14.12.1972
Sameinað þing: 30. fundur, 93. löggjafarþing.
Sjá dálk 1236 í B-deild Alþingistíðinda. (900)
1. mál, fjárlög 1973
Lárus Jónsson:
Herra forseti. Mér hefur lengi verið það hulin ráðgáta, hvernig ýmsir þeirra hv. þm., sem styðja núv. hæstv. ríkisstj., líta á samhengið milli efnahagsmála og félagslegra framfara. Samt sem áður fer ekki á milli mála, að þeir þykjast vera félagslega sinnaðri en aðrir vondir menn, og oft og tíðum sýnist vaka fyrir þeim að framkvæma félagslegar umbætur án fjármuna til þess. Ég var því harla glaður, þegar ég heyrði innan um stóryrði hæstv. iðnrh. Magnúsar Kjartanssonar í útvarpsumr. á s.l. vori, að hann sagði orðrétt, með leyfi hæstv. forseta:
„Hins vegar mun hin félagslega sókn því aðeins bera tilætlaðan árangur, að okkur takist að tryggja sæmilegt jafnvægi í efnahagsmálum.“ Hann sagði einnig: „Koma verður til markviss barátta stjórnvalda til þess að draga úr þenslu.“
Þetta tel ég hin athyglisverðustu ummæli, einkum vegna þess, hvaðan þau eru komin, því að þau upplýsa okkur venjulega menn hér á hv. Alþ., sem svona hafa hugsað frá blautu barnsbeini að kalla, að hæstv. ráðh, hefur þó lært nokkuð í ráðherrastóli. Þessi ummæli eru ekki síður athyglisverð fyrir þá sök, að með þeim hefur hæstv. ráðh. viðurkennt, að sá mikli vandi og jafnvægisleysi, sem nú er orðið í efnahagsmálum þjóðarinnar, er og verður á næstunni hemill á félagslegar framfarir í landinu, hversu hart og títt sem hæstv. ráðh. ber sér í munn hugtakið félagslegar umbætur. Og það sem meira er, við slíkar aðstæður verður ekki einu sinni komið saman fjárl. til eins árs, hvað þá heldur markvissri áætlunargerð til langs tíma, sem hv. stuðningsmenn ríkisstj. þreytast ekki á að klifa á, að sé algjör forsenda farsældarþjóðfélagsins. 4ð mati sérfræðinga ríkisstj. er ástandið orðið svo slæmt í efnahagsmálum þjóðarinnar, að 3–6 þús. milli. kr. skortir í fjáröflun í ríkissjóð, ef ekki er að gert, þrátt fyrir að gert sé ráð fyrir áframhaldandi skattpíningu. 1–2 þús. millj. kr. halli blasir við á útflutningsatvinnuvegunum og hvorki meira né minna en 6000 millj. kr. greiðsluhalli við útlönd á næsta ári, ef svo fer fram sem horfir og ekkert er að gert.
Ég vil í þessu sambandi leiðrétta aðeins það, sem hæstv. fjmrh. kom hér inn á í ræðu sinni áðan. Hann virtist vilja gera lítið úr því, hver viðskiptahallinn væri á þessu ári, og taldi, að hann væri minni nú en á sama tíma í fyrra. Ég vil vekja athygli hæstv. ráðh. á því, að á bls. 18 í þeim hluta af skýrslu valkostanefndarinnar, sem stundum hefur verið kallaður Gamla testamenn, er tafla, sem sýnir áætlaðar niðurstöður um viðskiptajöfnuð á þessu ári, og þar er niðurstaðan, að hann hafi verið neikvæður 1971 um 4.3 milljarða, 4300 millj., hann verði neikvæður um 6.2 milljarða, 6200 milljónir, á þessu ári, og gert ráð fyrir, að hann verði óhagstæður um tæpar 6000 millj. á næsta ári, ef svo fer fram sem horfir. Þá er um að ræða óhagstæðan viðskiptajöfnuð við útlönd, sem nemur um 1600 þús. millj. kr. á aðeins 3 árum. Þegar svo hörmulega er ástatt í þjóðarbúskapnum, eru flestir sammála um, að m.a. sé nauðsyn á aðhaldi, jafnvel niðurskurði á útgjöldum ríkissjóðs. Hætt er þá við, að fjárveitingar til félagslegra framkvæmda verði ekki sízt fyrir barðinu á niðurskurðarhnífnum. Þessi hefur orðið raunin á nú, eins og hv. 2. þm. Vestf. benti hér réttilega á í umr. Framlög ríkissjóðs til skólabygginga, sjúkrahúsa, heilsugæzlustöðva og ýmissa félagslegra framfaramála hafa ekki verið minni um langt árabil, ef miðað er við raungildi peninga, en einmitt núna. Orð hæstv. ráðh. Magnúsar Kjartanssonar hafa því orðið að áhrinsorðum, því miður.
