29.11.1972
Neðri deild: 19. fundur, 93. löggjafarþing.
Sjá dálk 945 í B-deild Alþingistíðinda. (647)
95. mál, almannatryggingar
Heilbr.- og trmrh. (Magnús Kjartansson):
Herra forseti. Það frv. til l. um breyt. á l. um almannatryggingar, sem hér er lagt fram, er annað frv., sem n. sú, sem ég skipaði í ágúst 1971, hefur samíð. Haustið 1971 skilaði n. frv., sem fyrst og fremst miðaði að tekjutryggingu fyrir aldraða og öryrkja, enda var n. fyrst og fremst falið að sjá til þess, að greiðslur almannatrygginga til aldraðs fólks og öryrkja yrðu hækkaðar að því marki, að þær nægðu til framfæris t þeim bótaþegum, sem ekki styddust við aðrar tekjur. N. var jafnframt falið að endurskoða allt almannatryggingakerfið, og hefur hún haldið áfram starfi sínu. Upphaflega voru skipuð í n. þau Geir Gunnarsson alþm., Adda Bára Sigfúsdóttir veðurfræðingur, Halldór S. Magnússon viðskiptafræðingur, Tómas Karlsson ritstjóri og Páll Sigurðsson ráðuneytisstjóri, en í febr. 1972 var tveimur mönnum bætt í n., þeim Oddi Ólafssyni alþm. og Sigurði Ingimundarsyni forstjóra Tryggingastofnunar ríkisins. Jón Ingimarsson skrifstofustjóri rn. hefur verið ritari n. allan tímann.
Eins og fyrr segir, hefur n. miðað tillögugerð sína við ákveðinn áfanga, og þegar um er að ræða málaflokka eins og almannatryggingar, er nauðsynlegt, að nefnd eða nefndir séu sífellt starfandi til þess að fylgjast með og koma á framfæri þeim breytingum, sem nauðsynlegar eru á tryggingakerfinu. Með bráðabirgðaákvæðum laganna á s.l. ári voru beinar greiðslur einstaklinga til tryggingakerfisins algerlega afnumdar, og einn þáttur í því frv. til l., sem hér er lagt fram, er að afnema endanlega þessar greiðslur til lífeyris- og sjúkratrygginga svo og greiðslur sveitarfélaga til lífeyristrygginga. Í lögum nr. 96 frá 1971 voru þessar greiðslur felldar niður árið 1972, þannig að nauðsynlegt er að ákveða með lögum fyrir lok þessa árs, hvernig farið skuli með þessar greiðslur framvegis. Þá var í bráðabirgðaákvæðum l. nr. 67 frá 1971 gert ráð fyrir því, að gildistöku lagaákvæða, sem vörðuðu fækkun og stækkun sjúkrasamlaga, yrði frestað til ársloka 1972, og varð því n. að taka afstöðu til þess, hvaða lagaákvæði skyldu gilda um sjúkrasamlög frá 1. jan. n.k. Með bráðabirgðaákvæðum l. nr. 96 frá 1971 var gert ráð fyrir ákveðnu uppgjöri sjúkrasamlaganna miðað við ársbyrjun 1972, og því var talið af rn., að bráðabirgðaákvæði l. nr. 67 frá 1971 um málsmeðferð væru fallin brott.
N. hefur orðið sammála um, að ákvæði 37. og 38. gr. 1. nr. 67 1971 eigi að koma til framkvæmda 1. jan. n.k., og miðar breytingar sínar við það. Í þessum lagaákvæðum eru afnumin þau tengsl. sem áður voru milli héraðssamlaga og sýslumannsembætta. Þess vegna þótti n. eðlilegt að fella á sama hátt niður þau tengsl, sem hafa verið milli Tryggingastofnunar ríkisins og embætta sýslumanna og bæjarfógeta, þar sem ekki verður lengur um að ræða neina innheimtu hjá einstaklingum. Af þeim orsökum taldi n. eðlilegast, að sérstök umboð Tryggingastofnunarinnar sjálfrar önnuðust þessi samskipti við þá, sem tryggingal. ættu að þjóna.
Nú, þegar gera má ráð fyrir, að sjúkrasamlagakerfinu, sem gilt hefur í landinu um árabil. verði breytt, er ekki úr vegi að rifja upp í stuttu máli, hvernig þetta kerfi hefur þróazt og hvers vegna það hefur runnið í þann farveg, sem nú á að beina því.
