08.11.1968
Sameinað þing: 9. fundur, 89. löggjafarþing.
Sjá dálk 16 í D-deild Alþingistíðinda. (2920)
45. mál, aðild að Fríverslunarsamtökum Evrópu
Ólafur Jóhannesson:
Herra forseti. Ég tel, að ákvörðun um aðildarbeiðni Íslands að EFTA eigi að fresta. Ég er því alls ekki andvígur, að kannað sé, hvort og með hvaða kjörum Ísland geti gerzt með einhverjum hætti aðili að EFTA, en ég tel það ekki tímabært eins og sakir standa. Ég býst við því, að það geti orðið óhjákvæmilegt fyrir Íslendinga að tengjast EFTA með einhverjum hætti. Ég býst við, að framvindan geti orðið sú. En áður en slíkt getur orðið, þurfum við að athuga margt hjá okkur sjálfum og við þurfum að lagfæra margt hjá okkur sjálfum. Ég held, að við séum ekki við því búnir, eins og sakir standa nú, að gera þær stökkbreytingar eða þá aðlögun, sem þarf. Að vísu er gert ráð fyrir, að aðlögunartími fáist og vitaskuld skiptir það máli, hver hann verður. En það er út af fyrir sig gagnslaust að senda inn umsókn, nema við séum búnir að gera það dæmi upp við okkur sjálfa. Ég tel þann tíma, sem til þess er valinn að taka ákvörðun um þetta mál, illa valinn. Þjóðin hefur um þessar mundir um ærið annað að hugsa.
Þjóðin stendur nú frammi fyrir hrikalegri vandamálum í efnahagslífi og atvinnumálum, en oftast nær áður. Það er um þau mál, sem þarf að hugsa. Það er við þau vandamál, sem Alþ. og ríkisstj. þurfa og eiga að glíma. Þegar þannig er ástatt, er ekki ástæða til að fara að fást við þetta svokallaða EFTA–mál, en það þarf enn mikillar athugunar við, að mínum dómi, því að það er laukrétt, sem hæstv. ráðh. sagði, að hér er engan veginn um einfalt mál að tefla, heldur er hér um málefni að ræða, sem getur haft ýmsa kosti í för með sér, en hefur líka augljóslega ýmis vandkvæði í för með sér og þetta þarf að vega og meta og athuga margt fleira í því sambandi. Hér er að vísu aðeins um óskuldbindandi umsókn að ræða. En það er samt ekki hægt að senda slíka umsókn út í bláinn. Það er eins og þar stendur, að í upphafi skyldi endirinn skoða. Áður en umsókn, jafnvel þótt óskuldbindandi sé, er send, þurfum við að gera okkur rækilega grein fyrir málinu í heild. Hvaða réttindi og hvaða kvaðir fylgja aðild að EFTA? Eftir hverju er þar að sækjast sérstaklega fyrir Íslendinga og hvaða undanþágur eru það, sem Íslendingar þurfa sérstaklega að fá o.s.frv.? Þess vegna er það, að fyrst og fremst verðum við að gera okkur grein fyrir því, hvaða markmið það séu, sem við ætlum að stefna að með samningum við EFTA. Um það ætla ég, að flestir séu sammála, að Ísland þurfi þar á ýmsum sérákvæðum og undanþágum að halda. En mér sýnist mikið skorta á, að fullnægjandi athugun hafi farið fram á þessum efnum. Alþ. þarf að gefast ríkulegt tóm til þess að athuga þessi atriði og svo er um mörg önnur efni í sambandi við þetta mál, þó að ég nefni þau nú ekki sérstaklega í mínu máli hér.
Vegna þess efnahagsvanda, sem við er að glíma, má vænta viðtækra efnahagsaðgerða á næstunni. Ég tel, að ýmsar þær efnahagsaðgerðir þyrftu að vera þess háttar, að óvíst er, að þær séu í samræmi við þá stefnu, sem EFTA er byggt á. Ég býst t.d. við því, að það geti orðið óhjákvæmilegt á næstunni að takmarka innflutning á ýmsum þeim iðnaðarvörum, sem nú keppa harðast við íslenzka framleiðslu. Ég tel því skynsamlegast að bíða með EFTA–málið, þar til gengið hefur verið frá efnahagsaðgerðum. Að þeim gerðum, getur margt legið ljósara fyrir en nú. Það er auðvitað algerlega tómt mál að tala um aðild að EFTA, nema við komum okkar efnahagsmálum í viðunandi horf, nema efnahags– og verðlagsþróun hér á landi verði með eitthvað líkum hætti og í þeim löndum, sem eru í Fríverzlunarbandalaginu. Það er alger forsenda fyrir því, að aðild Íslands að Fríverzlunarbandalaginu geti komið til greina.
