24.02.1971
Efri deild: 53. fundur, 91. löggjafarþing.
Sjá dálk 1016 í B-deild Alþingistíðinda. (1243)

213. mál, náttúruvernd

Menntmrh. (Gylfi Þ. Gíslason):

Herra forseti. Frv. þetta er að meginstofni til samið af nefnd, sem menntmrn. skipaði í júní 1968 í framhaldi af því, að í aprílmánuði það ár hafði Alþ. samþykkt þál., þar sem ríkisstj. var falið að láta endurskoða lög nr. 99/1928, um friðun Þingvalla, lög nr. 40/1956, um náttúruvernd, og semja nýtt frv. um náttúruvernd, friðun Þingvalla og þjóðgarða. Í nefndina voru skipaðir þeir alþm. Birgir Kjaran, formaður, Benedikt Gröndal, Eysteinn Jónsson og Gils Guðmundsson. Frv. nefndarinnar var lagt fyrir síðasta þing, en varð þá ekki útrætt. Nú hefur ríkisstj. gert nokkrar breytingar á því frv. og er frv. þannig lagt fyrir hið háa Alþ.

Nefndin taldi, að um friðun Þingvalla ætti að gilda sérstök löggjöf.

Fyrstu íslenzku lögin um náttúruvernd voru sett vorið 1956. Markaði sú lagasetning tímamót í viðhorfi löggjafarvalds til náttúruverndarmála hér á landi. Þótt þessi löggjöf sé ekki hálfs annars áratugs gömul, er engu að síður orðið nauðsynlegt að endurskoða hana. Ekki aðeins hefur áhugi alls almennings á náttúruvernd aukizt mjög verulega á undanförnum árum. Síaukin iðnvæðing og örar samgöngubætur ásamt breytingum í búsetu hafa aukið skilning og ábyrgð stjórnvalda á skyldunni til þess að vernda náttúruauðæfi án þess þó að leggja óeðlilegan stein í götu heilbrigðrar og nauðsynlegrar atvinnuþróunar. Nefndin, sem er aðalhöfundur þessa frv., sagði réttilega í grg. með frv., að gera þurfi mjög víðtækar kröfur til framkvæmdaaðilans, sem falið sé að fjalla um náttúruverndarmál. Hlutur hans sé ekki einungis það að hindra afmarkaðar framkvæmdir, sem valdið geta náttúruspjöllum, hvort heldur það eru fegurðarspjöll eða eyðing náttúruminja, heldur verður hann að horfa fram á við og hafa frumkvæði að ýmsu því, sem beinlínis stuðlar að varðveizlu náttúrunnar eða gefa leiðbeiningar um skynsamlega nýtingu náttúruauðlinda. Bendir nefndin á, að þetta verkefni verði ekki rækt svo að vei sé, nema til komi aukin lagaleg stoð til aukinna náttúruverndarframkvæmda og aukið fé til þeirra. Í gildandi náttúruverndarlögum er framkvæmd náttúruverndarmála fengin í hendur náttúruverndarráði, sem menntmrh. skipar til fjögurra ára í senn. Auk þess er gert ráð fyrir náttúruverndarnefndum í hverju sýslufélagi og í kaupstöðum. Nefndunum var ætlað að eiga frumkvæði að náttúruvernd hverri í sínu héraði. En náttúruverndarráð skyldi samræma störf nefndanna og hafa frumkvæði um stærri mál og marka stefnu í náttúruverndarmálum almennt. Þessar stofnanir, náttúruverndarráð og náttúruverndarnefndir, hafa nú starfað í tæpan hálfan annan áratug. Á þessum tíma hefur náttúruverndarráð fjallað um milli 40 og 50 málefni, sem lúta beinlínis að friðlýsingu staða eða náttúruminja. Í nokkrum tilvikum hefur friðlýsing átt sér stað. Helztu málin, sem náttúruverndarráð hefur afgreitt, eru tengd Helgafelli í Vestmannaeyjum, Rauðhólum í Reykjavík, Grábrók í Norðurárdal, friðun dropasteinsmyndana í hellum, Hveravöllum, friðun sjaldgæfra jurta og Surtsey. Auk þessa hefur náttúruverndarráð haft afskipti af fjölmörgum málum, einkum í sambandi við náttúruspjöll af völdum efnistöku, þ. e. a. s. malarnám, sandnám og jarðnám. Þá hefur álits ráðsins verið leitað í sambandi við sumar meiri háttar verklegar framkvæmdir, t. d. kísilgúrverksmiðju við Mývatn, Gljúfurversvirkjun o. fl.