Með alþýðutryggingalögunum frá 1. febr. 1936 var ákveðið, að í hverjum kaupstað skyldi starfa sjúkrasamlag. Í hreppum utan sjúkrasamlagssvæða kaupstaða var ekki skylt að stofna sjúkrasamlög, en atkv. skyldu greidd um það eftir ákvörðun hreppsnefndar eða ósk fimmta hluta kjósenda. Með l. frá 30. des. 1943 var síðan ákveðið, að atkvgr. skyldi fara fram á árinu 1944 í öllum þeim sveitarfélögum, sem ekki höfðu starfandi sjúkrasamlag. Það kom í ljós fyrstu árin eftir að alþýðutryggingalögin tóku gildi, að sjúkrasamlögum fjölgaði mjög lítið. Árið 1937 voru þau 9 í landinu, árið 1940 19, árið 1943 35, en síðan fjölgaði þeim upp í 139 árið 1945.
Í lögum um almannatryggingar frá 1946 var gert ráð fyrir því, að Tryggingastofnun ríkisins tæki að sér sjúkratryggingar á öllu landinu í stað sjúkrasamlaga, og þá áttu sjúkrasamlögin að hætta störfum. í l. var gert ráð fyrir því, að sá kafli kæmi til framkvæmda 1. jan. 1948. Framkvæmd þessa kafla almannatrygginga var síðan frestað ár frá ári. Hins vegar var ákveðið hinn 28. des. 1950, að sjúkratrygging skyldi ná til allra landsmanna, 66 ára og yngri, og skyldu þá stofnuð sjúkrasamlög í þeim hreppum, þar sem þau voru ekki tekin til starfa. Þetta varð til þess, að sjúkrasamlögum fjölgaði í 226 á árinu 1951. Fjöldi sjúkrasamlaga hefur síðan haldizt svipaður og þeim aðeins fækkað nokkuð við það, að byggð hefur lagzt af í nokkrum sveitum.
Á fyrstu árum sjúkrasamlaga alþýðutryggingalaganna stóðu iðgjöld samlagsmanna undir 2/3 af tekjum samlaganna, en framlög ríkis og sveitarfélaga og voru jafnhá frá báðum aðilum. Árið 1956 er gerð heildarbreyting á almannatryggingal. og þar með á ákvæðum sjúkratryggingakaflans. Ákvæðin frá 1946 um eitt sjúkratryggingakerfi fyrir landið allt voru numin úr gildi og fjöldi sjúkrasamlaga hélzt óbreyttur, en til viðbótar voru stofnuð héraðssamlög, og var stofnað héraðssamlag í hverju sýslufélagi, þannig að eftir það urðu til þrenns konar sjúkrasamlög, þ.e. kaupstaðasamlög, hreppasamlög og héraðssamlög, og hreppssamlögin mynduðu héraðssamlagið. Hlutverk héraðssamlaganna var fyrst og fremst að vera umboðsaðili Tryggingastofnunar ríkisins gagnvart sjúkrasamlögum á svæðinu og ráðgjafi um málefni samlaganna. Í þessum l. var gert ráð fyrir, að iðgjöld stæðu undir 3/5 hlutum kostnaðar vegna sjúkratrygginganna, en ríki og sveitarfélög undir 1/5 hvort.