Það má segja, að eitt aðalatriði EFTA–samningsins sé, eins og hæstv. ráðh. gerði grein fyrir, niðurfelling verndartolla á iðnaðarvörum og að einhverju leyti niðurfelling á unnum sjávarvörum og jafnvel á unnum landbúnaðarvörum. Það er augljóst mál, að niðurfelling slíkra tolla skapar stórkostlegt vandamál. Þar er í fyrsta lagi um að tefla mjög stórkostlegt tekjutap fyrir ríkissjóð og hæstv. ráðh. nefndi í því sambandi um 1.000 millj. kr. Það er augljóst, að það tekjutap þarf að bæta ríkissjóði upp með einhverjum hætti. Ég hygg, að það sé ekki svo auðveit nú að benda á leiðir til þess að bæta ríkissjóði slíkan tekjumissi og ég efast um, að það verði auðvelt, jafnvel þó að nokkur aðlögunartími fáist. Og ég verð að segja það, að þeir tekjuliðir, sem hæstv. viðskrh. nefndi í því sambandi, sýnast mér ekki sérstaklega lokkandi. Og það mætti segja mér, að þegar þar að kæmi, mundi vefjast fyrir ýmsum að finna leiðir til þess að bæta ríkissjóði upp það tekjutap, sem hann verður fyrir með þessum hætti, með viðunandi móti. Þetta er vissulega alvarlegt, en þó er hitt miklu alvarlegra, að mínum dómi, að niðurfelling verndartollanna hlýtur að hafa mjög mikil áhrif á innlendan iðnað, eins og reyndar hæstv. viðskrh. líka gerði grein fyrir og viðurkenndi. En ég held, að það liggi alveg ljóst fyrir og kemur reyndar fram í þeirri EFTA–skýrslu, sem hér hefur verið lögð fram, að ýmislegt af þeim iðnaði, sem nú er hér í landinu, getur ekki staðizt þá samkeppni, sem verða mundi, ef óheftur tollfrjáls innflutningur frá EFTA–löndunum kæmi til greina. Hann væri dauðadæmdur. Við þessar iðngreinar vinnur margt fólk, eins og hæstv. ráðh. líka gerði grein fyrir. Ég held, að ef þessar iðngreinar falla niður með skjótum hætti, mundu hljótast af því veruleg vandkvæði. Það mundu margir verða atvinnulausir og það mundu geta hlotizt af því staðbundin vandkvæði á einstökum stöðum. Ég efast um, að við höfum, eins og sakir standa og atvinnumálunum nú er háttað, efni á því að leggja þessar iðngreinar, sem hér er um að tefla, í rúst. Það þarf eitthvað að koma í staðinn, sem tekur við því fólki, sem atvinnulaust verður við það, að þessar iðngreinar geta ekki starfað lengur, þegar þær eiga að mæta óheftri samkeppni erlendis frá. En þá segja menn: „Það mun hinn stóri markaður, sem opnast við aðild að Fríverzlunarbandalaginu hafa í för með sér. Þá opnast alveg nýir möguleikar fyrir útflutningsframleiðslu á iðnaðarvörum.“ Betur, að satt væri, og það vona ég, að muni verða, þegar til kemur. En ég verð að segja, að ég held, að það liggi ljóst fyrir, að ef slíkir draumar eiga að geta rætzt, þarf að gera hér mjög miklar breytingar á allri efnahagsþróun og þá þarf að marka stefnu í iðnaðarmálunum. Og að mínum dómi þyrfti að marka þá stefnu, áður en horfið er að því ráði að gerast aðili að EFTA, og það á að marka þá stefnu, áður en horfið er að því ráði að sækja um aðild að EFTA, því að auðvitað þurfa menn að gera sér grein fyrir þessum málum, áður en þeir leggja umsókn fram, enda þótt hún sé óskuldbindandi, en það liggur ljóst fyrir, að þessi stefna í iðnaðarmálunum, sem er alveg nauðsynleg forsenda fyrir því, að hægt sé að gera sér nokkra raunhæfa von til þess, að útflutningur á iðnaðarvörum geti orðið í stórum stíl, hefur enn ekki verið mörkuð. Og það kemur alveg glöggt fram í þessari skýrslu um Fríverzlunarbandalagið, sem hér hefur verið lögð fram. Það kemur m.a. fram hér á bls. 55 í þessari skýrslu, sem ég vildi leyfa mér að vitna til, með leyfi hæstv. forseta. Þar segir svo:
