21.11.1968
Sameinað þing: 14. fundur, 89. löggjafarþing.
Sjá dálk 222 í D-deild Alþingistíðinda. (3122)
62. mál, vantraust á ríkisstjórnina
Menntmrh. (Gylfi Þ. Gíslason):
Herra forseti. Góðir áheyrendur. Síðustu daga hefur verið mikið rætt um skyldur ríkisstj. og stjórnarflokkanna og ábyrgð þá, sem á þessum aðilum hvíli. Það er hverju orði sannara, að mikil ábyrgð hvílir á ríkisstj. og stjórnarflokkum í lýðræðisríki. Þeir, sem ábyrgð bera á stjórn lands, hafa ríkri skyldu að gegna, skyldu til þess að gera rétt, skyldu til þess að þora að gera það, sem þeir telja þjóðarhag krefjast. Skyldu til þess að hika ekki á örlagastund og horfa þá ekki á það, sem líklegast kann að vera til vinsælda í bráð, heldur gera það, sem þeir trúa, að sé til farsældar, þegar til lengdar lætur. Og ekki skal ég draga úr því, hversu mikil ábyrgð hvílir á þeim, sem stjórna lítilli þjóð, sem lent hefur í mestu erfiðleikum í áratugasögu sinni, næstum ótrúlegum erfiðleikum. Ég skal ekki draga úr því, hver skylda hvílir á stjórnendum slíkrar þjóðar, til þess að leita þeirra leiða, sem líklegastar séu til farsælla úrbóta, þeirrar leiðar, sem leiðir til minnstra búsifja fyrir allan almenning. En þessa daga heyrist lítið um það talað, að á stjórnarandstöðunni hvíli einhver ábyrgð, að stjórnarandstaðan hafi einhverjar skyldur. Öll vitum við þó, að í lýðræðisríki er jafneðlilegt og sjálfsagt að hafa stjórnarandstöðu og stjórn, en sé stjórnarandstaða einn af hornsteinum lýðræðisskipulags, eins og löglega kjörin ríkisstj., hefur hún þá ekki einnig skyldur, hvílir þá ekki einnig ábyrgð á hennar herðum?
Ég ætla í þessum orðum mínum fyrst og fremst að ræða, hvernig stjórnarandstaða Framsfl. og Alþb. hefur gegnt lýðræðislegum skyldum sínum, hvernig hún hefur rækt lýðræðislega ábyrgð sína. Ég mun leiða rök að því, að stjórnarandstaðan hafi brugðizt lýðræðislegri skyldu sinni og ábyrgð og af þessum sökum sé það hún, en ekki ríkisstj., sem eigi vantraust skilið.
Íslenzk þjóð á nú við stórkostlega erfiðleika að etja. Þessir erfiðleikar eru svo gífurlegir, að þeir hljóta að snerta hvern einasta mann í landinu. Engu að síður endurtekur stjórnarandstaðan í sífellu þrjár staðhæfingar. Í fyrsta lagi, að afli og verðlag erlendis er þrátt fyrir allt ekki verra en hefur verið að meðaltali s.l. áratug og t.d. ekki verra en það var 1962. Í öðru lagi, að ríkisstj. hafi beðið allt of lengi með ráðstafanir sínar. Og í þriðja lagi, að ríkisstj. grípi nú til gengislækkunar.
