31.01.1974
Sameinað þing: 49. fundur, 94. löggjafarþing.
Sjá dálk 1919 í B-deild Alþingistíðinda. (1741)

121. mál, z í ritmáli

Stefán Jónsson:

Herra forseti. Við upphaf umr. um zetu í ritmáli blasti það við mér, að hv. 6. landsk., Helgi Seljan, var meðflm. að till., sem 6. landsk., Stefán Jónsson, var algerlega mótfallinn. Hér blasti sem sagt við mér nákomið allt að því skítsófrenískt vandamál, sem leiddi til þess, að ég varð að yfirgefa þingfund undir ræðu menntmrh. til þess að hitta mótpart minn, Helga Seljan, að máli og ræða um þetta við hann, með hvaða hætti ég gæti af fullkominni sannfæringu, sem býr að baki skoðun minni, andmælt þessari till. 6. landsk. Ég hafði, guði sé lof, hlustað á gagnmerka ræðu 1. flm., hv. þm. Sverris Hermannssonar, með mikilli aðdáun á fróðleik hans, sem þrátt fyrir allt sannaði mér aðeins það, sem ég hafði grun um af ýmsum dæmum áður, að hinir fróðustu og bestu menn komast stundum að mjög vandlega íhuguðu máli að rangri niðurstöðu, sem góðir menn draga síðan hæfilegar ályktanir af.

Sannleikurinn er sá, að framtak menntmrh. í niðurfellingu z-unnar er einna helst til þess fallið, að hafin verði ný sókn í móðurmálskennslu á Íslandi. Mat á gildi z-unnar í ritmálinu má alls ekki setja í samhengi við þann vinnustundafjölda, sem menn máttu leggja af mörkum til að tileinka sér hana. Menn mega alls ekki fá það á tilfinninguna, að hæstv. menntmrh. sé hér með að fella í gildi verðmæti, sem þeir hafa aflað sér með súrum sveita, og að þeir sitji svo uppi með eitthvert verðlaust drasl. Sannleikurinn er náttúrlega sá, að á sama hátt og prófessor Halldór Halldórsson ætlar að halda áfram að skrifa z, þótt hann væri formaður í þeirri n., sem leggur til, að hún verði niður felld, á sama hátt geta hv. flm. þessarar þáltill. haldið áfram að skrifa z eins lengi og þeim sýnist, og það getum við allir. Sjálfur hef ég í 30 ár starfað með íslensku að verkfæri, og verð að viðurkenna, að ég hef ekki tileinkað mér z-una betur en svo, að þegar ég skrifa mjög hratt á ritvél, og ég verð að stæra mig af því, að ég get skrifað mjög hratt á ritvél, þá vill slæðast með z-villa inn í handrit, sem ég verð að leiðrétta á eftir. Af þessum sökum hefur z-an kannske ekki orðið sú andleg fasteign í vitund minni, að ég harmi hana mjög.

Það er merking orðsins, sem hefur gildi í ritmáli og í talmáll. Í talmálinu bætist svo við hljómur orðsins. Slíkt getur dýpkað merkinguna og magnað hana, ef alúð býr á bak við. Z í orði, sem á að benda til uppruna þess, nægir stundum til þess að spilla bæði hljómi og merkingu.

Z-an verður eins konar bakþankamerki íhyglinnar og dragbítur á eðlilega tjáningu í íslensku máli. Z-an var notuð til þess að draga málfræðistaglið með inn í stílkennsluna, inn í ritæfingarnar og stílæfingarnar, og var þó ærið af því fyrir. Ég læt bíða að færa sönnur á, með hvaða hætti málfræðistaglið, ítroðsla latneskrar málfræði á íslensku, — því að íslensk málfræði hefur ekki verið samin enn, — ítroðsla latneskrar málfræði á íslensku í íslensk börn, í Íslendinga í 100 ár, hefur beinlínis lemstrað tungutak þessarar þjóðar að því marki, að þeir einir hafa nú allt að því sæmilegt tungutak, sem svo heimskir voru, að það datt engum í huga að reyna að troða þessu í þá. Við sjáum z-komplex í stíl hjá börnum, greindum börnum, sem sneiða hjá orðum, sem e.t.v. á að vera z í, en þau eru ekki viss.