Ríkisstj. verður að bíta í það súra epli, að hún hefur fórnað félagslegum og raunar efnahagslegum framförum í þjóðarbúskapnum með óráðsíu- og eyðslustefnu sinni í efnahagsmálum og fjármálum. Þessi spegilmynd blasir við í því frv. til fjárl., sem hér er til 2. umr. Þessar niðurstöður, ásamt því, að fram undan er stórfelld kaupmáttar- og kjaraskerðing allrar alþýðu, er ákaflega lærdómsrík að skoða í ljósi hins stutta, en lánlausa ferils ríkisstj.
Þegar ríkisstj. kom til valda, svaraði forsrh. því til vegna fyrirspurna frá mér hér úr þessum ræðustóli, að ríkisstj. teldi, að loforð málefnasamningsins um 20% kaupmáttaraukningu, lengingu orlofs og styttingu vinnuviku, ásamt stórfelldum útgjöldum ríkissjóðs, væru gefin „að vel yfirlögðu ráði“, eins og hann orðaði það, og eftir athugun á ítarlegum gögnum um ástand og horfur í þjóðarbúskapnum. Þannig var mat sjálfrar ríkisstj. á þjóðarbúinu, þegar hún tók við völdum. Þetta er óhagganleg og skjalfest staðreynd, sem hæstv. ríkisstj. kemst ekki hjá að viðurkenna, hversu mikla mælskuleikfimi og blekkingar sem einstakir ráðh. og málgögn þeirra reyna nú að viðhafa um ástand þjóðarbúsins, þegar hæstv. ríkisstj, tók við völdum fyrir um það bil þremur missirum.
Launþegar tóku auðvitað stjórn hinna vinnandi stétta, eins og hún kallaði sig, fyrstu mánuðina alvarlega, og samið var um kjarabætur í áföngum, sem voru innan þess ramma, sem ríkisstj. taldi, að unnt væri að lofa. Sannleikurinn er sá, að talsverðar líkur eru á, að þjóðarbúskapurinn hefði a.m.k. þolað umræddar grunnkaupshækkanir, ef vel hefði verið á haldið af hálfu stjórnenda þjóðarinnar og markvissrar baráttu hefði gætt, — markvissrar baráttu stjórnvalda til þess að draga úr þenslu, eins og hæstv. iðnrh. komst að orði. Því var þó sannarlega ekki að heilsa, og er raunar svo að sjá, að þeir flokkar, sem nú standa að hæstv. ríkisstj., virðist keppast hver um annan þveran við að gera að sem mestum öfugmælum það, sem þeir sögðu um efnahagsmálin, þegar þeir voru í stjórnarandstöðu. Þá töluðu þeir um aðhald og sparnað í ríkisrekstrinum, hóf í erlendum lántökum o.s.frv. Reyndin varð hins vegar sú, að þessir menn, sem aldrei þreytast einnig á að tala um nauðsyn heildarstjórnar á þjóðarbúskapnum með markvissri áætlanagerð, hófust þegar handa um að eyða og spenna, taka lán af algjöru handahófi og án þess að gera minnstu tilraun til þess að sjá fyrir um, hvernig ráðslag þeirra léki þjóðarbúskapinn í heild. Þeir hófu feril sinn á að greiða um 1000 millj. kr. úr ríkissjóði og öðrum sjóðum án nýrrar tekjuöflunar, sem varð þess valdandi, að verulegur greiðsluhalli varð á ríkissjóði árið 1971, þrátt fyrir að stórfelldar umframtekjur fram yfir útgjöld þess árs hefðu orðið, ef ákvarðanir núv. ríkisstj. um framangreindar greiðslur hefðu ekki komið til. Þó kastaði fyrst tólfunum á þessu ári. Þrátt fyrir gífurlegustu tekjuskattpíningu sögunnar, sem var svo óréttlát, að ríkisstj. neyddist til að leiðrétta hana að hluta hvað snerti aldraða, er búizt við 400 millj. kr. greiðsluhalla á ríkissjóði á þessu ári að mati sérfræðinga ríkisstj., og hann hefur verið í geigvænlegri yfirdráttarskuld við Seðlabankann allt árið. Samfara þessu hefur verið ráðizt í meiri lántökur erlendis og innanlands á vegum ríkisstj. en nokkru sinni fyrr. Í skýrslu svonefndrar valkostanefndar segir orðrétt, með leyfi hæstv. forseta: „Lántökur Íslendinga erlendis hafa verið gífurlega miklar á árunum 1971 og 1972, og hafa heildarskuldir við útlönd aukizt á þessum tveimur árum um nærri 6000 millj, kr. eða 53%.“ Er þetta að halda uppi markvissri baráttu gegn þenslu?