Á hinn bóginn hefur þátttaka náttúruverndarnefndanna í þessum efnum orðið minni en ætlazt var til í upphafi. Sjaldgæft hefur verið, að náttúruverndarnefndir hafi vakið máls á náttúruverndarframkvæmdum, og þess eru dæmi, að náttúruverndarnefndir hafi leyft framkvæmdir, sem náttúruverndarráð vildi síðar leggja bann við vegna náttúruspjalla. Náttúruverndarráð hefur ekki aðeins fjallað um verkefni, sem lúta að því, að vörður sé staðinn um einstakar náttúruminjar, yfirvofandi náttúruspjöll hindruð eða framkvæmdir stöðvaðar, sem taldar voru valda skaða. Annar mikilvægur þáttur í störfum náttúruverndarráðs hefur verið sá að beita sér fyrir stofnun þjóðgarða. Í stofnun þjóðgarðs felst það, að landsvæði er afmarkað og friðað, svo að fjölbreytileg náttúra fær þar að þróast eftir eigin lögmálum, jafnframt því, sem almenningi er auðveldaður aðgangur að svæðum til útivistar og náttúruskoðunar. Náttúruverndarráð hefur þegar beitt sér fyrir stofnun eins þjóðgarðs, að Skaftafelli í Öræfum, og var þar stigið stórt spor til varðveizlu sérstæðs og fagurs landsvæðis. Stofnun annars þjóðgarðs er í undirbúningi.

Í 1. gr. þessa frv. er fyllri skilgreining á því, hvert sé hlutverk náttúruverndar, en er í gildandi lögum. Í greininni segir, að tilgangur laganna sé að stuðla að samskiptum manns og náttúru, þannig að ekki spillist að óþörfu líf eða land né mengist sjór, vatn eða andrúmsloft. Lögin eiga að tryggja eftir föngum þróun íslenzkrar náttúru eftir eigin lögmálum og enn fremur verndun þess, sem þar er sérstætt eða sögulegt. Enn fremur eigi lögin að auðvelda þjóðinni umgengni við náttúru landsins og auka kynni af henni.

Að því er varðar stjórn náttúruverndarmála er þeirri skipan núgildandi laga haldið, að yfirstjórn þeirra heyri undir menntmrn. Að öðru leyti felst í frv. nokkur breyting á skipan náttúruverndarmála frá því, sem nú er. Grundvallarhugmyndinni er þó haldið, en að því stefnt að gera náttúruverndarnefndir virkari en verið hefur til þessa. Ein helzta breytingin, sem þetta lagafrv. hefur í för með sér, er skipan náttúruverndarþings. Þar skulu saman koma þeir aðilar, sem hafa sérstaka þekkingu á náttúruverndarmálum, sérþekkingu á sviði náttúrufræða, hafa vegna sérstöðu sinnar það hlutverk að beita sér fyrir náttúruverndarframkvæmdum og hafa vegna stöðu sinnar hagsmuna að gæta, sem kunna að brjóta í bága við náttúruverndarsjónarmið. Er náttúruverndarþingi ætlað að ræða öll þau mál, sem varða almenna stefnumörkun í náttúruvernd. Þá á það enn fremur að verða vettvangur náttúruverndarnefnda, og ýmis áhugamannasamtök um náttúruvernd geta þar komið hugmyndum og skoðunum á framfæri, og þar yrðu einnig að koma fram skoðanir þeirra aðila, sem stöðu sinnar vegna eiga að sjá um hagnýtingu náttúruauðlinda til almenningsheilla.

Samkvæmt núgildandi lögum er náttúruverndarráð skipað sjö mönnum. Þar eru þrír forstöðumenn einstakra deilda Náttúrufræðistofnunar Íslands, þrír eru skipaðir af ráðh. samkv. tilnefningu félagasamtaka og einn er skipaður án tilnefningar og er hann jafnframt formaður ráðsins. Í þessu frv. er lögð megináherzla á að tengja sem flest þeirra félaga, sem starfa að náttúruverndarmálum, við náttúruverndarráðið. Tengiliðurinn er náttúruverndarþingið og er því hér gert ráð fyrir því, að þingið kjósi menn í ráðið. Því ákvæði gildandi laga er þó haldið, að menntmrh. skipi formann ráðsins, þar eð ákvæði náttúruverndarráðs eru háð samþykki menntmrh. Þá er gert ráð fyrir fastráðnum framkvæmdastjóra og skrifstofu, sem létti þeirri kvöð af náttúruverndarráði, að einstakir ráðsmenn þurfi að hafa dagleg afskipti af málum ráðsins.