Þá er ótalið tjón, sem z-an, þessi dragbítur á eðlilega tjáningu í ritmáli, hefur unnið á sjálfu talmálinu. Þið verðið kannske ekki vör við hann, kjálkaskjálftan í ykkar eigin kynslóð, sem stafar af of mikilli þjálfun, sem bundin var við orðmyndirnar: þau hafa kyssist. Hvenær ætlið þið að hætta að skjálfa á því? Þau hafa hittst.

Með fullri virðingu fyrir hv. þm. skyldi ég ætla, eftir að hafa hlýtt á viturlegar orðaræður þeirra í þessum þingsölum nú í nokkra daga, að þeim væri annað kringra en að slá hring um þennan etymologíska beingadd í íslensku ritmáli. Ég heyri ekki betur — en með enn þá fyllri virðingu fyrir hv. þm. — en að þess gæti í málfari sumra þeirra, að tími kynni að vera til kominn, að við færum að leita okkur að álíka verkfæri eins og þessum etymologiska hrosslegg, sem notaður er til þess að rýna með eftir uppruna orða í ritmáli, — það yrði þá eins konar fónetískur sauðarleggur til þess að hlera eftir uppruna sprengihljóðanna t, k og p í Íslensku máli.

Hæstv. menntmrh., sem ég vil enn þakka fyrir atbeina hans í þessu máli og forgöngu, vakti athygli á því áðan, hversu reynslan sýnir, að á hefur skort um eðlilega tilsögn handa íslenskum skólanemendum í tjáningu á móðurmáli okkar töluðu, að hvetja þau, stappa í þau stálinu, svo að þau þori að kveða að orðunum og gefa þeim hljóm, láta sérhljóðana okkar hljóma. Hvernig hefur skort á, að þeim væri kennt að beita hljómi og hljóðan í framsögn í máli? Við skulum hugleiða e.t.v. smáorðin já og nei, þessi lykilorð tungunnar, þegar við ræðum um merkingu íslenskra orða, hvernig móta má merkingu þeirra með hljómi allt frá því, að þau taka af allan efa, upp í það, að þau fá gagnstæða merkingu. Þessi smáorð, þessi þýðingarmiklu lykilorð eru kölluð upphrópanir. Við skulum taka upphrópunina jæja, það er upphrópun líka, og hugleiða aðeins þann möguleika, sem tónninn og hljómurinn gefa á því að dýpka merkingu þessara smáorða og gefa þeim jafnvel gildi heillar sögu. Ég þarf ekki að rifja upp fyrir ykkur söguna um manninn, sem sneri sér til veggjar. Jæja, sagði hann. Svo sneri hann sér til veggjar og sagði ekki meira þann daginn.

Ég man eftir lítils háttar úttekt á smáorðinu jæja, upphrópuninni jæja, sem gerð var í félagahóp nokkurra rithöfunda fyrir allmörgum árum! Sjálfur man ég eftir fyrsta áhrifaríka jæjinu, þegar ég var fyrir innan fermingu, í fyrsta sinn verkamaður og tók þátt í verkfalli suður í Álftafirði, þegar verið var að byggja hlöðu hjá Birni í Múla. Það hafði nýlega verið stofnað verkalýðsfélag á Djúpavogi, og samkv. samningum áttum við að hafa klukkutíma í hádegismat. Þegar við vorum búnir að borða, eftir 10 mínútur, og höfðum setið í 5 mínútur, stóð Björn í Múla upp og sagði: jæja. Við stóðum allir á fætur og fórum að vinna. Þetta skeði annan daginn. Þegar við höfðum borðað og setið í 5 mínútur, stóð Björn í Múla upp og sagði: jæja. Og við stóðum á fætur og fórum að vinna. En þá tóku forustumenn sem eldri voru og vanari í verkalýðsmálum, sig til og ákváðu, að næsta dag skyldum við sitja kyrrir, þótt hann segði jæja. Björn í Múla lék sama leikinn. Hann reis á fætur og sagði: jæja, en við sátum kyrrir, og hann horfði á okkur og beið svolitla stund. Svo settist hann hjá okkur, og eftir nokkur andartök reis hann enn á fætur og sagði: jæja, en við sátum kyrrir. Þetta var svokallað verkfallsjæja.