Í þessu sambandi vil ég líka minna á orð hæstv. iðnrh. frá útvarpsumræðunum í vor, en það eru ekki nema fáir mánuðir síðan hann viðhafði þau orð. Hann sagði orðrétt, með leyfi hæstv. forseta: „Í tíð viðreisnarstjórnarinnar var sá háttur hafður á að taka erlend lán til framkvæmda bæði fyrir erlendum og innlendum kostnaði. Ég tel, að þessi stefna sé bæði röng og hættuleg.“ Hæstv. ráðh. virðist annaðhvort ekki hafa vitað hvað hann var að segja, þegar hann mælti þessi orð, miðað við það, sem sérfræðingar ríkisstj. segja nú um erlendar lántökur, eða þá að þessi fullyrðing ráðh. hefur verið í svipuðum dúr og aðrar fullyrðingar, sem hann viðhafði í þessari ræðu, sem ég tel vera einhverja hrottalegustu, sem ég hef heyrt í íslenzkum stjórnmálum.
Það þarf enga fjármálaspekinga til þess að sjá, að framangreindar ráðstafanir ríkisstj. og margar fleiri hliðstæðar hafa þanið efnahagskerfi þjóðarinnar meira en það þolir og orðið undirrót þeirrar innlendu verðbólgu, sem er kjarni vandans í dag, eins og raunar glöggt kemur fram í ófagurri lýsingu valkostanefndarinnar á ástandi og horfum í efnahagsmálum. q þessum bakgrunni ber hv. þm. að líta á það fjárlagafrv., sem hér er til umræðu og enn er hvorki fugl né fiskur, þar sem hvergi er að finna stafkrók í því um ráðstafanir til þess að leysa þann stórfellda vanda, sem við er að glíma í efnahagsmálunum.
Stórfellt bruðl og stjórnleysi ríkisstj. í fjármálum á undangengnum 3 missirum veldur því nú, að ekki verður komizt hjá tilfinnanlegum niðurskurði framkvæmda til eflingar félagslegra framfara, bæði hér á þéttbýlissvæðinu og ekki sízt úti um landsbyggðina. Ég vil aðeins nefna örfá dæmi um þetta úr mínu kjördæmi. Það eru einungis fáeinar vikur siðan hæstv. forsrh. las hér upp bréf frá Framkvæmdastofnun ríkisins, sem m.a. á að sjá um markvissa áætlunargerð til langs tíma og heildarstjórn þjóðarbúskaparins, eins og hv. þm. muna úr umr. héðan úr hv. Alþingi frá því í fyrra. Bréfið er svo hljóðandi, með leyfi hæstv. forseta: „Unnið er að tillögugerð um, að hafnir og flugvellir komi inn í Norðurlandsáætlunina á árinu 1973. Miðað er við, að 25 millj. kr. fari af Norðurlandsáætlun í hvorn þátt á því ári. Helztu fyrirhugaðar framkvæmdir í flugvöllum eru við nýja flugvöllinn á Sauðárkróki og á Blönduósi og flugbrautarljós á Húsavík og víðar. í hafnamálum eru fyrirhugaðar framkvæmdir á Skagaströnd, Hofsósi, Siglufirði og Ólafsfirði.“ Eins og hv. þm. taka eflaust eftir, var eina mannvirkið í hafnargerð, sem hæstv. forsrh. nefndi á Norðurl. e., í Ólafsfirði. Á þskj. 170 kemur á hinn bóginn fram, að Norðurlandsáætlun í flug- og hafnamálum á ekki að fá 50 millj. kr. til ráðstöfunar, heldur 38 millj., og eina höfnin á Norðurl. e., sem var nefnd í bréfi hæstv. forsrh. og hefur jafnframt brýnasta þörf fyrir framkvæmdir, er skorin niður. Hér er um að ræða ljóst dæmi, þótt lítið sé ef til vill að sumra dómi, um það, hvernig fer fyrir markvissri áætlanagerð, þegar þannig er haldið á efnahagsmálum í heild sem nú hefur verið gert af hæstv. ríkisstj. En í þessu sambandi vildi ég gjarnan spyrja hæstv. fjmrh., hvort hann hafi verið beðinn að mæla með fjárveitingu á fjárlögum til Ólafsfjarðarhafnar, — út af þessum niðurskurði á Norðurlandsáætlun. Mér hefur verið tjáð, að hann hafi lofað því. Ég vænti þess, að hæstv. ráðh. geti upplýst um þetta hér á eftir.
