23.03.1970
Neðri deild: 65. fundur, 90. löggjafarþing.
Sjá dálk 446 í C-deild Alþingistíðinda. (2731)
187. mál, útgáfa erlendra öndvegisrita á íslensku
Flm. (Ingvar Gíslason) :
Herra forseti. Ég flyt hér ásamt hv. 1. þm. Vestf. frv. til l. um fjárhagsstuðning við útgáfu erlendra öndvegisrita á íslenzku, enda segir í 1. gr. frv., að það sé markmið fyrirhugaðra l. að styðja útgáfu íslenzkra þýðinga erlendra rita, sem teljast hafa alþjóðlegt menningargildi. Í 2. gr. frv. er svo fyrir mælt, að veita skuli í þessu skyni 1 millj. kr. á ári á fjárl., í fyrsta sinn á fjárl. fyrir árið 1971. Í 3. gr. frv. segir, að fimm manna úthlutunarnefnd skuli ráðstafa fé því, sem ætlað er til styrktar útgáfustarfsemi þessari. Ráðh. skipar úthlutunarnefndina, fjóra fulltrúa samkv. ákveðnum tilnefningum, en hinn fimmta skipar ráðh. án tilnefningar.
Ég vil vekja athygli á því, að það er fyrst og fremst menningarfélög eða menningarstofnanir, sem ætlað er að tilnefna fulltrúa í úthlutunarnefndina, þ. e. a. s. Háskóli Íslands, Hið íslenzka bókmenntafélag og Þjóðvinafélagið ásamt Menntamálaráði, og auk þess Bóksalafélag Íslands. Þessi háttur á skipan úthlutunarnefndar er okkur flm. meira að skapi í þessu máli en pólitísk skipan n. Við hugsum okkur, að hér sé algerlega um ópólitíska menningarstarfsemi að ræða, og rétt sé að ætla menningarstofnunum þjóðarinnar eða fulltrúum þeirra að hafa sameiginlega yfirstjórn þessarar starfsemi. Við hugsum okkur þetta sem stuðning við áhugasama bókaútgefendur, en ekki sem sjálfstætt bókaútgáfufyrirtæki. Það eru nægilega mörg útgáfufyrirtæki í landinu, líklega of mörg, þannig að á tölu þeirra er ekki bætandi, en ástæða kann að vera til þess að létta undir með útgefendum, þegar um tiltekna útgáfustarfsemi er að ræða, eins og þegar um er að ræða þýðingar erlendra fræðirita, sem mjög mikill skortur er á hér á landi og þrengir óneitanlega landnám íslenzkrar tungu og þekkingarsvið íslenzku þjóðarinnar.
Nú kunna ýmsir að segja, að sú starfsemi, sem hér er gert ráð fyrir að styrkja, sé lögbundið verkefni Menningarsjóðs og Menntamálaráðs, og ég ber engar brigður á sannindi þeirrar fullyrðingar í sjálfu sér. Okkur flm. er fullljóst, að Menningarsjóði er í raun og veru ætlað það hlutverk ásamt öðru, að vinna að útgáfu þýðinga á erlendum ritum. Við viljum meira að segja leggja áherzlu á þetta hlutverk Menningarsjóðs og teljum miður farið, að sjóðurinn hefur ekki reynzt þess umkominn að sinna þessu hlutverki sínu. Þess vegna skulum við ekki blanda saman að þessu sinni umr. um Menningarsjóð og hlutverk hans, a. m. k. ekki of einhliða. Ég held, að mér sé óhætt að segja það fyrir hönd okkar beggja flm., að við erum talsmenn þess og því mjög fylgjandi, að útgáfustarfsemi Menningarsjóðs verði efld á grundvelli gildandi l. um Menningarsjóð og Menntamálaráð, og ef svo skyldi reynast, að l. sníði Menningarsjóði of þröngan stakk að einhverju leyti, þá mundum við mæla með breyt. á l. Með því frv., sem hér liggur fyrir, er því ekki verið að skerða athafnamöguleika Menningarsjóðs né fara inn á verksvið hans í sjálfu sér. Markmið þessa frv. er að koma til móts við þá útgefendur í landinu, sem áhuga hafa á menningarlegri þýðingarstarfsemi, og engum einum aðila ætlað í því efni nein einkaréttaraðstaða. Það er einnig von flm. frv., að sú skipan, sem frv. gerir ráð fyrir, verði til þess að „samstilla kraftana“ í þessu mikilsverða máli, koma á skynsamlegu starfi bókaútgefenda, bæði einstaklinga og bókmenntafélaga um útgáfu erlendra menningarrita á íslenzku máli.