Í upphaflegu frv. nefndarinnar voru ákvæði um náttúruverndarsjóð og fjáröflun til hans. Í stað þeirra ákvæða hefur ríkisstj. sett ákvæði í 9. og 10. gr. þessa frv. um, að fyrir lok maímánaðar ár hvert semji náttúruverndarráð fjárhagsáætlun um útgjöld, sem ætla má, að leiði af framkvæmd laganna næsta almanaksárið. Kostnaður af framkvæmd laganna skuli greiddur úr ríkissjóði, eftir því sem fé er til þess veitt í fjárlögum.

Þá er rétt að vekja athygli á ákvæðum frv. um aðgang almennings að náttúru landsins og um umgengni almennings úti í náttúrunni, en ákvæðin um síðara atriðið eru í þessu frv. miklum mun fyllri en gildandi lagaákvæði. Óþarfa akstur svonefndra fjallabíla og dráttarvéla utan merktra bílaslóða hefur færzt mjög í vöxt á síðari árum. Hefur þetta haft í för með sér, að gróður í brekkum og gíghólar hafa verið rist í sundur af hjólbörðum ökutækja og vatn og vindar tekið síðan við og fullkomnað eyðilegginguna. Í frv. er náttúruverndarráði heimilað að leggja bann við slíkum akstri á tilteknum stöðum í tilteknum tegundum umhverfis eða á tilteknum árstímum. Þá eru og ítarlegri ákvæði en eru í gildandi lögum um rusl og frágang þess, svo og um frágang og staðsetningu sorphauga. Þau skylda alla landsmenn, hvort heldur eru einstaklingar eða sveitarfélög, að ganga þannig frá úrgangi, að náttúrulýti, náttúruspjöll eða hætta á mengun geti ekki af hlotizt. Þannig er sérhverjum ferðamanni bannað að fleygja frá sér eða skilja eftir rusl, sem er til hættu eða óþæginda. Vilji menn losa sig við rusl, er bannað að fleygja því í ár eða læki, jafnt þótt um straumþung fallvötn sé að ræða. Rusl ber að grafa í jörð með þeim umbúnaði að öruggt sé, að vindar eða vatn nái ekki til þess og þannig, að engin ummerki sjáist. Bannað er að fleygja rusli eða úrgangi frá atvinnurekstri og heimilishaldi í ár, læki eða sjó og óheimilt að safna úrgangi í hauga á almannafæri. Öllu sorpi verður að koma þannig fyrir á afviknum stöðum, að hvorki fjúki né úr því fljóti.

Varðandi mengun vatns í ám, lækjum, stöðuvötnum og brunnum gegnir sama máli og um frágang á sorpi. Mengun vatns og andrúmslofts eru meðal alvarlegustu og brýnustu viðfangsefna náttúruverndar. Mengun vatns á Íslandi vex hröðum skrefum ár frá ári, þó að enn séu aðstæður í þessu efni allt aðrar og betri en í flestum nálægum löndum. Nálægt þéttbýliskjörnum hér er ástand þessara mála þó orðið alvarlegt, svo sem í Reykjavík, Kópavogi og á Akureyri. Hér er að sjálfsögðu miklu stærra mál á ferð en svo, að unnt sé að gera því full skil í náttúruverndarlögum. Hér þarf einnig að koma til kasta laga um heilbrigðismál og hollustuhætti og vatnalaga. En mengunarvandamálið er svo alvarlegt og víðtækt, að ríkisstj. hefur þótt ástæða til þess að undirbúa sérstaka lagasetningu um mengun, og er hún í samningu á vegum menntmrn. Í því sambandi ber sérstaka nauðsyn til þess að samræma aðgerðir allra þeirra aðila, sem þessi mál varða.

