19.11.1970
Efri deild: 19. fundur, 91. löggjafarþing.
Sjá dálk 41 í C-deild Alþingistíðinda. (2409)
84. mál, hlutdeild starfsmanna í stjórn atvinnufyrirtækja
Björn Jónsson:
Herra forseti. Ég ætla nú að láta hv. fyrri flm. það eftir til tilbreytingar að glíma við þann málflutning, sem hér var í frammi hafður af einum stjórnarmanni í Vinnuveitendasambandinu, því að það er ekki svo oft, sem hann eða hans flokksbræður glíma við sjónarmið atvinnurekenda hér á hv. Alþ. En mig langar samt til að segja um þetta mál nokkur orð og þá fyrst það, að ég er sízt staðinn hér upp til þess að hafa í frammi nokkur mótmæli gegn þessu frv. og allra sízt þeirri hugmynd, sem að baki þess liggur, því að ég er þeirrar skoðunar, að hér sé gripið á mjög mikilsverðu máli, sem verðskuldi það, að því sé fullur gaumur gefinn og það verði athugað gaumgæfilega hér í hv. d., fyrst það er af þessu tilefni, sem þetta frv. kemur. Sannleikurinn er sá, að mönnum er að verða það æ ljósara á síðari tímum, að lýðræði er mörgum þáttum slungið og síður en svo einskorðað við almennan rétt þegnanna til þess að kjósa til löggjafarþings eða önnur hliðstæð réttindi, svo mikilsverð sem þau þó eru. Fleirum og fleirum er að verða ljóst, að aukinn réttur hins almenna borgara á sviðum atvinnulífs og fjármálalegra efna verður æ brýnni, ef hann á ekki í síauknum mæli að verða áhrifalaus eða áhrifalítill um lífskjör sín og lífsskilyrði. Lýðræði í atvinnulífinu hefur því nú um skeið orðið æ háværari krafa verkalýðshreyfingar og vinstri manna víða um heim og hefur náðst töluverður árangur í baráttunni fyrir framkvæmd þeirrar kröfu, þó að enn sé alls staðar langt í land að mæta þeim hugmyndum og óskum, sem verkalýðshreyfingin og sósíalískir flokkar hafa í þessum efnum. Til glöggvunar á þessu málefni er rétt að staldra aðeins við það, hvað almennt er átt við með atvinnulýðræði og ég hef ekki aðra betri skilgreiningu á því heldur en þá, sem notuð er af brezka verkalýðssambandinu, en þar er talið, að fjögur meginsvið atvinnulýðræðis séu þessi:
1. Það, sem lýtur að ákvörðun launa og vinnuskilyrða, þ.e.a.s. að frjálsir samningar séu í heiðri hafðir og lagðir til grundvallar um launaákvarðanir og vinnuskilyrði.
2. Það, sem lýtur að æðri verkstjórn og skipulagi vinnu í fyrirtækjum, sem t.d. eru ákvarðandi fyrir vinnuálag og vinnuhafa, verkafólk.
3. Það, sem lýtur að yfirstjórn fyrirtækja.
4. Það, sem lýtur að eignarhaldi á fyrirtækjum.
Það er auðvitað auðsætt, að það er aðeins fyrsta atriði þessarar skilgreiningar, sem nú er almennt fullnægt að verulegu leyti með samnings– og verkfallsrétti verkalýðssamtaka í flestum lýðræðislöndum. Öllum hinum atriðunum er ófullnægt. Og eins og menn sjá, er í þessu frv. eingöngu fjallað og þó aðeins að takmörkuðu leyti, um einn þátt atvinnulýðræðis, þ.e.a.s. þann, sem lýtur að yfirstjórn fyrirtækja og þá aðeins þeirra, sem uppfylla ákveðin skilyrði um stærð og rekstrarform. Við því er auðvitað ekkert að segja, þó að þetta frv. spanni ekki yfir allt það mikla svið, þar sem er atvinnulýðræðið með öllum þess hugsanlegu þáttum. En mér þykir auðsætt, eins og reyndar hefur hér komið fram, að e.t.v. sé þó haldið þannig á þessu máli í þessu frv., að þar þurfi nokkuð um að bæta og ég get fallizt á það, sem hv. 1. þm. Norðurl. v. sagði hér, að e.t.v. er ýmislegt of einfalt hér í sniðum.
