinnar virðist líta svo á, sbr. leiðarann í Vísi s. l. laugardag með hinni glaðhlakkalegu fyrirsögn „Birtir upp“. Þar er gengisfellingunni fagnað með hástemmdum hætti. Þar segir m.a.:
„Þessi mikla lækkun leysir í einu vettangi flest meginvandamál sjávarútvegsins og fiskiðnaðarins“. Og síðar segir: „En gengislækkunin mun hafa örvandi áhrif á fleiri atvinnugreinar en útflutningsframleiðsluna. Aðstaða iðnaðarins mun styrkjast verulega. Yfirleitt má búast við að svipuð þróun verði og jafnan eftir gengisfellingar, að hjól atvinnulífsins taki að snúast með auknum hraða. Samhliða því aukast að sjálfsögðu atvinnumöguleikar. og yfirvinna eykst.“
Margt er þar fleira sagt í svipuðum dúr. Fögnuðurinn leynir sér ekki. Þarna er ekki verið að minnast á erlendar skuldir atvinnufyrirtækja, ekki á innkaup á rekstrarvörum þeirra, ekki á öll stuttu vörukaupalánin sem talið er, að nú muni nema um 700 millj. kr. en af þeirri verzlunaróreiðu er nú almenningi ætlað að taka á sig hallann. Ég lít öðrum augum á gengislækkun Ég tel hana algert neyðarúrræði, neyðarúrræði, sem stundum getur að vísu verið óhjákvæmilegt. Hún getur haft jákvæð áhrif fyrir útflutningsatvinnuvegina, a.m.k. í bili. En henni fylgir óumflýjanleg kjaraskerðing fyrir tilteknar stéttir og starfshópa. Hún byggist beinlínis á eigna- og teknatilfærslu innan þjóðfélagsins.
Í umr. um gengislækkun á Alþ. 1950 sagði núv. viðskmrh., Gylfi Þ. Gíslason m.a. þetta: „Hvað er gengislækkun? Hún er í sjálfu sér ekki annað en flutningur á tekjum á milli atvinnustétta í þjóðfélaginu. Þeir, sem flytja út, fá meiri tekjur, en allar aðrar stéttir minni. Gengislækkun eykur því tekjur útflytjenda á kostnað annarra atvinnuvega.“
Ég álít þessa skilgreiningu Gylfa Þ. Gíslasonar rétta, svo langt sem hún nær. En ég vil bæta því við að gengislækkun bitnar að mínum dómi alveg sérstaklega á launafólki, sparifjáreigendum, rýrir hlut gamalmenna og leggur stein í götu ungs fólks. En eitt er alveg óumdeilanlegt. Stórfelld gengislækkun hefur þegar í stað í för með sér hækkun á verði innfluttra vara. Þær hækkanir eru þegar byrjaðar Þær hækkanir hljóta að magna dýrtíðina. En um áhrif gengislækkunar, þ.e. hvort hún verður að nokkru verulegu gagni fyrir atvinnuvegina og hversu þungbærar byrðar hún leggur á aðra. Skiptir það annars öllu máli, hvernig að henni er staðið hverjar hliðarráðstafanir eru gerðar og hvernig framkvæmd hennar að öðru leyti fer úr hendi. Vegna fenginnar reynslu af ríkisstj. og stefnu hennar treysti ég henni ekki til að halda þannig á málum í sambandi við þessa gengislækkun að af henni verði nokkur varanlegur jákvæður árangur. Ég treysti henni ekki heldur til að gera nauðsynlegar hliðarráðstafanir til þess að hamla gegn kjaraskerðingaráhrifum gengisfellingarinnar. Ég held þvert á móti, að í höndum hennar geti gengishækkunin innan skamms haft skaðsamlegar verkanir, komið af stað nýrri og geigvænlegri verðbólguöldu, en áður. Það spáir ekki góðu að þessi stórfellda gengislækkun skuli ákveðin án þess að henni fylgi nokkrar hliðarráðstafanir og án þess að menn hafi gert sér grein fyrir, hverjar þær þurfa að vera, en það er viðurkennt í grg. Seðlabankans, að ekki hafi reynzt kleift að kanna til fulls, hverra aðgerða væri þörf í þessu efni, þ.e. hverjar hliðarráðstafanir þurfi að gera. Samt er ákvörðun tekin um svona stórfellda gengislækkun. Það kalla ég ábyrgðarleysi.
