25.04.1970
Efri deild: 78. fundur, 90. löggjafarþing.
Sjá dálk 623 í D-deild Alþingistíðinda. (3503)
225. mál, almenningsbókasöfn
Flm. (Gils Guðmundsson):
Herra forseti. Enda þótt hér sé að mínum dómi um mikilvægt málefni að ræða, þá get ég heitið hv. þdm. því að vera fremur stuttorður, og tel mig að nokkru geta vísað til allítarlegrar grg., sem fylgir þessari þáltill. Ég get þó ekki látið hjá líða að bæta þar nokkrum atriðum við, sérstaklega fáeinum upplýsingum, að því er tekur til fjárhagsatriða þess máls, sem hér er um fjallað.
Það kann e.t.v. að virðast eðlilegast, að slíkt mál sem þetta — eða till. um slíkt mál sem þetta — sé fremur flutt í Sþ. en í deild, en ástæðan til þess, að ég hef kosið að flytja till. hér í hv. deild, og þá í því formi, að hún gæti orðið ályktun deildarinnar, er einfaldlega sú, sem öllum hv. þm. er kunnug, að störf — a.m.k. meðferð þáltill., — ganga afar erfiðlega í Sþ. Sem dæmi um það leyfi ég mér að nefna, að ég ásamt fleiri hv. þm. lagði fram hinn 11. nóv. s.l. þáltill. í Sþ., og hún er enn nú, hinn 25. apríl, ekki komin til umr. Hins vegar er þessi till., sem hér er lögð fram í hv. deild, tekin til umr. nú þegar í sömu viku og hún var lögð fram. Till. þessi fjallar í stuttu máli um það, að fram skuli fara endurskoðun laga um almenningsbókasöfn, þeirra laga, sem sett voru um þau efni árið 1963, og skuli sú endurskoðun miða að því, að ríkið veiti á komandi árum stóraukið fjármagn til almenningsbókasafna, og það skuli gert í því skyni að gera þeim kleift að verða sem lífrænastar mennta- og tómstundastofnanir, eins og segir í till. Ég tel, að sú löggjöf, sem hér er gert ráð fyrir að verði endurskoðuð, hafi verið merk löggjöf á sinni tíð og hafi þegar gert verulegt gagn. En þó að hún sé ekki nema 7–8 ára gömul, þá tel ég, að hún þurfi allverulegrar endurskoðunar við, og eru ástæðurnar einkum tvær:
Á þeim árum, sem síðan eru liðin, hafa viðhorf að sumu leyti breytzt að því er tekur til hugmynda manna um almenningsbókasöfn og verkefni þeirra. Það hefur löngum verið litið svo á, a.m.k. hér á landi, að almenningsbókasöfnin hefðu fyrst og fremst og jafnvel eingöngu því hlutverki að gegna að vera útlánasöfn, en það væru ekki nema hin stærstu þeirra og þó aðallega vísindasöfnin, sem þyrftu að hafa lestrarsali, að ekki væri talað um aðra aðstöðu. En nú hefur sú stefna orðið ríkjandi í nálægum löndum og er þegar farin að hafa áhrif hér á landi, að almenningsbókasöfn eigi að vera miklu meira en þetta, þau eigi ekki aðeins að vera útlánasöfn, þau eigi að gegna miklu víðtækara hlutverki, þau eigi í rauninni að vera menningar- og tómstundamiðstöðvar hver í sínu héraði með býsna fjölbreytt verkefni. Þetta er önnur ástæðan til þess, að ég tel orðið tímabært, að þessi lög frá 1963 verði endurskoðuð.
Hin meginástæðan er sú, að stuðningur ríkisvaldsins við almenningsbókasöfnin, fjárhagslegi stuðningurinn, sem gert er ráð fyrir í lögunum, er orðinn allt of lítill. Það má raunar segja, að hann hafi verið það frá upphafi miðað við mikilvægi málefnisins, en þessi stuðningur hefur líka farið síminnkandi ár frá ári, vegna þess að hann var með löggjöfinni bundinn við ákveðna krónutölu, sem vitanlega er mjög óheppilegt í því verðbólguþjóðfélagi, sem við höfum búið við lengi og búum enn við.
Ég skal í stuttu máli gera grein fyrir meginatriðum laganna frá 1963, en mun þó fara mjög fljótt yfir sögu. Þar er fjallað um þrenns konar almenningsbókasöfn. Það eru í fyrsta lagi bæjar- og héraðsbókasöfn, í öðru lagi sveitabókasöfn og í þriðja lagi skólabókasöfn og önnur söfn stofnana, svo sem sjúkrahúsa og vistheimila.