Því er ekki að leyna, að í sambandi við slíkan hátt, sem hér er ætlað að taka upp og ég tel fulla ástæðu til þess að gera með löggjöf, — m.a. vegna þess að vinnuveitendur hér á landi hafa hafnað öllum hugmyndum í þessa átt, sem sannar það, að full ástæða er fyrir löggjafann að grípa hér inn í, — því er ekki að leyna, að það hafa, þar sem slíkt fyrirkomulag hefur að einhverju leyti verið reynt, sem hér er um að tefla, komið upp ýmis vandamál, sem varla er hægt að segja, að menn hafi enn þá komizt yfir. t.d. er það svo í Vestur–Þýzkalandi, þar sem þetta mun vera einna útbreiddast og þar sem atvinnurekendur eru almennt alveg á öfugri skoðun við hv. 7. landsk. þm., sem hér talaði, því að þeir beinlínis gangast fyrir um það að fá þetta fyrirkomulag í gegn. En aftur á móti hefur það sætt töluverðri og jafnvel vaxandi andstöðu verkalýðshreyfingarinnar þar og það snertir einmitt eitt af þeim vandamálum, sem ég ætlaði hér að minnast á og ég tel að ástæða væri til að taka til meðferðar í sambandi við afgreiðslu þessa frv. Þetta vandamál varðar t.d. stöðu þess fulltrúa, sem verkalýðshreyfingin eignast í stjórnarfyrirtækjum með þeim hætti, sem gert er ráð fyrir í frv. Sá skilningur kemur fram í grg., að frv. stefnir að því, segir þar, að styrkja aðstöðu vinnustéttanna í atvinnulífinu gagnvart fjármagnseigendum. Í þessu felst það auðvitað, að fulltrúanum, sem kosinn er af vinnuhópnum, eins og gert er ráð fyrir í 2. gr. frv., er fyrst og fremst ætlað að vera fulltrúi verkafólksins og hann er ábyrgur gagnvart því, þ.e.a.s. hann gerir ekki ráð fyrir því, að hann raunverulega lúti sömu lögmálum eða hafi alveg hliðstæðum skyldum að gegna við fjármagnseigendurna í fyrirtækjunum. En það hefur sýnt sig, að tvær hættur blasa þarna við, ef ekki er ákveðið nánar um réttarstöðu þessa fulltrúa. Ef hann er við skulum segja harðvítugur fulltrúi verkafólksins, þá á hann það á hættu, að eigendur fjármagns í fyrirtækinu, sem ráða þar lögum og lofum, fái vanþóknun á honum og honum verði lítt vært, bæði í stjórninni og jafnvel á vinnustaðnum og getur hæglega þá rekið að því, að honum verði vikið úr starfi. Gegn þessu þyrfti, að mínu viti, að setja þann varnagla, að réttarstaða hans væri ákveðin þannig, að hann hefði a.m.k. jafnmikla vernd í sínu starfi eins og á sér stað samkv. núgildandi vinnulöggjöf og réttarstöðu trúnaðarmanna verkafólks. Í raun og veru er hann fyrst og fremst þess trúnaðarmaður í stjórninni eða þannig skilst mér, að málið sé hugsað. Hin hættan er svo aftur sú, að fulltrúar verði vegna samneytis síns við eigendur fjármagns í fyrirtækinu of háðir því og við því þyrfti einnig að finna einhver ráð, því að það er náttúrlega til lítils unnið, ef maður, sem kallaður er fulltrúi verkafólksins, reynist í raun og veru smám saman verða leppur fyrir atvinnurekendur og hlutverk hans fyrst og fremst það kannske, að koma sjónarmiðum atvinnurekenda fram við verkafólkið. Það er einmitt af þessari ástæðu, sem t.d. brezka verkalýðssambandið hefur tekið þá afstöðu í þessu máli að gera kröfur til þess, að tilnefning fulltrúans sé ekki vinnustöðvamál, heldur mál viðkomandi verkalýðsfélags og hygg ég, að það bæri að skoða það, hvort það tryggði ekki betur þær hugmyndir, sem flm. áreiðanlega hafa með sínu frv. Það er auðsætt, að sá fulltrúi, sem þarna yrði kosinn inn í stjórn fyrirtækjanna, gegnir ákaflega vandasamri stöðu og til vals hans verður, mjög að vanda, ef eitthvert gagn á að verða af veru hans í fyrirtækinu og hann verður að vera fær um það og honum verður að vera sköpuð aðstaða til þess að verja gerðir sínar og rökstyðja þær fyrir fólkinu, sem við fyrirtækið vinnur, því að fyrir það er hann kosinn í stjórnina og fyrir það á hann að starfa. Þetta aftur á móti snertir annað vandamál, sem fljótlega mundi