Þá er þess að geta, að ákvæði þessa frv. um auglýsingar eru nokkuð frábrugðin ákvæðum gildandi laga. Frv. gerir ráð fyrir, að allar auglýsingar meðfram vegum eða annars staðar utan þéttbýlis verði bannaðar eins og núgildandi lög kveða á um. Hins vegar verði ekki á valdi náttúruverndarnefnda framvegis að veita undanþágu.

Þá er rétt að vekja athygli á ákvæðum um friðlýsingu, sem getur verið með ýmsu móti samkv. frv. Þau ákvæði frv. eru talin svara til nýjustu viðhorfa í náttúruvernd. Tegundir friðlýsingar samkv. frv. eru þessar: Náttúruvætti eru ólífrænar náttúrumyndanir, sem ástæða er til þess að vernda gegn eyðingu eða skemmdum. Þá er heimilt að friðlýsa ákveðna tegund jurta eða dýra, sem hætta er á, að eyðist eða skaddist, og er það nefnt tegundavernd. Tegundaverndin þarf ekki endilega að fela í sér veiðibann á dýrinu, heldur getur verið um að ræða bann gegn framkvæmdum, sem fyrirsjáanlega muni raska lífsskilyrðum tegundarinnar að verulegu marki. Þau landsvæði eru mörg, stór og smá, þar sem náttúran er með svo sérstæðum hætti, að mikilvægt er að friða þau í heild sinni og er slíkt friðað svæði nefnt friðland. Þegar landsvæði er afmarkað og friðað í því skyni, að náttúra þess fái að þróast eftir eigin lögmálum, en almenningi um leið auðveldaður aðgangur að svæðinu til útivistar og náttúruskoðunar, þá er talað um þjóðgarð. Þegar að því er stefnt, að fyrir hendi sé opið svæði til útivistar fyrir almenning, sem á ekki greiðan aðgang að náttúrunni, án þess að megintilgangurinn sé sá, að vernda eigi það, sem sérstætt eða mikilvægt er frá sjónarmiði náttúrufræði eða náttúrufegurðar, er talað um fólkvang.

Um framkvæmd friðlýsingar eru þau ákvæði í frv., að náttúruverndarráð skuli með aðstoð náttúruverndarnefnda kynna sér eftir föngum náttúruminjar, sem ástæða sé til þess að friðlýsa, og lönd þau, sem ástæða kann að vera til að lýsa friðlönd eða leggja til þjóðgarða eða fólkvanga. Er gert ráð fyrir því, að náttúruverndarráð semji skrá um slíkar minjar og slík lönd, náttúruminjaskrár. Ef náttúruverndarráð telur ástæðu til friðlýsingar eða annarra náttúruverndaraðgerða, skal það freista að komast að samkomulagi við þá, sem hagsmuna eiga að gæta. Ef fyrirhuguð mannvirkjagerð eða jarðrask veldur hættu á því, að landið breyti varanlega um svip, merkum náttúruminjum verði spillt eða hætta er á mengun lofts og lagar, er skylt að leita álits náttúruverndarráðs, áður en framkvæmdir hefjast. Virkjanir, verksmiðjur og önnur stór mannvirki skulu hönnuð í samráði við náttúruverndarráð. Ef náttúruverndarráð ákveður friðlýsingu og liggi ekki fyrir samþykki eigenda eða sveitarfélags þess, sem hlut á að máli, skal náttúruverndarráð semja tillögu að friðlýsingunni. Skal þeim, sem hagsmuna eiga að gæta, send tillagan til umsagnar. Ef mótmæli berast eða bótakröfur, getur náttúruverndarráð reynt samninga á ný. Ákvörðun náttúruverndarráðs um friðun eða friðlýsingu kemur ekki til framkvæmda fyrr en menntmrn. hefur lagt á hana samþykki sitt. Þegar fullnaðarákvörðun hefur verið tekin, skal birta hana í Stjórnartíðindum.

Að síðustu er þess að geta, að í bráðabirgðaákvæðum er svo kveðið á, að náttúruverndarráð, sem nú starfar samkv. gildandi lögum, skuli starfa áfram unz náttúruverndarþing hefur kosið nýtt samkv. ákvæðum frv., en náttúruverndarþing skal kallað saman innan árs frá því að lögin tóku gildi, ef samþykkt verða.

Að svo mæltu leyfi ég mér, herra forseti, að leggja til, að málinu verði að lokinni þessari umr. vísað til 2. umr. og hv. menntmn.