Fleiri dæmi þessu lík mætti nefna. Nýbygging fjórðungssjúkrahúss á Akureyri, sem er einhver mesta framkvæmd á Norðurlandi til eflingar félagslegra framfara, fær 5 millj. kr. til framkvæmda á árinu. Læknamiðstöð á Akureyri fær enga fjárveitingu, og sama er að segja um sjúkraskýli á Ólafsfirði. Skólabyggingar stöðvast. Svo mun t.d. verða að öllum líkindum við gagnfræðaskólabyggingu á Húsavík og á fleiri stöðum. Þannig mætti lengi telja, hvernig óráðsíustefna ríkisstj. kemur niður á félagslegum framfaramálum landsbyggðarinnar, enda er óhrekjanlegt, að nú fara miklu lægri upphæðir að raungildi til þessara mála en t.d. árið 1971, eins og ég sagði áðan.
Niðurskurður hæstv. ríkisstj. til verklegra framkvæmda á yfirstandandi ári er alveg af sama toga. Hv. þm. muna, að á s.l. sumri þótti ríkisstj. keyra um þverbak í dýrtíðarflóði og stefna að óviðráðanlegu jafnvægisleysi í efnahagsmálum. Hún greip þá til þess ráðs til bráðabirgða að auka niðurgreiðslur og hagræða með því vísitölunni. Tekna skyldi afla til þessara auknu útgjalda með niðurskurði á verklegum framkvæmdum á fjárlögum. Niðurstaðan var sú, eins og hv. 2. þm. Vestf. benti á í ræðu sinni, að langmestur þessi niðurskurður var framkvæmdur á ýmiss konar byggingum hins opinbera á landsbyggðinni. Í Rvík var heildarniðurskurður, þegar Þjóðarbókhlaðan, háskólinn og aðrar framkvæmdir eru meðtaldar, 58 millj. kr., en á landsbyggðinni var niðurskurðurinn 116.6 millj. kr. Þetta er staðreynd, hvað sem hver segir, og sýnir, að efnahagsvandinn, sem þegar var farið að grípa á á haust, var þegar farinn á yfirstandandi ári að segja til sín í minni félagslegum aðgerðum en ella, einkum úti á landsbyggðinni.
Herra forseti. Ég hef reynt að færa hér rök að því, að jafnvægisleysið, sem orðið er í efnahagsmálunum og birtist glöggt í þeim vandræðum, sem hæstv. ríkisstj. á í við afgreiðslu þessara fjárlaga, sem nú eru til 2. umr., hefur þegar og mun valda stórfelldum vandræðum í félagslegri og efnahagslegri sókn þjóðarinnar, ef ekki verður að gert þegar í stað. Því miður virðist alger sundrung ríkja innan ríkisstj. um lausn þess mikla vanda, sem að steðjar. Með hliðsjón af því hve hann er mikill og hve mikil þörf er á að leysa hann sem fyrst, tel ég, að ríkisstj. eigi að segja af sér, komi hún ekki fram með tillögur um lausn á þessum vanda þegar í stað.