koma á daginn og það er það, hvernig á slíkur fulltrúi að geta varið gerðir sínar og komið fram sem ábyrgur fulltrúi fyrir verkafólkið, ef hann á ekki að hafa nokkuð frjálsar hendur til að skýra því frá t.d. fjármálalegri stöðu fyrirtækisins, rekstri þess á ýmsum sviðum, hvernig hann kemur út fjármálalega og öðru því um líku. Og sýnist mér þá komið að því, að það geti verið spurning, hvort ekki sé nauðsynlegt að setja um það reglur eða jafnvel lög, að fyrirtæki almennt og sérstaklega stór fyrirtæki séu skyldug til að gera meira eða minna grein fyrir rekstri sinum, fyrir fjármálum sínum og fyrir rekstri sínum. Við vitum það, að í ýmsum löndum, svokölluðum kapitalískum löndum, eins og t.d. Bandaríkjunum, er yfirleitt hægt að ganga að slíkum upplýsingum. Afkoma fyrirtækja þar er ekki neitt leyndarmál, heldur getur hver maður af götunni aflað sér öruggra upplýsinga um það, hvernig þetta eða hitt fyrirtækið gengur, því að yfirleitt birta þau — ég skal ekki segja, hvort það er gert með l., en a.m.k. er það venja — sína reikninga opinberlega og eru sízt að leyna því, ef vel gengur. Þetta eru atriði, sem ég teldi alveg lágmark, að væru tekin til skoðunar í sambandi við afgreiðslu á þessu frv. og í sambandi við þennan þátt atvinnulýðræðis, sem hér er um að ræða. Ég vil þá aðeins segja það um það mál í heild sinni, að ég álít, að það þurfi að takast upp af löggjafanum, af hagsmunasamtökunum á miklu breiðari grundvelli heldur en hér er gert, en tel þó, að hér geti mjór verið mikils vísir og það sé vissulega þarft og gagnlegt, að tilraun í þessa átt sé gerð.
Ég get svo líka fallizt á það, sem hér hefur fram komið, að það er nokkur ágalli á frv., að ekki virðist bara stærð fyrirtækjanna ráða þarna, sem flm. að vísu sagði, að væri matsatriði og það gæti verið til skoðunar, en það er eignarhaldið í fyrirtækjum og rekstrarformið, sem ræður líka nokkru um það, hvort starfsmennirnir eiga þarna að njóta einhvers íhlutunarréttar, t.d. mundu einkafyrirtæki, að mér sýnist, ekki vera skyldug til þess að þola nein slík afskipti af hálfu vinnuhópsins og ég dreg það í efa, að samvinnufélögin mundu almennt, eða a.m.k. mörg þeirra og þau stærstu, falla undir l., eins og frv. er nú úr garði gert. Mér er t.d. ekki ljóst, að t.d. við skulum segja stærstu iðnfyrirtæki í landinu, SÍS–verksmiðjurnar á Akureyri, hafi neina sérstaka stjórn. Þó kann svo að vera, en ég held, að þar hafi a.m.k. hvert fyrirtæki fyrir sig og það kynni að þurfa að skýrast nánar í frv., hvað væri átt við með fyrirtæki, því að ég geri ekki ráð fyrir því, að þarna sé hugmynd flm. t.d., að vinnuhóparnir allir sameiginlega, sem vinna í iðnaðinum hjá Sambandi ísl. samvinnufélaga eignuðust fulltrúa í Sambandinu, heldur væri um stjórn hvers fyrirtækis fyrir sig að ræða, enda held ég, að allt annað væri í raun og veru óhjákvæmilegt. En þá kemur spurningin um það, hvort slíkar stjórnir eru yfirleitt fyrir hendi og hvort nægilega er gengið frá því, að samvinnufélögin skuli lúta þessum l. En að öllu sjálfsögðu í sambandi við slíka hlutdeild starfsfólksins tel ég þó liggja næst, að samvinnufélögin, sem eru samtök almennings með hliðstæðum hætti eins og verkalýðsfélög, þau yrðu fyrst til þess að taka upp þá hætti, sem hér eru gerðar till. um. Hitt er svo annað mál, að ég veit ekki betur, en fram að þessu hafi samvinnuhreyfingin verið algerlega mótfallin öllum þessum hugmyndum og vil ég því sérstaklega fagna yfirlýsingu hv. formanns Framsfl. um það, að Framsfl. sé mikill fylgjandi atvinnulýðræðis. En sú yfirlýsing er ný af nálinni. Mér er kunnugt um það, að hér hafa á hv. Alþ. áður verið bornar fram till. um atvinnulýðræði og leitað umsagnar aðila og Vinnumálasambands samvinnufélaganna hefur gengið einna harðast fram í því að mótmæla slíkum hugmyndum.