Um þessi þrjú atriði skal ég segja þetta: Það er í hæsta máta óheiðarlegur málflutningur að reyna að gera minna úr efnahagsörðugleikunum, en efni standa til, með því að bera saman afla og verðlag á einhverju fyrra ári eða fyrri árum án þess að bera einnig saman framleiðslukostnað og laun nú í ár og á þessu fyrra ári eða árum. Ef framleiðslukostnaður og laun væru ekki hærri en meðaltal s.l. áratugs eða ársins 1962, þá væri hér ekki um neina efnahagsörðugleika að ræða Það er einmitt vegna þess, að við búum nú við framleiðslukostnað og laun góðæranna, sem útflutningsframleiðsla hefur stórtapað á s.l. tveim aflabrests– og verðfallsárum. Þetta skilja allir, sem vilja skilja. Samt leyfir stjórnarandstaðan sér að hamra á þessu sí og æ og endurtaka það með þeim mun sterkari rómi, sem því er andmælt rækilegar. Þetta kalla ég að bregðast lýðræðislegri skyldu. Þetta er ekki ábyrgur málflutningur. Leiðtogar stjórnarandstöðunnar eru áreiðanlega greindari menn en svo, að þeir geri sér þetta ekki ljóst, en þeir eru hvorki nógu heiðarlegir né nógu kjarkmiklir til þess að þora að játa sannleikann. Fyrir þennan málflutning eiga þeir vantraust skilið.
Þá kem ég að öðru atriðinu, að ríkisstj. hafi beðið of lengi með ráðstafanir sínar. Í þessu sambandi er fyrst rétt að vekja athygli á því, að stjórnarandstaðan gerir hvort tveggja, þ.e. hún segir, að ráðstafanirnar komi of seint og telur þær of þungbærar. Skyldi stjórnarandstaðan hafa talið ráðstafanirnar léttbærari, ef þær hefðu komið fyrr? Sannleikurinn er sá, að veigamikil rök eru fyrir því, að ekki var gripið til endanlegra ráðstafana gegn vandanum fyrr en nú. Erfiðleikarnir hófust sumarið 1966. Þá féll verð á útflutningsafurðum, þorskafli minnkaði nokkuð, en síldveiðar voru meiri en nokkru sinni fyrr. Útflytjendur vonuðu, að verðlag myndi bráðlega hækka á nýjan leik og engin ástæða virtist til þess að ætla annað en aflabrögð gætu orðið með eðlilegum hætti á árunum “67 og “68. Þess vegna var ákveðið að nota gjaldeyrisvarasjóðinn til þess að koma þjóðarbúskapnum yfir erfiðleika, sem taldir voru bráðabirgðaerfiðleikar. Jafnframt var þessi viðleitni studd með verðstöðvuninni haustið 1966. En erfiðleikarnir héldu áfram að aukast á árinu 1967. Voru þá fyrst auknar styrkveitingar til þeirra greina sjávarútvegsins, sem mest áttu í vök að verjast. Síðan voru niðurgreiðslur lækkaðar í október í fyrra og gengið síðan lækkað í nóvember, þegar sýnt var, að síldveiðar höfðu brugðizt og verðfall hélzt áfram. Þrátt fyrir lækkun niðurgreiðslna og gengis í fyrra, héldust lífskjör almennings á því ári, sem næst óbreytt, þótt sjómenn yrðu fyrir miklu tekjutapi og atvinna drægist nokkuð saman hjá verkamönnum og iðnaðarmönnum. Það var fyrst og fremst notkun gjaldeyrisforðans, sem gerði það kleift, að lífskjör almennings héldust nokkurn veginn óbreytt. Er það þetta, sem stjórnarandstaðan er óánægð með? Vildi hún endilega fá kjaraskerðinguna strax í fyrra? Gengislækkunin í fyrra var við það miðuð, að bæði afli og verðlag erlendis hefðu þá náð lágmarki og mundi ástandið batna á þessu ári. Vonir voru taldar standa til, að greiðslujöfnuður mundi lagast og draga úr minnkun gjaldeyrisforðans. Allar þessar vonir hafa því miður brugðizt. Síldveiðarnar hafa í ár brugðizt enn hrapallegar, en í fyrra. Verðlagið í ár er enn lægra, en í fyrra og gjaldeyrisvarasjóðurinn er þrotinn. Þess vegna er kjaraskerðingin nú orðin óumflýjanleg. Hún er orðin staðreynd. Þá varð að grípa til endanlegra ráðstafana.