Allir, sem annars hirða um að hugsa um þetta mál, eru samdóma um, að ein höfuðnauðsyn í íslenzku menningarlífi sé að þýða sem mest af erlendum öndvegisritum, sem teljast hafa alþjóðlegt menningargildi. Það er m. ö. o. nauðsynlegt að hafa tiltæk á íslenzku máli sem flest þau rit, sem óumdeilanlega hafa markað spor í þróunarsögu mannkynsins eða snerta hagi manna og hugsun um gervalla heimsbyggðina að meira eða minna leyti á einn eða annan hátt. Slík rit eru mörg og margvísleg, og að sjálfsögðu geri ég enga tilraun til þess að telja þau upp. Sum þessara rita eru að vísu til á íslenzku, en þó svo sárafá, þegar betur er að gáð, svo sorglega fá. Auk þess koma svo til ýmis önnur rit, sem e. t. v. eru ekki klassísk eða svo mikil fyrir sér, að þau hafi bein áhrif á hugsun og hegðun heils eða hálfs mannkynsins, en þó eru þau mikilvæg fræðirit og upplýsandi um vísindin og þekkinguna, eins og þau eru á hverjum tíma. Þau geta haft mikið gildi fyrir sinn tíma sem framlag til fræða og vísinda á því stigi og eiga því erindi til allra þjóða og allra einstaklinga, sem vilja fylgjast með því, sem er að gerast á hinum ýmsu sviðum mannlegrar hugsunar og athafna.
Því miður hafa Íslendingar sjálfir eða fræðimenn þeirra og rithöfundar aðeins takmarkaða möguleika til þess að sinna öllum þörfum menntafúsrar þjóðar fyrir vísindalega uppfræðslu með ritstörfum á íslenzku, auk þess sem íslenzk fræðimannastétt og vísindamannastétt er bæði fámenn og starfandi á þröngu sviði. Þetta er ekki sagt íslenzkri vísindamannastétt til ámælis né verið að gera lítið úr möguleikum hennar. Hér er aðeins um að ræða einn vanda þess að vera af fámennri þjóð og tala tungu, sem af fáum er skilin. Við verður að gera okkur grein fyrir, að slíkar aðstæður setja okkur vissar skorður. Raunar á þetta ekki við um Íslendinga eina, þetta á við um allar smáþjóðir, þótt fjölmennari séu en Íslendingar. Eitt ráðið til þess að ryðja þessum skorðum úr vegi, þeim skorðum, sem setja menningarheimi smáþjóðanna takmörk, er að þýða erlend menningarrit á hlutaðeigandi tungumál. Í þessu er fólgin að líkindum auðveldasta leiðin til þess að koma í veg fyrir menningarlega einangrun eða stöðnun fræðilegrar ástundunar og þekkingar. Með þessum hætti mundi áhugasömum lesendum opnast leið til gagnlegrar sjálfsmenntunar, auk þess sem þýðingarnar mundu hafa ómetanlegt gildi sem hjálpartæki við kennslu í skólum landsins. Þýðingarnar hafa með öðrum orðum almennt menntunargildi, þær ættu að geta orðið með beinum eða óbeinum hætti eins og þáttur í fræðslukerfinu. Slíkt er síður en svo lítilvægt, því að fátt er nú nauðsynlegra en efling almennrar menntunar í landinu auk margs konar sérmenntunar og þjálfunar í verklegum efnum. En þýðingar úr erlendum tungumálum hafa einnig annað gildi, engu ómerkara. Þýðingar hafa bein áhrif á þróun tungunnar. Þýðingar „stuðla að verndun tungunnar og auðga hana stórum með því að klæða fjölda erlendra hugsana og staðreynda í íslenzkan búning,“ eins og Sigurður Nordal orðar það í merkri ritgerð um þýðingar í tímaritinu Skírni árið 1919. Ég vil leyfa mér að vísa áhugasömum mönnum um þetta efni á þessa ágætu ritgerð Sigurðar Nordals. Hún er jafn tímabær hugvekja um mikilsvert menningarmál í upphafi 8. tugar tuttugustu aldar og hún var í lok annars tugar aldarinnar.