„Í þessari skýrslu er ekki ætlunin að meta afkomu og vaxtarmöguleika íslenzks iðnaðar eða einstakra greina hans við þær breyttu aðstæður, að hann njóti frjáls aðgangs að stóru markaðssvæði, en taki jafnframt að lokum á sig fulla samkeppni utan frá. Þær ýmsu upplýsingar, sem fyrir liggja og aðrar, sem afla þyrfti frá iðnaðinum sjálfum, geta varpað ljósi á mörg atriði, sem þarna skipta máli. Slík rannsókn á málefnum iðnaðarins og einstökum greinum hans, sem legið gæti til grundvallar mótun alhliða stefnu í iðnaðarmálum, er meginverkefnið, sem bíður úrlausnar. Er það vegna þeirrar fyrirsjáanlegu aukningar atvinnufólks, sum sjá verður fyrir starfi í iðnaði og áður er vikið að og í raun óháð öllum bollaleggingum um þátttöku Íslands í fríverzlun. Slík þátttaka mundi að sjálfsögðu gera úrlausn verkefnisins enn brýnni.“
Það er sem sagt viðurkennt hér, að þessi rannsókn þurfi að fara fram. Það er viðurkennt, að þessa alhliða stefnu í iðnaðarmálum þurfi að móta. Það er líka viðurkennt, að þessi rannsókn hefur ekki farið fram og þessi stefna hefur ekki verið mótuð til þessa. Það kom fram hjá hæstv. viðskrh., að aðild að EFTA mundi ýta mjög á eftir því, að mótuð yrði alhliða stefna í iðnaðarmálum og hið sama kemur fram í þessari skýrslu bls. 56. Þar segir svo, með leyfi hæstv. forseta:
„Aðild að fríverzlun yrði því opinbera sá hvati, sem til þarf að móta þá alhliða stefnu í iðnaðarmálum, sem nauðsynleg er, og því einnig, að þessu leyti, iðnaðinum til mestra hagsbóta.“
Ég verð að segja, að mér sýnast málefni iðnaðarins vera svo mikilsverð, að það þurfi ekki að bíða eftir aðild að EFTA með að móta alhliða stefnu í iðnaðarmálum. Það á vissulega að vera hægt að móta alhliða stefnu í málefnum iðnaðarins án þess að verið sé að hugsa um EFTA. Það þarf að gera og það á að gera og það á að gera strax, alveg án tillits til þess, hvort við erum að hugsa um aðild að EFTA eða ekki. En ef við erum og þegar við erum, að hugsa um aðild að EFTA, er það brýnt, að þessi stefnumótun hafi áður farið fram, því að annars ganga menn út í þetta með bundið fyrir augun. Ég verð að segja, að ég efast alveg um, að við höfum efni á því, eins og sakir standa, að afnema alla verndartolla, jafnvel þó að nokkurt aðlögunartímabil fengist. Þess vegna held ég, að það hljóti að verða eitt af viðræðuefnunum við EFTA að fá einhverjar undanþágur í þessu efni, einmitt vegna algerrar sérstöðu Íslands. Það er enn í þessari skýrslu, sem hér liggur fyrir, rækilega undirstrikað, að það þurfi að móta stefnu i málefnum iðnaðarins. Það er bent á, að markaðurinn sé hér of þröngur, en í framhaldi af því segir svo hér á bls. 63 í þessari skýrslu, með leyfi forseta:
„Með þátttöku í fríverzlun EFTA–landanna má draga úr þessum hömlum á uppbyggingu heilbrigðs iðnaðar, sem framleiddi bæði fyrir innanlandsmarkað og útflutning. Samhliða því yrði að marka heildarstefnu hins opinbera, sem stuðlaði að örari iðnþróun á samkeppnisgrundvelli.“