Ef það er í raun og veru skoðun stjórnarandstöðunnar, að stjórnin hafi beðið of lengi með ráðstafanir sínar, getur það ekki þýtt annað, en hún hafi viljað halda í gjaldeyrisvarasjóðinn, en láta kjaraskerðinguna koma þeim mun fyrr. Þetta hefði auðvitað verið hægt, en stjórnarandstöðuna skortir bæði heiðarleik og kjark til þess að játa, hvað þessi gagnrýni hennar í raun og veru þýðir, ef hún er krufin til mergjar. Stefna ríkisstj. hefur verið sú að fresta því, að kjaraskerðingin bitni með fullum þunga á almenningi, þangað til öll von væri úti, að verðfallið og aflabresturinn væri stundarfyrirbæri. Stjórnarandstaðan gagnrýnir stjórnina fyrir að hafa ekki hafizt handa fyrr, þ.e.a.s. fyrir að hafa frestað kjaraskerðingunni, samtímis því, sem hún gagnrýnir kjaraskerðinguna nú. Þetta er ekki að gegna skyldu sinni í lýðræðislegum umr. Þetta er ekki að sýna ábyrgðartilfinningu í málflutningi. Þetta er ekki aðeins að sýna litla virðingu fyrir sannleikanum, heldur einnig fyrir dómgreind almennings. Fyrir þennan málflutning á stjórnarandstaðan einnig vantraust skilið.
Þá kem ég að þriðja og síðasta atriðinu í gagnrýni stjórnarandstöðunnar, því, að gengislækkunarleiðin hafi verið valin út úr vandanum. Áður en gengislækkunarleið var valin, voru allar hugsanlegar leiðir athugaðar vandlega og ræddar ýtarlega. Í miðstjórn, framkvæmdastjórn og þingflokki Alþfl. voru haldnir margir fundir um þessi mál, grg. voru athugaðar og málin rædd ýtarlega. Beindist athyglin aðallega að þrem leiðum, sem taldar voru geta komið til greina, gengislækkunarleið, niðurfærsluleið og leið útflutningsuppbóta og innflutningsgjalda. Valið milli leiðanna fór í Alþfl. fram með lýðræðislegum hætti í kjölfar lýðræðislegra umræðna. Eitt sjónarmið, fyrst og fremst, réði endanlegri afstöðu flokksins. Gengislækkun var talin vænlegasta leiðin til þess að tryggja fulla atvinnu, en það hefur ætíð verið grundvallaratriði í stefnu Alþfl., að allir hafi atvinnu, að atvinnuleysi sé bægt frá dyrum almennings. Það var vegna þessarar stefnu sinnar, að Alþfl. styður gengisfellingarleiðina, en jafnframt gerir flokkurinn sér fyllilega ljóst, að þessi leið er erfið. Allar leiðir út úr vandanum eru erfiðar, af því að vandinn sjálfur er mikill. Af þessum sökum hefur Alþfl. lagt og mun áfram leggja sérstaka áherzlu á, að reynt verði til hins ýtrasta að gæta hagsmuna þeirra, sem höllustum fæti standa í lífsbaráttunni og lægst hafa launin og þá ekki sízt bótaþega almannatrygginga. Ríkisstj. mun kappkosta að gera allt, sem í hennar valdi stendur, í þessu skyni. En fyrst stjórnarandstaðan gerir hróp að stjórnarflokkunum fyrir að hafa valið gengislækkunarleiðina, þá skyldi maður auðvitað halda, að hún hafi t.d. heldur viljað fara uppbótaleiðina og rökstutt það, eins og heiðarlegri og ábyrgri stjórnarandstöðu sæmdi. En hefur nokkur heyrt stjórnarandstöðuna segjast vilja fara uppbótaleiðina? Ég spyr: Gefur nokkur sig fram, sem segist hafa heyrt stjórnarandstöðuna vilja fara uppbótaleiðina? Nei, það gefur sig áreiðanlega enginn fram, því að