Að því er hinn fyrsta lið þessara laga snertir, þann kafla, sem fjallar um bæjar- og héraðsbókasöfn, er það í stuttu máli að segja, að þar er öllu landinu skipt í bókasafnshverfi, 31 að tölu. Í lögunum segir, að í hverju þessara hverfa skuli vera eitt bæjar- eða héraðsbókasafn. Í lögunum eru ýmis góð og skynsamleg ákvæði um þessi söfn, þessi aðalalmenningsbókasöfn eða hin meiri háttar almenningsbókasöfn, sem rísa skuli í hverju bókasafnshverfi. En þó að ýmsu leyti sé margt vel að segja um þann ramma, sem löggjafinn hefur sniðið þessum almenningsbókasöfnum, og þau hafi þróazt býsna vel undir þessum lögum, þá þarf þó að mínu viti að breyta þarna ýmsu, m.a. til að gefa rúm nýjum hugmyndum um hlutverk og notkun bókasafna. En aðalgallinn er hins vegar sá að því er tekur til þessa hluta laganna eins og annarra, að stuðningur ríkisvaldsins við það að byggja upp þessi meiri háttar almenningsbókasöfn er allt of lítill, bæði að því er tekur til þess að byggja safnahúsin og einnig að því er tekur til rekstursins. Í lögunum segir, að bæir og sýslur eigi að sjá þessum söfnum, þessum svo nefndu stærri bæjar- og héraðsbókasöfnum fyrir húsnæði og eigi að vísu að njóta til þess styrks úr ríkissjóði. En lögin kveða svo á, að árleg fjárframlög til þessara safna skuli vera úr bæjar- og sveitarsjóði viðkomandi kaupstaðar, 30 kr. sem lágmark á hvern íbúa í viðkomandi kaupstað. Í þrjú þúsund manna kaupstað gerir þetta t. a. m. aðeins 90 þús. kr. Sýslusjóður á síðan að greiða til þeirra 6 kr. á íbúa í hverri sýslu.
Annar kafli laganna fjallar um sveitabókasöfn. Þar er svo kveðið á, að í hverju sveitarfélagi, þar sem héraðsbókasöfn eru ekki starfandi, skuli sveitarbókasafn rekið eða stofnsett, ef það er ekki þegar til. Reksturinn getur skv. lögunum verið með ýmsu móti. Safnið getur verið í formi lestrarfélags, það geta önnur félagasamtök en lestrarfélög innan sveitar staðið að rekstri bókasafnsins, ellegar í þriðja lagi, að bókasafnið getur verið á vegum sveitarstjórnarinnar eða hreppsfélagsins. Sveitarsjóðir eiga að styrkja þessi söfn og ríkissjóður, eftir þeim reglum, sem nú skal greina:
Hann greiðir þessum almennu söfnum 50% á móti öðrum aðilum, en þó aldrei hærri upphæð en 30 krónur á hvern íbúa viðkomandi sveitarfélags. Ef t.a.m. er um að ræða ósköp venjulegt hreppsfélag úti í sveitum með 200 íbúa, þá er rekstrarstyrkurinn frá ríkissjóði 6 þús. kr. hámark til þess safns á ári.
Þriðji kafli laganna fjallar um skólabókasöfn og bókasöfn sjúkrahúsa og annarra vistheimila. Þessi söfn geta átt þess kost að fá árlegan styrk úr ríkissjóði, þó eingöngu skólabókasöfn, sem eru stofnuð við heimavistarskóla. Um heimangönguskóla er alls ekki að ræða í þessu sambandi, ekki er gert ráð fyrir, að lögin taki til þeirra eða að ríkið styrki þau neitt, að mér skilst. En bókasöfn heimavistarskóla og önnur söfn, sem hér falla undir, skulu fá árlegan styrk úr ríkissjóði sem nemur 20 kr. miðað við hvern nemanda og starfsmann viðkomandi skóla, þ.e. 100 manna skóli fær þá 2000 kr. á ári í rekstrarstyrk. Sjúkrahúsasöfn og t.a.m. elliheimilabókasöfn geta fengið, eða ríkið er skyldugt til að veita til þeirra, 40 kr. á rúm sjúkrahúss eða elliheimilis, þannig að ef sjúkrarúm eru 50, þá er um 2 þús. kr. árlegan styrk að ræða.
Ég held, að ég þurfi ekki að fara um það mörgum orðum, hve mikilvægt er að styðja öll þessi söfn, og þá ekki kannske sízt skólabókasöfnin, sem hafa verið býsna mikið vanrækt hér á landi, en það er greinilegt, að með þeim fjárframlögum, sem nú er lögboðið að verja til þessara safna, og ekki mun öllu meira að gert, mun seint sækjast að byggja slík söfn upp, og hér er í rauninni um algjörlega úreltar fjárhæðir að ræða.