Þegar hér er komið sögu, verður á það að minna, að á öllu þessu tímabili náðu sjúkratryggingarnar ekki yfir alla sjúkrahúsvist. Nokkru áður en lögin um alþýðutryggingar voru samþykkt eða um svipað leyti voru samþykkt lög um ríkisframfærslu sjúkra manna og örkumla, sem of langt mál yrði að rekja ítarlega, en í stuttu máli annaðist ríkið greiðslu vistar á sjúkrahúsum eða heilsuhælum vegna langvinnra sjúkdóma, og skiptist kostnaður við ríkisframfærsluna milli ríkis og sveitarfélaga. Með breytingu á almannatryggingal., sem tók gildi 1. jan. 1968, var ákveðið að leggja ríkisframfærslu sjúkra manna og örkumla niður, en flytja alla tryggingu vegna sjúkrahúsvistar til sjúkrasamlaga og sjúkratryggingadeildar Tryggingastofnunar ríkisins, — og þannig er þessum málum háttað nú. Með þessari lagabreytingu var héraðssamlögunum fengið nýtt hlutverk, þ.e. að annast tryggingu vegna sjúkrahúsvistar einstaklinga í þeim hreppasamlögum, sem í héraðssamlaginu voru. Hlutverk sjúkratryggingadeildar varð hins vegar að taka við þeirri sjúkrahúsvistartryggingu, sem var á vegum ríkisins vegna sjúkra manna og örkumla, og taka síðan við sjúkrahúsvistartryggingu vegna langlegusjúklinga. Um nokkurt árabil, áður en þessi breyting varð, hafði hlutfallsframlag ríkissjóðs til sjúkratrygginganna farið vaxandi, og með þessari lagabreytingu varð framlag ríkissjóðs um 57% af heildarútgjöldum sjúkrasamlaga og framlag sveitarfélaga tæp 20%, en iðgjöld stóðu aðeins undir um 23% af heildarútgjöldunum. Flestir litu á þetta skref, að taka sjúkrahúsatrygginguna frá hreppasamlögunum, sem spor í þá átt að fækka sjúkrasamlögum, þar eð allir voru sammála um, að hreppasamlög væru of lítil tryggingareining, a.m.k. vegna sjúkrahúsvistartryggingar, sem er um 70% af öllum kostnaði sjúkratrygginganna. Því var það, að í lögum þeim, sem samþ. voru á síðasta vori, vorið 1971, og tóku gildi 1. jan. 1972, var gert ráð fyrir því, að framvegis yrðu aðeins kaupstaðar- og héraðssamlög í landinu, og þó gert ráð fyrir, að hægt væri að fækka samlögum enn meir, þ.e. sameina í eitt samlag samlagssvæði, tveggja eða fleiri sjúkrasamlaga. Það er þetta stig, sem við höfum nú komizt á. En af ýmsum ástæðum hefur ekki þótt tímabært að taka upp að nýju hugmyndina frá 1946 og gera landið allt að einu sjúkratryggingaumdæmi með sjúkratryggingu í sjúkratryggingadeild Tryggingastofnunar ríkisins, enda þótt líklegt sé, að sú þróun verði innan tíðar. Þó að hin nýju sýslusamlög nái yfir svipað eða sama umdæmi og héraðssamlög áður, eru þau annars eðlis, og því þótti eðlilegt, að um þau giltu líkar reglur hvað stjórnun snerti og um sjúkrasamlögin áður.
Vegna einstakra gr. frv. vil ég geta þessa: Um 1. gr. Gert er ráð fyrir, að í 6. gr. l., d-lið, verði rýmri ákvæði en nú er, þannig að gert sé ráð fyrir, að Tryggingastofnunin geti gert samning við fleiri aðila en lækna og sjúkrahús, og er þar t.d. haft í huga, að Tryggingastofnunin geti gert samninga við sjúkraþjálfa, hjúkrunarkonur, ljósmæður og við læknamiðstöðvar eða heilsugæzlustöðvar.
2. gr. felur í sér þýðingarmikla skipulagsbreytingu á samskiptum Tryggingastofnunarinnar og þeirra, sem rétt eiga á greiðslum frá stofnuninni. Samkv. gildandi lögum skulu sýslumenn og bæjarfógetar annast umboðsstörf fyrir Tryggingastofnunina hver í sínu umdæmi. Með lagabreytingunni er gert ráð fyrir, að settar verði á stofn umboðsskrifstofur um landið, eftir því sem þörf krefur. Hvað snertir staðsetningu þessara stofnana, á að fara eftir ákvæðum ráðh. að fengnum till. tryggingaráðs. Þá er gert ráð fyrir, að sérstakir trúnaðarmenn verði auk þess tilnefndir í hverju sveitarfélagi, og er það sveitarstjórnar að tilnefna slíkan trúnaðarmann, þar sem ekki er starfandi umboðsskrifstofa. Hugmyndin með þessari breytingu er að koma á nánari samskiptum fólksins í landinu við Tryggingastofnunina, en misbrestur hefur þótt vera á því, að fólk, einkum úti á landi, hafi vitað um rétt sinn, og hefur það einkum stafað af ófullkomnum upplýsingum og því, að fólkið hefur ekki átt kost á að afla sér upplýsinga eins og skyldi. Þessi starfsemi sýslumanna, sem hér var vikið að, hefur verið næsta umfangsmikil. Þar hefur verið um að ræða 24 umboð, og að þessu efni hafa starfað á vegum sýslumannanna 26 menn.