stjórnarandstaðan hefur aldrei sagt, að hún vildi fara uppbótaleiðina. En hefur hún þá kannske sagt, að hún vildi fara niðurfærsluleiðina? Hefur einhver heyrt það? Nei, ekki heldur. Eða hefur kannske einhver heyrt, að stjórnarandstaðan hafi viljað blanda þessum liðum saman með einhverjum hætti? Ekki einu sinni það hefur heyrzt til stjórnarandstöðunnar. En er þá ekki von að menn spyrji: Hvers konar stjórnarandstaða er þetta eiginlega, sem starfar hér á Íslandi? Gerir hún enga tilraun til þess að átta sig á vandamálunum? Hefur hún aldrei heyrt, að þrjár leiðir hefðu getað komið til greina út úr vandanum? Þær hefðu allar getað komið til greina, þótt árangur þeirra hefði áreiðanlega orðið misjafn. En getur það verið, að stjórnarandstaðan hafi aldrei um þetta heyrt? Nei, auðvitað ekki. Leiðtogar hennar vita það jafnvel og við í stjórnarflokkunum, að það var milli þessara leiða að velja. Munurinn á leiðtogum stjórnarandstöðunnar og okkur er aðeins sá, að við þorðum að velja, þeir ekki. Einhverjir kunna að segja, að við höfum orðið að velja, af því við berum ábyrgðina. Þetta er rétt. Auðvitað urðum við að velja og við völdum það, sem við töldum réttast. En það, sem ég vildi leggja áherzlu á í þessu sambandi, er þetta: Stjórnarandstaða í lýðræðisþjóðfélagi hefur líka skyldur. Hún hefur þær skyldur að skýra almenningi frá, hvaða leiðir hún vill fara, ef hún er andvíg þeirri leið, sem ríkisstj. fer. Þessari skyldu hefur stjórnarandstaðan á Íslandi brugðizt. Hún hefur reynzt ábyrgðarlausari en stjórnarandstaða nokkurs nálægs lands. Fyrir þetta á hún skilið mesta vantraustið.
Sjálfsagt er að láta stjórnarandstöðuna njóta þeirrar sanngirni að segja frá þeim úrræðum, sem leiðtogar hennar hafa nefnt til úrbóta í efnahagsörðugleikunum, en í heild er um þessi úrræði að segja, að þau snerta öll aukaatriði vandans, en láta sjálfan aðalvandann óleystan. Ég skal samt nefna helztu þeirra. Stjórnarandstaðan segist vilja lækkun vaxta. Nú hefur verulegum hluta þess fjár, er gengið hefur til stofnlána sjávarútvegsins, verið aflað með erlendum lántökum eða föstum lánsamningum innanlands. Vexti slíkra lána er ekki hægt að lækka. Væru vextir hins vegar lækkaðir um 1/3 af þeim lánum, sem veitt hafa verið af eigin fé fjárfestingarlánasjóða, mundi það spara sjávarútveginum 50 millj. kr. á ári, en að sjálfsögðu skerða útlánagetu sjóðanna í framtíðinni. Ef rekstrarvextir sjávarútvegsins væru lækkaðir um 2% mundi útvegurinn spara um 30–40 millj. á ári. Slík vaxtalækkun — og meiri vaxtalækkun dettur varla nokkrum manni með viti í hug, — mundi þannig spara sjávarútveginum 80–90 millj. kr. á ári. Þessar upphæðir eru 2% af heildarkostnaði sjávarútvegsins og um 5% af áætluðum reksturshalla hans. Hver heldur í alvöru, að slíkt hefði orðið stórt framlag til lausnar vandans? Auk þess gleymir stjórnarandstaðan alltaf að segja frá því, að jafnframt er hún að leggja til að taka stórfé af sparifjáreigendum. Eiga þeir það skilið? Stjórnarandstaðan segist vilja lækka tryggingakostnað fiskiskipa. Enginn ágreiningur er um það við