Af því að ég er að minnast á áhrif bókaþýðinga á þróun tungunnar og af því að mér er tiltæk ein bók, sem ég hef við höndina, bók, sem er lifandi sönnun um sanngildi þessarar fullyrðingar, langar mig að vitna til hennar í örstuttu máli. Að sjálfsögðu hafa mörg önnur þýdd ritverk haft jákvæð áhrif á þróun tungunnar, auðgað hana að orðaforða og stuðlað að endurnýjun hennar, engu síður og e. t. v. miklu meir en þessi bók, sem ég hef í huga. Árið 1886, eða fyrir nærfellt 84 árum, sama árið og Sigurður Nordal fæddist norður í Vatnsdal, kom út bók á vegum Hins íslenzka þjóðvinafélags, sem nefndist Um frelsið, eftir John Stuart Mill í þýðingu ungs blaðaritstjóra og alþm., Jóns Ólafssonar. Þessi bók fjallaði um efni, sem varla hafði verið rætt né ritað um á Íslandi, áður en bókin kom út. Í bókinni sjálfri segir, með orðum þýðandans, að hún fjalli „um þegnfrelsi eða félagsfrelsi, um eðli og takmörk þess valds, sem mannfélagið hefur rétt til að hafa yfir einstaklingum.“ Bókin er ekki ýkja stór, hún er um 230 bls. í mjög litlu broti. Ókunnugum kynni því að virðast, að það hefði verið tiltölulega létt verk og auðunnið fyrir sæmilega ritfæran mann að snara henni á móðurmál sitt. Jón Ólafsson var ritfær í bezta lagi og kunni vel ensku, og íslenzku kunni hann flestum betur um sína daga. En þýðingin á bók Stuarts Mills var ekkert áhlaupaverk. Þýðandinn rak sig óþyrmilega á þá staðreynd, að ekki eru á Íslandi til orð um allt, sem er hugsað á jörðu, svo að farið sé gáleysislega með vísupart eftir frægan höfund og honum öfugt snúið. Reynsla Jóns Ólafssonar varð því sú, sýnist mér, að hann varð að smíða að meðaltali u. þ. b. eitt nýyrði á hverri síðu, áður en hann fékk lokið bókinni. Flest þessara orða mun Jón hafa búið til sjálfur, önnur sótti hann í fornt mál og yngdi upp merkingu þeirra, og sum hefur hann án efa lært af samtímamönnum sínum. En samkv. orðaskrá um nýyrði og óvenjuleg orð aftast í bókinni eru nýyrði hátt á þriðja hundrað. Það er fróðlegt að lesa þessa nýyrðaskrá eftir 84 ár. Að sönnu hafa mörg nýyrðanna ekki fest rætur í málinu, og sum hljóma ankannalega í eyrum okkar nú á tímum, en það hlýtur þó að vekja meiri athygli, hversu mikill fjöldi nýgervinga Jóns Ólafssonar hefur lifað, svo að orðin eru nú á hvers manns vörum.