Það má segja, að eina raunverulega hliðarráðstöfunin. sem séð hefur dagsins ljós til þessa, sé ákvörðunin að fella það úr 1., að verðlagsuppbót samkv. vísitölu skuli greidd á laun Það er furðuleg ráðstöfun miðað við það sem á undan er gengið. Má um hana margt segja. En eitt er ljóst, að hún býður upp á átök milli stéttarsamtaka og stofnar vinnufriði í hættu býður upp á stærri stökk og stærri sveiflur í kaupgjaldsmálum en áður. Eðvarð Sigurðsson alþm., formaður Dagsbrúnar, hefur sagt um þetta mál: „Frv. óbreytt boðar nýjan ófrið á vinnumarkaðinum.“ — Hann hefur sagt: „Aflýsing verkfallanna 1. des. þýðir einungis frestun átaka, ef stjórnarflokkarnir samþykkja frv. sitt um afnám lagaákvæða um vísitölugreiðslur á kaup.“ Nú hefur frv. verið lögfest. Eðvarð Sigurðsson er gagnorður maður Það má áreiðanlega taka mark á orðum hans.
Stjórnin segist að vísu ætla að gera einhverjar hliðarráðstafanir, en um þær er allt á huldu Það liggur t.d. ekkert fyrir um það, hvort eða hversu mikið eigi að lækka tolla. En auðvitað hefur gengislækkunin í för með sér raunverulega tollahækkun. Ekkert liggur fyrir um það, hvort rétta eigi eitthvað hlut sparifjáreigenda. Ekkert hefur verið sagt um aukna aðstoð við námsmenn erlendis.
Þá lofar það ekki heldur góðu hvernig til þessarar gengislækkunar er stofnað. Til skamms tíma, já, allt þangað til pundið var lækkað fyrir rúmri viku kepptist ríkisstj. og ráðamenn hennar við að lýsa því yfir, að gengisfelling hér kæmi ekki til greina. Öll viðleitni ríkisstj. beindist þá að því að afla ríkissjóði aukinna tekna. Um vandamál atvinnuveganna vildi hún ekki ræða, stóð ráðþrota gagnvart þeim vanda, taldi ekki kannað, hver þörf þeirra væri. Það yrði síðar að taka til rækilegrar rannsóknar, en svo þegar pundið var fellt, er allt í einu á 3–4 dögum hægt að gera sér fulla grein fyrir þörf atvinnuveganna, Þá er í skyndi og án þess að málið allt hafi verið gaumgæfilega rannsakað hægt að ákveða gengislækkun, ekki gengislækkun til samræmis við lækkun pundsins, heldur stórfellda gengislækkun með tilliti til íslenzkra atvinnuvega. Þetta eru ekki traustvekjandi vinnubrögð
Í Alþýðublaðsleiðaranum á sunnudaginn er að vísu gefin spáný skýring á fyrri yfirlýsingum ráðh. varðandi gengislækkun Þar segir að það sé óneitanleg staðreynd, að ráðh. hafi undanfarna mánuði afneitað gengilækkun og hvað eftir annað sagt opinberlega, að til hennar væri ekki ætlunin að grípa. Síðan segir blaðið orðrétt:
„Af hverju gáfu Bjarni Benediktsson og Gylfi Þ. Gíslason slíkar yfirlýsingar, þótt þeir hafi án efa skilið betur en flestir aðrir, að gengi krónunnar kynni að falla innan fárra mánaða? Svarið er augljóst. Þeim bar sem ráðh. skylda til þess, Ráðh. verða að halda uppi trausti gjaldmiðils, enda þótt það kosti yfirlýsingar, sem þeir vita sjálfir að kunna að reynast rangar eftir skamma stund.“
Svo mörg eru þau orð. Alþýðublaðsritstjórinn ber það m.ö.o. blákalt fram að nafngreindir ráðh. hafi vísvitandi sagt þjóðinni ósatt. Og hann reynir meira að segja að réttlæta, þann verknað að stjórnmálamenn ljúgi að þjóðinni. Hvernig lízt mönnum á svona móral? Hann er sem betur fer fágætur enn þá. Það eru kannske svona nýmóðins siðareglur, sem Framsfl. skortir skilning á að dómi Gylfa Þ. Gíslasonar.
Vera má, að annað eigi að lesa á milli línanna í leiðara þessum en orðin tjá. Vera má, að þar eigi að lesa botnlausa fyrirlitningu ritstjórans á því framferði ráðh., sem hann er að lýsa. Ekki veit ég það. En hvorir segja satt, ritstjóri eða ráðh.? Um það spyr steini lostinn almenningur. En við nefnda ráðh. má sannarlega segja: Gjafir eru yður gefnar. En sjálfsagt ættu þessir nafngreindu ráðh. að fylgja nýgefnu fordæmi Callaghans, fjmrh. Bretlands.