Hér er sem sagt alls staðar verið að tala um nauðsyn þess, að mótuð sé alhliða stefna um þróun iðnaðarins og því er ég sammála, en sá er munur á minni afstöðu og – að því er virðist – afstöðu hæstv. ráðh., að ég tel, að þetta þurfi að gera, áður en við hverfum að því ráði að æskja inngöngu í EFTA, því að það þarf enginn að ætla, að þessi mál, þessi vandkvæði, leysist, eins og af sjálfu sér, við inngöngu í EFTA. Það getur verið skemmtilegt að byggja skýjaborgir, en skýjaborgir leysa engan vanda. Við þurfum að líta raunsætt á þessi mál. Við þurfum að kanna, hvað þarf að gera varðandi og fyrir íslenzkan iðnað, til þess að nokkur von geti verið til þess, að hann geti keppt á erlendum markaði við iðnaðarvörur háþróaðra iðnaðarþjóða. Það er engan veginn nóg, að það opnist hundrað milljóna manna markaður. Við verðum að vera þar samkeppnishæfir og hvernig er aðstaða íslenzks iðnaðar í dag til þess? Ég held, að það sé ekki ofsagt, að hún sé veik. Hún sé mjög veik. Íslenzkur iðnaður á einmitt í dag við ýmsa örðugleika að etja, m.a. fjárhagsörðugleika, eins og hæstv. ráðh. vék reyndar nokkuð að. Ég hygg, að framleiðslukostnaður hér sé í mörgum tilfellum meiri en í þeim löndum, sem við ætlum að leita markaða í. Ég hygg, að það liggi líka nokkuð mikill aðstöðumunur í þeirri fjarlægð, sem er milli Íslands og þessara markaðslanda, sem við ætlum að sækja til. Það þarf áreiðanlega meira en drauma eina til þess, að útflutningsframleiðsla á iðnaðarvarningi geti orðið raunveruleiki. Það þarf áreiðanlega mikið að gera fyrir iðnaðinn og það þarf áreiðanlega mikið að bæta aðstöðu hans, og það þýðir ekki að víkja sér undan því verkefni með því að segja, að þetta verði gert síðar. Vissulega þarf að gera þetta. Það þarf að móta alhliða stefnu í iðnaðarmálum og það þarf að bæta aðstöðu iðnaðarins.
Þá vil ég aðeins víkja að 16. gr. EFTA–samningsins, sem hæstv. ráðh. fór reyndar ekki mikið inn á. En í þeirri grein felst, að útlendingar, þ.e.a.s. ríkisborgarar í þessum aðildarlöndum Fríverzlunarbandalagsins, hafi jafna aðstöðu á við Íslendinga til þess að stofnsetja fyrirtæki og reka atvinnufyrirtæki hér á landi á vissum sviðum. Ég skal aðeins segja það í stuttu máli, að ég tel útilokað, að Íslendingar geti gengið undir þessi ákvæði undantekningarlaust. Slík jafnréttisákvæði eru hættuleg. Jafnréttisákvæðin í sambandslagasamningnum við Danmörku þóttu hættuleg á sínum tíma, þegar Dönum einum var fengið hér jafnrétti, svo hættuleg, að sumir alþm. létu það ráða sínu atkv. og greiddu atkv. á móti sambandslögunum af þeim ástæðum, að þeir töldu það jafnrétti, sem þar var um að tefla, svo hættulegt. En augljóst er, að þau jafnréttisákvæði, sem hér er um að ræða, eru miklu varhugaverðari og auðvitað er hér í raun og veru ekki um nein jafnréttisákvæði að tefla, vegna þess, hve Íslendingar eru fámennir borið saman við þann fjölda, sem á að njóta þessara réttinda. Að vísu er rétt, að það eru ýmsir fyrirvarar í 16. gr. Þeir fyrirvarar eru ekki fullkomlega ljósir, og ég held, að það sé vafasamt, að í þeim sé fólgin nægileg vörn. Þetta mál þyrfti að athugast betur og hvaða undanþágur það væru í þessum efnum, sem Íslendingar þyrftu að reyna að tryggja sér. Í þessari skýrslu, sem hér hefur verið lögð fram, er vitnað í það, að Norðmenn hafi siglt fram hjá þessu skeri með því að setja hjá sér sérstaka sérleyfalöggjöf. Það hefði auðvitað verið æskilegt, að í þessari skýrslu, sem hér liggur fyrir, hefði verið gerð nánari grein fyrir því efni og ég held, að það sé einmitt eitt þeirra atriða, sem þarf að athuga nánar, áður en ákvörðun er tekin um þetta mál, hvernig Norðmenn hafa komið þessu fyrir hjá sér. En auðvitað er aðstaða Norðmanna, þó að smáþjóð sé, allt önnur en Íslendinga í þessu sambandi.