Til gamans skal ég lofa ykkur að heyra á milli 30–40 orð, valin af handahófi, sem er að finna í nýyrðaskránni aftan við þýðingu Jóns Ólafssonar á bókinni Um frelsið eftir John Stuart Mill. Öll þessi orð voru óþekkt eða mjög fágæt fyrir 85 árum, en öll eru þau okkur munntöm nú og vekja enga eftirtekt. Ég skal lofa ykkur að heyra þessi orð: Afbrigðilegur, bandalag, dómgreind, eldmóður, félagslund, fjölbreytni, fjölhæfi, fjölhæfni, formælandi, þ. e. talsmaður, frumkvæði, frumlegur, frumleiki, hugðarefni, hugnæmur, íhlutun, jákvæður, neikvæður, misbeita, ófremdarástand, ofstækismaður, raunhæfur, raunvísindi, réttmætur, rétttrúaður, rétttrúnaður, rökleiðsla, rökræða, samkeppni, sérlyndi, siðmenning, skilgreina, smásálarskapur, sem er þýðing á enska orðasambandinu lowness of mind, stjórnmálamaður, umburðarleysi, uppeldisáhrif, valdhafi, vanmeta, viðfangsefni, víðtækur, þröngsýnn eða narrow-minded.
Þetta voru nýyrði eða fágæt orð fyrir u. þ. b. 85 árum, en nú eru þau lifandi mál í hvers manns munni. Ég tók þetta sem dæmi um áhrif góðra þýðinga á verndun tungunnar og það, hversu þær geta auðgað hana af orðum og hugtökum. Góðir þýðendur eru landnámsmenn og frumherjar í ríki móðurmálsins. Það væri fróðlegt og gagnlegt að geta vitnað meira til Skírnisgreinar Sigurðar Nordals frá 1919 máli því til stuðnings, sem hér er til umr. Ógerningur er að hafa þá ritgerð alla yfir, vegna þess hversu löng hún er og ákaflega ítarleg. Í upphafi ritgerðar sinnar varpar Sigurður Nordal fram þessari spurningu: „Hvað er það í menningu okkar, sem Íslendingi verður minnisstæðast, þegar hann hugsar til hennar handan um haf?“
Höfundur svarar sjálfum sér með þessum orðum: „Íslenzk alþýðumenntun.“ Og hann bætir við: „Íslenzk alþýðumenntun er gömul, og íslenzk alþýða er næm á menntandi áhrif.“ Og ennfremur segir Sigurður Nordal: „Íslenzk alþýðumenntun byggist á sjálfsmenntun.“ Af þessu dregur Sigurður þá ályktun, að nauðsyn beri til að auðvelda íslenzkum almenningi leið að hinum tiltækustu þekkingarmiðlum. „Hver eru helztu meðöl sjálfsmenntunar og annarrar menntunar?" spyr Sigurður Nordal, og hann svarar sér sjálfur: „Það eru bækurnar.“ Mig langar að mega lesa stuttan kafla orðrétt úr ritgerð Sigurðar Nordals, með leyfi hæstv. forseta:
„Í bókunum finnur maðurinn heim, sem er óendanlega auðugri en það brot af lífinu, sem hann á kost á að kynnast. Í þessum heimi á hann kost á að fá fangið fullt af dýrustu gersemum mannsandans. Vísindamaðurinn gefur honum þekkingu sina, vísindaaðferðir og hugsanir, skáldið drauma sína, lífsspeki og dýrustu tilfinningar. Hann getur ferðazt með landkönnuðinum, setið til borðs með vitringunum, kannað djúp rúms og tíma. Ekkert er fjarstæðara en að líta á bækur og líf sem andstæður,“ segir Sigurður Nordal. „Bækur eru líf, niðursoðið líf, safinn úr lífinu, reynsla og hugsanir forfeðra okkar og samtímamanna. Hverrar menntunar, sem við leitum, rekumst við alls staðar á bækurnar sem greiðustu leiðina að henni.“