Af því að ég er að reyna að lýsa þessum blæmun í upphrópun og dýpt hans, hér í sölum Alþingis, þá ætla ég að segja ykkur frá pólitísku jæja, sem Jörundur Brynjólfsson frændi minn, útskýrði fyrir mér, þegar ég hitti hann eftir að hafa ákveðið að fara í framboð norður í landi, og hann sagði: „Þú ert að fara í framboð, Stefán minn.“ „Já“ sagði ég, „og nú þyrfti ég kannske á þínum ráðum að halda, af því að þetta hef ég ekki gert áður. Hvernig á maður að fara á bæjargang í pólitísku framboði og banka þar upp á?“ Hann sagði: „Þú ert nú vanur að fara á bæjargang, þú hefur gert það í 25 ár.“ Og þá sagði ég: „Það var allt annað mál, þá var það í ærlegum tilgangi, ekki til þess að biðja um atkv.“ Hann sagði: „Ég get aðeins gefið þér eitt ráð. Þegar þú bankar og bóndinn kemur til dyra og þið hafið heilsast og eruð búnir að tala um veðrið og sauðburðinn, sem mun nú standa hæst, þegar þetta skellur yfir, þá mátt þú ekki segja jæja.“ „Af hverju?" spurði ég. „Sá ykkar, sem segir fyrr jæja, hann tapar,“ sagði hann.

Ég man eftir hættulega jæja líka, úr því að ég er byrjaður að tala um þetta smáorð. Það skeði úti í Kaupmannahöfn og blandast í þetta þrír Skúlar: Skúli Skúlason, Skúli Þórðarson, sem kallað var kollega, og Skúli Brynjólfsson, sem var bátsmaður á Stelln Polaris í siglingum á milli Kaupmannahafnar og Newcastle. Það skeði um líkt leyti, að Skúli Brynjólfsson kom til Kaupmannahafnar, þar sem hann var vanur að eyða landvistarleyfum sínum í að berja Dani, og Skúli Skúlason kom til Kaupmannahafnar í fyrsta sinn, ekki mjög vel að sér í dönsku. Hann var handtekinn á knæpu þeirri, sem nú heitir Kakadúbar, fyrir að hafa barið niður lífvörð hans hátignar og tekið af honum húfuna, — þið kannist við þessar háu húfur þeirra loðnu, — tekið af honum húfuna og selt upp í hana. Vitaskuld var það Skúli Brynjólfsson, sem barði manninn.

Skúli Skúlason var handtekinn fyrir þennan verknað. Þegar þetta hafði verið lesið fyrir honum, þá sagði hann ekkert annað en jæja. Honum var stungið inn, og um morguninn var hann ekki látinn laus, heldur var honum sagt, að hann hefði játað á sig verknaðinn kvöldið áður. Og í prótokoll stóð, að hann hefði sagt: ja, ja. Skúli kollega var fenginn til að leiðrétta misskilninginn og útskýra merkingu „jæja“ á dönsku.

Sannleikurinn er sá, að ef íslenskukennarar fengju að fjalla um mikilvæg atriði eins og hljóman og atkv. í kennslu móðurmálsins í skólum, þá þyrftu þeir ekki að óttast það, að nemendur sofnuðu fram á borðið og væru alls ófróðari um Íslenskt mál að kennslustund lokinni.