Að því er varðar stuðning ríkisvaldsins við húsnæðismál almenningsbókasafna, stuðning þess við að koma upp sómasamlegu húsnæði, þá er þar skemmst af að segja, að stuðningurinn er nú svo óverulegur, að það er ekkert, sem dregur. Árlega skal veita úr ríkissjóði a.m.k. 1/2 millj. kr. til húsbóta almenningsbókasafna, segir í lögunum. Þetta er sem sagt það, sem skyldugt er að veita til þessara mála um allt land til mörg hundruð safna. Þetta er að sjálfsögðu, eins og hver maður sér, hlægilega lág upphæð, sem er ákaflega lítill stuðningur í. Hins vegar skal ég geta þess, að ýmis sveitarfélög hafa sýnt þessum málum, bókasafnsmálunum, verulegan skilning og aukið stuðning sinn við bókasöfnin, almenningsbókasöfnin, ár frá ári, en á sama tíma hafa framlög ríkisins til almenningsbókasafna verið að minnka að raungildi með hverju árinu, sem líður.
Ég fletti upp í fjárlögum yfirstandandi árs og kannaði, hvað nú á þessu ári er lagt til almenningsbókasafna um land allt. Ég skal aðeins minna á það, sem ég hef áður sagt, að þarna er um að ræða 31 héraðsbókasafn, nokkur hundruð hreppabókasöfn, allmikinn fjölda skólabókasafna við heimavistarskóla og auk þess bókasöfn sjúkrahúsa, vistheimila o.fl. Á fjárlögum þessa árs, 1970, er til allrar þessarar starfsemi, jafnt byggingarmála sem rekstrar almenningsbókasafna um land allt, varið 5 millj. 686 þús. kr., og þessi upphæð skiptist á þessa leið: Til bæjar- og héraðsbókasafna er varið 3 millj. 250 þús. kr., til sveitabókasafna og lestrarfélaga 1 millj. kr., til bókasafna í heimavistarskólum og opinberum stofnunum, svo sem sjúkrahúsum, 300 þús. kr., til húsabóta héraðsbókasafna hvarvetna um land 577 þús. kr., til Rithöfundasjóðs Íslands 455 þús. kr. vegna bókaafnota í almenningsbókasöfnum og loks til styrktar bókasöfnum og lesstofum samkv. ákvörðun menntmrn. 104 þús. kr.
Ég tel mig ekki þurfa að hafa þessa þulu, að því er til fjármálanna tekur, öllu lengri. Eins og lögð er áherzla á í þáltill. minni og grg. með henni, þá tel ég orðið bráðnauðsynlegt, að þessum lögum verði breytt. Þau verði — að því er hinn ytri ramma snertir — gerð nútímalegri, að því er tekur til þess, á hvern hátt almenningsbókasöfn skuli upp byggð. Það þarf að taka inn í þetta, að mínu viti, skólabókasöfn við aðra skóla en heimavistarskóla, bókasöfn þurfa vissulega að vera til einnig við aðra skóla, og það þarf vitanlega síðast en ekki sízt að búa þannig um hnútana, að ríkisvaldið styrki þessi söfn mjög verulega, bæði að því er tekur til þess að byggja upp sómasamlega aðstöðu, safnahús, og þá með því sniði, sem nútíminn krefst, og jafnframt þarf mjög auknar fjárveitingar til rekstursins. Það er enginn efi á því, að almennt talað eru góð bókasöfn algjörar hliðstæður við góða skóla í nútímaþjóðfélagi. Það er ekki á neinn hátt hægt að telja, að almenningsbókasöfn séu minni eða ómerkari liður í menningu nútímamannsins heldur en góðir skólar eru. Það er þess vegna orðið næsta brýnt að endurskoða þessa löggjöf og veita stóraukið fé af ríkisins hálfu til almenningsbókasafna til þess að byggja þau upp á nútímavísu og til þess að reka þau á þann hátt, að þau geti orðið það, sem þau eiga og þurfa að verða, menningar- og tómstundamiðstöðvar hvert í sínu héraði.
Það gefur auga leið, að til allra þeirra verkefna, sem gert er ráð fyrir samkv. lögum um almenningsbókasöfn, að ríkið styrki á einn eða annan hátt, þá hrökkva 5.7 millj. afskaplega skammt, og er raunar orðin hlægileg upphæð. Hér dugir ekkert minna en ríkisvaldið viðurkenni, að um er að ræða mjög mikilvæga menningarstarfsemi, sem verður að setja algjörlega hliðstæða sjálfu skólakerfinu, og ég teldi það ekki of í lagt, að nú þegar þurfi, eða a.m.k. á allra næstu árum, að tífalda þá upphæð, sem nú er varið til almenningsbókasafna, ef þess á að verða einhver von, að þróunin í þeim málum verði æskileg og eðlileg, eins og hún vissulega þarf að verða.
Sú þáltill., sem ég hef hér flutt og mælt fyrir með þessum fáu orðum, er fyrst og fremst lögð fram til þess að leggja áherzlu á mikilvægi þessa máls og það, að hér þarf vissulega mjög skjótra og mjög verulegra úrbóta. Það mun hafa verið ákveðin ein umr. um þessa till. Ég óska þess, að á einhverju stigi umr. verði henni frestað og till. vísað til menntmn.