Innan n. þeirrar, er frv. samdi, hafa orðið allmiklar umr, um það, hvernig umboðsstörfum Tryggingastofnunar ríkisins ætti að koma fyrir utan Reykjavíkur. Auðsætt er, að utan Reykjavíkur geta orðið til annars vegar skrifstofur kaupstaðarsamlaga, eins og nú er, nýjar skrifstofur héraðssamlaga og svo umboðsskrifstofur Tryggingastofnunar ríkisins vegna lífeyris- og slysatrygginga. N. varð sammála um, að stefna bæri að því að sameina sem mest þessa starfsemi í eina afgreiðslusmiðstöð á hverjum stað, og með það í huga var talið nauðsynlegt, að tryggingaráð og ráðh. hefðu óbundnar hendur bæði um staðarval og um það, hvaða aðila yrðu falin umboðsstörfin eða hvort Tryggingastofnunin sjálf setti á stofn umboðsskrifstofur með eigin starfsliði. Enginn vafi er á því, að mismunandi aðstæður á hinum ýmsu stöðum geta valdið því, að mismunandi leiðir verði valdar. Þannig er ekki ósennilegt, að sums staðar verði sameinað í eina skrifstofu kaupstaðarsamlag, sýslusamlag og umboðsstarf, án þess að það sé í tengslum við sýslumannsembætti, en á öðrum stöðum verði talið heppilegra að reyna að ná samkomulagi við sýslumann um, að þessi starfsemi öll verði í tengslum við sýslumanusskrifstofuna. N. hefur lagt á það áherzlu, að nauðsynlegt sé, að umboðsskrifstofur verði meira en útbreiðslustaðir. Leggja þyrfti miklu meiri áherzlu en fram að þessu hefur verið gert á upplýsingaþjónustu, og er það í beinu samræmi við 79. gr. gildandi l. um almannatryggingar og þá reglugerð, sem nú nýlega hefur verið sett um félagsmála- og upplýsingadeild Tryggingastofnunar ríkisins, sem að sjálfsögðu mundi reyna að sinna verkefni sínu með milligöngu umboðsskrifstofanna úti um landið. 1. gr. þeirrar reglugerðar hljóðar þannig:
„Við Tryggingastofnun ríkisins skal starfa deild, sem annist velferðarmál aldraðra og annarra bótaþega almannatrygginga, og sjá um kynningu og upplýsingaþjónustu á vegum Tryggingastofnunarinnar samkv. því, sem frekar er ákveðið í þessari reglugerð.“
Ég hef áður greint frá þessari reglugerð hér á hinu háa Alþ. og sé ekki ástæðu til að ræða frekar um hana, en starfsemi samkv. henni mun hefjast um næstu áramót. Hér er sem sé verið að leggja áherzlu á það, að Tryggingastofnunin gegni þjónustuhlutverki sínu á mun virkari hátt en hún hefur gert að undanförnu. Í þessu sambandi þykir mér rétt að greina einnig frá því, að nú í haust fól ég hagræðingarfyrirtæki hér í Reykjavík, Hagvangi h/f, að athuga starfsemi Tryggingastofnunar ríkisins með tilliti til þess, hvort hægt væri að bæta þjónustu stofnunarinnar við viðskiptavini hennar, án þess að tilkostnaður ykist, og geri ég mér vonir um, að niðurstöður þeirrar könnunar liggi fljótlega fyrir, og verða þær þá athugaðar af þeirri n., sem fjallar um tryggingamálin í heild, en heildartilgangurinn með þessu er sá, eins og ég sagði, að Tryggingastofnunin verði mun virkari þjónustustofnun en hún hefur verið.
Í 3. gr. frv. felst heimild tryggingaráðs til að greiða einstæðum feðrum, sem halda heimili fyrir börn sín, og einstæðu fósturforeldri sambærileg laun við mæðralaun. Samkv. gildandi lögum er nú aðeins skylt eða heimilt að greiða mæðralaun til einstæðra mæðra eða fósturmæðra, en með þessari breytingu er verið að auka nokkuð rétt karla að þessu leyti, enda þótt skrefið sé ekki stigið til fulls og karlmenn gerðir jafnréttháir konum í þessum efnum.