Nú berast þær fregnir, að Bretar hafi boðað, að 10% tollur skuli lagður á innflutt freðfiskflök frá öðrum ríkjum innan Fríverzlunarbandalagsins. Það er sá tollur, sem við greiðum, en höfum einmitt ætlað að komast undan með inngöngu í EFTA. Mér finnst dálítið skrýtið og mér finnst það skjóta dálítið skökku við, að einmitt í sömu mund, — að einmitt þá daga, sem þvílíkar fregnir berast, — erum við að taka ákvörðun um að beiðast inngöngu í EFTA. Er ekki réttara að bíða dálítið átekta og fresta ákvörðun um þetta efni, meðan séð verður fyrir endann á þessum fyrirætlunum Breta? Og ætli þessi ráðagerð Breta verði ekki nægilegt verkefni fyrir ráðherrafundinn í Vínarborg, þegar hann kemur saman í þessum mánuði, þó að hann fáist ekki við umsókn um aðild Íslands?
Menn segja auðvitað sem svo, að það sé ekki hundrað í hættunni, þó að send sé inn óskuldbindandi umsókn, það sé eftir að taka ákvörðunina og hún verði tekin, þegar það liggur fyrir, með hverjum skilyrðum við getum gerzt aðilar. Það er rétt, en ég held að það sé mjög óhyggilegt að senda umsókn á meðan við höfum ekki gert okkur fullkomlega grein fyrir því sjálfir að hverju á að stefna. Ég held, að það sé ekki hyggilegt að mæta til samningsviðræðna án þess að hafa alveg á hreinu, að hverju á að stefna með samningunum. Það er að vísu rétt, sem hæstv. ráðh. drap á, að ýmis þau hagsmunasamtök, sem samband hefur verið haft við, hafa lýst sig samþykka þessari umsókn, en þó er það svo, að hjá þeim öllum hafa komið fram fyrirvarar og einmitt frá iðnaðinum hefur slíkur fyrirvari verið sterklega undirstrikaður, þar sem í bréfi frá iðnrekendum er einmitt vitnað til ályktunar, sem síðasta ársþing iðnrekenda gerði og lögð var áherzla á, að fram færi rækileg athugun á því, hvernig framtíðarhagsmunir ísl. atvinnulífs verði bezt tryggðir með tilliti til þeirrar þróunar, sem átt hefur sér stað á undan förnum árum á sviði alþjóðaviðskipta. Ég held sem sagt, að við þurfum að gefa okkur tóm til þess að athuga miklu nánar, heldur en mér virðist, að gert hafi verið hingað til, eftir hverju við ætlum að sækjast með einhvers konar aðild að EFTA, hvaða skilyrði við þurfum að setja í því sambandi og hvaða undanþágu við þurfum að fá. Það er frumskilyrði, að við sjálfir vitum, þegar til samninga verður gengið, að hverju skuli stefnt. Ég fellst á, að það sé ekki eðlilegt, að það sé tekið fram í sjálfri umsókninni, en að mínum dómi ætti það að koma fram í greinargerð með þessari þál. Það verður að liggja fyrir skrásett og bókfært, hvað það er, sem á að sækjast eftir í þessu sambandi. Það má segja, að nokkrar upplýsingar sé um það að finna í þeirri grg. eða bréfi, sem flokkunum var sent um þetta efni, þar sem lögð er áherzla á nokkur atriði. Þar er nefnt, að við þurfum að fá 10 ára aðlögunartímabil, að við þurfum þegar við inngöngu í bandalagið að fá fullt tollfrelsi, sem samtökin hafa komið á. Í þriðja lagi, að við fáum undanþágu fyrir afnámi innflutningshafta á olíum og benzíni, og í fjórða lagi, að freðfisk innflutnings fyrirkomulaginu í Bretlandi yrði breytt með tilliti til þarfa okkar.