Þannig skrifaði Sigurður Nordal fyrir rúmum 50 árum. Sigurður Nordal lagði í þessari ritgerð höfuðáherzlu á, hversu alþýðumenntun væri á háu stigi á Íslandi og hversu almenningur hér væri fróðleiksfús og næmur á menntandi áhrif. Hann benti einnig á nauðsyn þess, að stuðlað yrði sem lengst að viðhaldi íslenzkrar alþýðumenntunar og þar með sjálfsmenntunar. Hann segir, að sér væri það ljúf hugsun, ef á Íslendinga framtíðarinnar mætti líta sem fyrirmyndarþjóð í jöfnuði menntunar og manngildis. Og hver er sá, sem ekki vill taka undir þessi orð Sigurðar Nordals? Það kann að vera, að ýmsum þyki hann leggja mikið upp úr sjálfsmenntuninni. Einkum mætti okkur e. t. v. finnast það, sem þykjumst skilja gildi skólagöngu og skólanáms og viljum efla skólastarfið í landinu. En okkur er áreiðanlega hollara að fara hér með nokkurri gát í samanburði. Án minnsta efa hefur sjálfsmenntunin jafnmikið gildi nú og hún hafði fyrrum. En hitt ætti mönnum að vera ljósara nú en mörgum var áður fyrr, að einhliða og einhæf menntun og þá ekki síður sjálfsmenntun en önnur getur reynzt tvíeggjað sverð. Hún getur jafnvel snúizt í andhverfu sína, ef menn lifa lengi á mjög einhæfu andlegu fóðri. Því miður er svo háttað þekkingarmiðlun á Íslandi nú og hefur lengi verið, að hætta er á, að þekkingarsvið Íslendinga verði í þrengra lagi, a. m. k. þrengra en það þyrfti að vera. Sigurður Nordal impraði raunar á þessu í margívitnaðri grein sinni í Skírni, svo að þetta er ekki nein sérstök speki frá mér eða hv. 1. þm. Vestf. Það, sem Sigurður taldi fyrir meira en 50 árum, að væri ábótavant öðru fremur í bókmennta- og fræðiviðleitni Íslendinga, var skortur þýðinga á erlendum úrvalsbókum. Þetta er jafnsatt nú eins og það var fyrir hálfri öld.
Eins og segir í grg. fyrir þessu frv., þá orkar menningargildi þýðinga hér á landi mjög tvímælis, og á því sviði fer yfirleitt meira fyrir magni en gæðum. Þýðingar eru vanræktur þáttur í bókmenntum Íslendinga. Þær eru tilviljanakenndar, einhæfar og fáskrúðugar og oft beinlínis skaðlegar máli og menningu í stað þess að vera því til styrktar og eflingar. Á þessu sviði er mikill akur óplægður, mikið verk óunnið. Sú er von flm., að framkvæmd þeirrar hugmyndar, sem hér er hreyft, verði til þess að örva útgáfu erlendra öndvegisrita í vönduðum þýðingum, enda ber til þess ærna menningarlega nauðsyn. Þrátt fyrir almennari málakunnáttu nú en áður, eru ekki líkur til þess, að hún endist öllum til þess að notfæra sér erlend fræðirit um sérgreind og torskilin efni, og kemur þar margt til, m. a. það, að venjulegt tungumálanám í skólum er takmörkum bundið að efni og orðaforða. Öllum þorra manna er miklu aðgengilegra þrátt fyrir skólalærdóminn að lesa bækur á móðurmáli sínu en erlendum tungum, ekki sízt þegar um er að ræða vandlesnar bækur um framandi og torskilin efni.
Herra forseti. Ég hef nú gert nokkra grein fyrir ástæðum þessa máls og mun láta máli mínu lokið. Ég teldi mjög mikils vert, að þetta mál gæti náð fram að ganga, þótt nokkuð sé liðið á þingtímann. Málið er ekki umfangsmikið og ekki vandasamt í meðförum. Hins vegar er hér um mikið menningarmál að ræða, sem ég vona, að Alþ. og ríkisstj. gefi gaum, svo sem maklegt er.
Ég legg til, herra forseti, að málinu verði vísað til 2. umr. og hv. menntmn.