stjórnarflokkana, að þessi kostnaður eigi að vera sem lægstur, en það hefur verið og er mikill halli á tryggingakerfi sjávarútvegsins og nauðsynlegur sparnaður á þessu sviði, sem nú er verið að koma á, verður að ganga til þess að jafna þann halla. Stjórnarandstaðan segist vilja lækka raforkuverð frystihúsanna. Þótt raforkuverð til frystiiðnaðarins yrði lækkað niður í það verð, sem nú er einna lægst, þ.e.a.s. Reykjavíkurverðið, mundi frystiiðnaðurinn spara 4 millj. á ári. Ekki er þetta myndarlegt bjargráð. Stjórnarandstaðan segist vilja lækka aðstöðugjöld. Ef öll aðstöðugjöld yrðu lækkuð niður í það, sem þau gerast nú lægst, þ.e.a.s. 0,5% af veltu, mundu frystihúsin spara 5 millj. á ári. Stjórnarandstaðan segist vilja lækka sérálögur á útflutninginn, en skyldi hún ekki vita, að útflutningsgjöldin renna að öllu leyti til sjávarútvegsins sjálfs? Hér er því einfaldlega um það að ræða að taka með annari hendinni, sem gefið er með hinni. Stjórnarandstaðan segist vilja stjórn á innflutningi og fjárfestingu og virðist þá eiga við bein innflutningshöft og fjárfestingarhömlur í stað þeirrar stjórnar þessara mála, sem framkvæmd er eftir öðrum leiðum, enda fer því víðs fjarri, að engin stjórn sé á þessum málum, eins og stjórnarandstaðan lætur í veðri vaka. Ríkisstj. telur að sjálfsögðu vel geta komið til mála að takmarka í bili og á takmörkuðum sviðum frelsi til innflutnings og til fjárfestingar. En hún telur allsherjar innflutningshöft og fjárfestingarhöft ekki aðeins verða gagnslaus, heldur beinlínis skaðleg fyrir þróun atvinnulífsins og viðleitnina til að halda uppi fullri atvinnu. Það er algjörlega út í bláinn að telja slíkar ráðstafanir hafa getað leitt til lausnar á þessum vanda, sem steðjað hefur að útflutningsatvinnuvegunum. Og þá eru upptalin öll þau aðalúrræði, sem leiðtogar stjórnarandstöðunnar hafa nefnt.
Öllum skynsömum mönnum hlýtur að vera ljóst, að þetta eru engin heildarúrræði til lausnar vandanum. En svona er að hafa hvorki til að bera heiðarleik né kjark til þess að velja á milli heildarleiðanna, sem til greina koma. Þá leiðast menn út í að tala þannig, að þeir gera sig að glópum. Það eru slíkir menn, sem eiga vantraust skilið.
Stjórnarflokkarnir hafa tekið örlagaríkar ákvarðanir. Það er fjarri mér að gera lítið úr því, að erfiðir tímar séu framundan hjá öllum almenningi. Hins vegar eru það hreinar ýkjur, þegar stjórnarandstaðan staðhæfir, að almenningur megi búast við allt að 20% kjaraskerðingu á næsta ári. Sannleikurinn er, að búast má við 10–12% kjaraskerðingu. En það er ekki ríkisstj., sem valdið hefur þessum erfiðleikum. Hún stjórnar ekki fiskigöngum við landið né verði á erlendum mörkuðum. Hún hefur hins vegar gegnt þeirri skyldu sinni að gera ráðstafanir, sem eiga að geta komið atvinnulífinu aftur á réttan kjöl, einmitt til þess að vinna gegn kjaraskerðingunni. Nauðsynlegt er þó að taka skýrt fram, að gengisbreyting ein sér er engin allra meina bót. Hún er aðeins nýr grundvöllur fyrir atvinnuvegina til að starfa á, forsenda þess, að framfarir geti hafizt að nýju.