Í 4. gr. eru tekin upp í lög bráðabirgðaákvæði l. nr. 96 frá 27. des. 1971, þar sem rætt var um, að fella skyldi niður hlut hinna tryggðu og hlut sveitarfélaga til lífeyristrygginga árið 1972. Þetta var liður í breytingu á skattal. og l. um tekjustofna sveitarfélaga. Lagagr., sem er 20. gr. gildandi l., verður því þannig, að ríkissjóður greiði 86% og atvinnurekendur 14% af kostnaði lífeyristrygginganna.
Í 5. og 6. gr. eru felldar niður tvær gr., og stafar það af niðurfellingu b- og c-liðs 20. gr. 7. gr. er þess efnis, að Ríkisendurskoðunin skuli annast endurskoðun reikninga sjúkrasamlaganna, og er gr. tilkomin vegna þess, að það er skoðun n., að við þá fækkun og stækkun sjúkrasamlaganna, sem kemur til framkvæmda, hækki svo verulega þær fjárhæðir, sem reikningar samlaganna fjalla um, að talið er eðlilegt, að hin opinbera endurskoðun, Ríkisendurskoðunin, hafi reikningslegt eftirlit með fjárreiðum sjúkrasamlaganna.
Með 8. gr. er felld niður innheimta hjá hinum tryggðu, en núgildandi 40. gr. er mjög úrelt, og var því nauðsynlegt að endursemja gr. að fullu. Eina skuldbindingin um sjúkratryggingu í sjúkrasamlagi samkv. gr. er, að viðkomandi eigi lögheimili á sjúkrasamlagssvæðinu.
9. og 10. gr. þarfnast ekki skýringa og raunar ekki heldur 11. gr., því að í henni felst engin efnisbreyting, aðeins leiðrétt misræmi vegna aldursviðmiðunar, sem var við setningu l. nr. 96 frá 1971, og auk þess eru bótafjárhæðir greindar með núgildandi tölum til vinnuhagræðingar. 12. og 13. gr. þarfnast ekki skýringar.
Í 14. gr. er sú meginbreyting gerð, að tilkynning um lögheimilisbreytingu samkv. l. um þjóðskrá er látin gilda sem flutningur manna milli sjúkrasamlaga.
15. gr. þarfnast ekki skýringa.
Í 16. gr. er breyting í samræmi við bráðabirgðaákvæði l. nr. 96 frá 1971. Gert er ráð fyrir, að ríkissjóður greiði 90% af kostnaði vegna sjúkrasamlaga, en sveitarsjóðir 10%.
17., 18., 19., 20., 21., 22., 23. og 24. gr. þarfnast ekki skýringa með vísan til þess, sem áður hefur verið sagt.
Um ákvæði til bráðabirgða er það að segja, að augljóst er, að það tekur nokkurn tíma að koma þeim breytingum á, sem hér er rætt um, og því nauðsynlegt að kveða á um stjórnun sjúkrasamlaga, meðan á þessu stendur, og er fyrra bráðabirgðaákvæðið við það miðað.
Síðara bráðabirgðaákvæðið er í raun framlenging bráðabirgðaákvæða l. nr. 96 frá 1971, þar sem sagt var fyrir um, hvernig uppgjöri reikninga samlaganna skyldi hagað. Hér eru þessi ákvæði tekin upp aftur, en þó með nánari skýringum, m.a. að því er varðar skiptingu milli sveitarsjóða innan sama sjúkrasamlagssvæðis.
Eins og ég hef oft sagt, verða lög um almannatryggingar seint fullsamin, og ég tel því nauðsynlegt, að áfram verði haldið á þeirri braut, sem lagt var út á s.l. haust, þ.e.a.s. að hafa starfandi n., sem sífellt endurskoðar almannatryggingalög og gerir till. til Alþ. um breytingar. Ég hef því beðið n. þá, sem vann að þessu frv., að halda áfram starfi sínu, og mér þætti mjög æskilegt, að nýjar till. til breytinga á almannatryggingalögunum kæmu frá n. síðar á þessu þingi.
Ég legg svo til. herra forseti. að frv. verði að lokinni 1. umr. vísað til 2. umr. og hv. heilbr.- og trn.