Eins og ljóst er af þessu, fer því fjarri, að þarna sé vikið að öllum þeim atriðum, sem ég tel nauðsynlegt, að komi fram í þessu sambandi og áherzla sé lögð á í sambandi við fyrirhugaða samninga. Og m.a. minni ég aftur á atvinnurekstrarréttindin. Ég minni aftur á iðnaðarmálin. Að vísu má segja, að margt í sambandi við iðnaðarmálin og mótun stefnunnar í þeim sé ekkert samningamál, heldur sé það mál okkar sjálfra að móta þá stefnu og gera þær ráðstafanir, sem gera þarf. En ég held, að þrátt fyrir allt, þá verði ekki hjá því komizt að sækjast eftir einhverri sérstöðu í þessum samningum að þessu leyti. Ég held, að það sé alveg óraunsætt að gera ráð fyrir því, að það verði hægt að opna hér allt upp á gátt, eins og gert er ráð fyrir. Það þarf áreiðanlega margt að breytast hjá okkur til þess. Og eins og ég sagði, þá álít ég, að þessi atriði hefðu átt að koma skýrt fram og vera mörkuð í grg. með þál. En það er ekki gert. Ég álít óeðlilegt, að það sé ekki gert og þess vegna er hér um ótakmarkað umboð að ræða, stjórninni til handa. Ég álít óeðlilegt, að henni sé veitt slíkt ótakmarkað umboð. Það er a.m.k. tæplega hægt að ætlast til þess, að stjórnarandstæðingar veiti henni slíkt umboð. Það held ég, að allir hljóti að skilja.
Ég vil taka það skýrt fram, eins og ég hef raunar áður gert, að ég er því ekki andvígur, að Íslendingar kanni, hvort og með hverjum hætti þeir geti fengið einhvers konar aðild að Fríverzlunarsamtökum Evrópu, enda þótt ég telji ákvörðun um það nú ekki heppilega. Ég tel, að það sé mjög óæskilegt og geti verið skaðlegt, að Íslendingar einangrist viðskiptalega. Þess vegna verður að finna leið til heppilegra tengsla við EFTA. Og það er vissulega rétt og athyglisvert, eins og hæstv. viðskrh. drap á í sinni ræðu, að grannþjóðir okkar láta vel af sinni reynslu í þessu efni og það er að sjálfsögðu atriði, sem orkar á mann, þó að hitt verði alltaf að hafa í huga, að aðstaða þeirra er í raun og veru mjög ólík þeirri aðstöðu, sem hér er fyrir hendi. En hvað sem um það er, þá álít ég sem sagt ekki neitt bráðaðkallandi að leggja fram þessa umsókn nú. Ég álít, að við missum ekki af nokkrum strætisvagni, þó að þessi umsókn bíði næsta ráðherrafundar, en hann verður væntanlega í vor eða næsta sumar. Ég sé því enga ástæðu til þess fyrir stjórnina að knýja málið hér fram með nokkru hraði. Ég held að það þurfi enn, eins og ég hefi lítillega vikið að, mikillar athugunar við. Af þessum ástæðum, sem ég hef rakið, þ.e.a.s. vegna efnahagsástandsins væntanlegra efnahagsaðgerða, ófullnægjandi athugunar á grundvallaratriðum, m.a. varðandi stefnuna í iðnaðarmálum og þess, að grg. með þál. er ekki svo úr garði gerð, sem ég tel nauðsynlegt, legg ég til, að þessu máli verði frestað fyrst um sinn og að EFTA–nefndin haldi áfram að starfa og kanni málið betur en hún hefur gert til þessa. Þar sem hér er þó aðeins um óskuldbindandi umsókn að ræða, mun ég ekki gera þetta mál að miklu eða sérstöku kappsmáli. Hvernig, sem um það fer, tel ég mikils vert út af fyrir sig, að þannig sé á málinu haldið, að stjórnin og stjórnarandstaðan geti átt um það samstarf framvegis og ég skildi yfirlýsingu hæstv. ráðh. á þá lund, að þannig væri fyrirhugað að halda á þessu máli.