Ég er nú kominn að lokum máls míns. Það er niðurstaða þessara orða minna, að stjórnarflokkarnir hafi með nýgerðum ráðstöfunum í efnahagsmálum gegnt lýðræðislegri skyldu sinni. Að vandlega athuguðu máli hafa þeir stefnt út úr vandanum eftir ákveðinni leið. Stjórnarandstöðuflokkarnir hafa brugðizt lýðræðislegri skyldu sinni. Þeir hafa ekki bent á neina heildarlausn á vandanum. Þeir hafa ekki lagt fyrir almenning neina heildarstefnu um leið út úr erfiðleikunum. Þeir, sem gegna skyldu sinni, eiga ekki að hljóta vantraust. Hinir, sem bregðast skyldu sinni, eiga það skilið. Ef stjórnarandstaðan hefði lagt fram vantraust á ríkisstj. meðan hún taldi hana ekkert að hafast, hefði það verið skiljanlegt. Hitt verður ekki tekið alvarlega, að stjórnarandstaðan skuli leggja fram vantraust á ríkisstj., þegar hún hefur gert ráðstafanir gegn vanda, sem stjórnarandstaðan stendur algjörlega úrræðalaus andspænis. Öll sagan af því, hvernig stjórnarandstaðan hefur brugðizt hlutverki sinu, er þó ekki sögð með þessu. Alvarlegasti þátturinn er eftir.
Það er kunnara en frá þurfi að segja, að stjórnarandstaðan gerði örvæntingarfulla tilraun til þess að hnekkja þingmeirihluta stjórnarflokkanna í síðustu alþingiskosningum. Meirihluti kjósenda kaus hins vegar að framlengja umboð núverandi stjórnarflokka. Þeir hafa því fulla lýðræðislega heimild og raunar skyldu til þess að taka á vandamálum efnahagslífsins, eins og þeir telja rétt og þjóðinni fyrir beztu. En samtímis því, sem stjórnarandstaðan er úrræðalaus í vandanum, gera ofstækismenn úr röðum hennar hverja tilraunina af annari til þess að draga valdið úr sölum Alþ. út á götuna. Þessir menn bera enga virðingu fyrir lýðræði eða þingræði, heldur óska eftir glundroða, sem torveldar lýðræðislega stjórnarhætti. Og þegar launþegasamtökin eru hvött til þess að brjóta á bak aftur með verkföllum löglega teknar ákvarðanir á Alþ. Íslendinga, þá er ekki um að ræða hvatningu til kjarabaráttu, heldur hvatningu til uppreisnar gegn sjálfu lýðræðisskipulaginu.
Þess vegna er sök stjórnarandstöðunnar mikil. Hún er ekki aðeins fólgin í því að bregðast þeirri skyldu sinni að gera till. Hún er ekki aðeins fólgin í því að vera úrræðalaus. Meðan hún stendur beint og óbeint að baki þeim, sem hvetja til aðgerða utan Alþ. gegn meirihluta Alþ., þá er hún einnig að berjast gegn sjálfu lýðræðinu. Því lýðræði er hornsteinn þeirrar stofnunar, sem við, sem hér sitjum, höfum verið kosnir til, ekki aðeins til að skiptast hér í stjórnarflokka og stjórnarandstöðu, heldur einnig og ekki síður til þess að standa sameiginlega vörð um Alþ. sem merkustu stofnun íslenzkrar þjóðar, sem þá stofnun, sem er grundvöllur frelsis okkar og mannréttinda.
Sú stjórnarandstaða, sem bregzt þeirri skyldu sinni að standa vörð um rétt þessarar samkomu Alþ. til að stjórna málum Íslendinga, mun hljóta þungan dóm. Hún mun fá það vantraust í sögu Alþ., sem hún verðskuldar.