Kjarni þessa máls, sem hér er um að ræða, er sá, og það er höfuðáatæðan frá minni hendi fyrir þessari vantrauststill., að ekkert liggur fyrir um það, að stjórnin ætli að skipta um stefnu. En þessi ríkisstj. hefur tvisvar áður fellt gengi krónunnar. Hvernig hafa þær gengisfellingar reynzt? Því hefur reynslan svarað. Þær hafa runnið út í sandinn, og þær hafa vissulega skapað fleiri og stærri vandamál en þær hafa leyst. Þær hafa ekki leitt til þess, að atvinnuvegirnir kæmust á traustan og heilbrigðan grundvöli. Verðbólgan hefur ekki verið stöðvuð heldur hefur hún magnazt við hverja gengisfellingu. Gengislækkanirnar hafa reynzt henni sannkallaður fjörgjafi. Það eru að mínum dómi engar líkur til þess, að reynslan verði önnur af þessari gengisfellingu að óbreyttri stjórnarstefnu. Hún mun reynast atvinnuvegunum skammgóður vermir, líkt og fyrri gengislækkanir. Dýrtíðarhjólið mun halda áfram að snúast og hraði þess aukast. Hún er í raun og veru dæmd til að mislukkast, ef áfram á að halda óbreyttri verðbólgustefnu og ekki hvika frá ringulreiðinni í fjárfestingunni og sukkinu í innflutningsmálunum. Hún mun skapa stórfellt ranglæti, ef ekkert verður gert til að skipta byrðum af henni réttlátlega niður. Það ranglæti verður rót nýrra meinsemda. Að óbreyttri stjórnarstefnu getum við vissulega átt von á fjórðu gengisfellingunni af hendi þessarar ríkisstj. Að óbreyttri stjórnarstefnu verður haldið áfram lengra út í fenið Misheppnuð gengisbreyting býður nýjum hættum heim, skapar ný vandamál. Það liggur t.d. í augum uppi, að síendurteknar gengisfellingar hljóta, að grafa undan trausti á peningum og sparifjársöfnun. Fyrir því hefði bankastjórinn og alþm. Pétur Benediktsson átt að gera grein hér áðan. Það hefði verið ólíkt gagnlegra en allur kveðskapurinn þó að kveðskapur geti verið góður á réttum stað og réttum tíma. Ég held, að gengislækkun án þess að henni sé fyrir fram tryggður nokkur grundvöllur, sé í raun og veru hættulegt heljarstökk. Ég held, að gengislækkun verði til lítillar bjargar, a.m.k. til frambúðar, nema almennur skilningur sé á nauðsyn hennar og sú stjórn, sem að henni stendur, hafi víðtækt traust. Ég held, að þessar forsendur skorti nú, a.m.k. þær síðari.
Meiri hl. stjórnarflokkanna í kosningunum í vor var naumur. Þá var boðskapur stjórnarinnar sá, að allt væri í lagi. Yfir tímabundna erfiðleika af völdum aflabrests og verðfalls væri auðvelt að komast áfallalaust vegna verðstöðvunar og gjaldeyrisvarasjóðs. En allt það skraf hefur reynzt blekking, eins og við stjórnarandstæðingar sögðum fyrir, og þá voru aðvaranir okkar kallaðar hrakspár. Dettur nokkrum í hug, að stjórnin hefði haldið velli, ef hún hefði sagt þjóðinni sannleikann að svo væri komið eftir allt góðærið að ekki yrði komizt hjá nokkurri kjaraskerðingu á næstunni og hún mundi neyðast til þess að fella gengi krónunnar? Nei, gengi stjórnarinnar hefur áreiðanlega fallið frá því í kosningunum í vor Og hvernig á almenningur að skilja nauðsyn þessarar ráðstöfunar, þegar ráðh. hafa keppzt við að lýsa því yfir þangað til fyrir rúmri viku að gengisfelling kæmi alls ekki til greina? Fram hjá því verður ekki með neinu móti komizt, að sú stórfellda gengislækkun sem hér hefur verið gerð er í æpandi ósamræmi við allan málflutning stjórnarflokkanna í síðustu kosningum og yfirlýsingar ráðh. að undanförnu. Þess vegna eru engar líkur til, að stjórnin hafi meiri hl. þjóðarinnar á bak við sig í dag. Þess vegna ætti hún að segja af sér og leita þegar í stað eftir nýju umboði frá kjósendum.
En það eru sjálfsagt litlar líkur til þess, að stjórnin geri það. Hún mun reyna að sitja. Stólarnir sýnast vera henni eitt og allt. Og hver veit nema við eigum eftir að lesa það í einhverjum stjórnarblaðsleiðara á næstunni, að það sé skylda ráðh. að segja þjóðinni ósatt, ef á þarf að halda til þess að tryggja áframhaldandi setu sína í ráðherrastólum?
Því verður ekki neitað að stjórnin hefur meiri hl. hér á Alþ. Þann meiri hl. notar hún sjálfsagt til þess að fella þessa vantrauststill. Og hún mun ekki hafa þrek né þor til þess að leita nú eftir trausti þjóðarinnar. En ég held, að það allra minnsta, sem núv. stjórn gæti gert, væri að koma að hljóðnemanum og játa, mistök sín mistök, sem engum geta dulizt, og biðja þjóðina auðmjúklega afsökunar á ráðsmennsku sinni fyrr og síðar — Góða nótt.