En nú segir hv. 1. flm. þessarar þáltill., Sverrir Hermannsson, að hér sé ekki um það eitt að ræða, að ráðist sé að z-unni, að listamenn í meðferð hennar og eigendur verði henni sviptir, heldur sé hér bara um að ræða undirbúning að árás á sjálft ypsilonið. Við þurfum ekki að glugga Sengi í gömlum handritum, dýrmætustu perlum íslensku þjóðarinnar í bókmenntum, til þess að uppgötva það, með hvaða hætti ypsilon voru notuð í íslensku ritmáli, með hvaða hætti Jónas Hallgrímsson notaði ypsilon. Hann notaði það til myndrænnar skreytingar á orðum sínum: Ástkæra, ylhýra málið. Hv. 1. flm. þessarar þáltill kynni að finnast vanta þar ypsilon. Af því að hann er nú þm. í þeim landshluta, þar sem fyrir skemmstu þurfti að kenna e með punkti og e með gati, kynni að vera, að hann mun reka sig á það býsna viða, að ypsilonið sem slíkt hefur aðeins táknræna þýðingu í orðum. Ásgeir Magnússon, sem nú er því miður fjarri góðu gamni, búsettur í Lófæti í Noregi, sagði mér frá því, þegar hann fór sem ungur drengur með skilaboð, oftast skrifuð, á milli Guðna Stefánssonar og Björns á Brekku austur. Björn var sæmdur hreppstjóratign og sendi þá Ásgeir skömmu síðar með bréfmiða til Guðna, þar sem hann bað um að lána sér kerru. Guðni sat yfir borðum, þegar hann fékk bréfmiðann, og sagði stundarhátt, þegar hann opnaði hann: „Nú hefur hreppstjóratignin stigið Birni til höfuðs, því að hann er farinn að skrifa „kerra“ með ypsilon“. Guðni sendi skriflegt svar, og þegar Björn opnaði það, sagði hann: „Hann skrifar nei og með ypsilon, og þá meinar hann það.“

Ég veit ekki, hvort ég á að eiga það á hættu og þó mun ég freista þess að leiða getum að því, með hvaða hætti málfræðistagl og afkáralegar ritreglur, þ. á. m. reglurnar um dreifingu kommunnar, þessa andarteppumerkis heilbrigðrar hugsunar, hvernig allt þetta hefur átt sinn þátt í því að framleiða það, sem nú er kallað námsleiði. Ég kenni í vetur íslensku og dönsku við gagnfræðaskóla norður í landi. Ég kom þar fyrst hálfum mánuði fyrir skólasetningu í haust, á sunnudegi. Enginn var heima í þessum heimavistarskóla. Roskinn utanhéraðsmaður á áttræðisaldri, sem ég hefði nú átt að þekkja strax í sjón, en þekkti strax þegar hann fór að tala, a.m.k. hvaðan hann var, hjálpaði mér til þess að bera farangur minn upp í íbúð mína og segir við mig í stiganum: „Svo að þú ætlar að kenna hér í vetur.“ „Já“ sagði ég. „En lengur verður það nú ekki,“ sagði hann, „ef það verður þá í allan vetur. Hér er svo efirskelvitlegur skríll,“ sagði hann. „Þeir gerðu alla vitlausa í fyrra, fyrst kennarana. Einn reyndi nú að kála sér í febrúar. Skólastjórinn var fluttur burtu í spennitreyju í mars.“ „Þetta er nú píp, — og fyrr getur það verið slæmt,“ sagði ég og reyndi að bera mig karlmannlega, en sannleikurinn er náttúrlega sá, að svona fjörlegur skríll er náttúrlega besti skríllinn, sem ég hef kynnst. „Þú skalt líta á eðlisfræðistofuna,“ sagði gamli maðurinn. „Það er nýjasta skólastofan. Segðu mér svo, hvernig þér líst á.“ Ég komst ekki inn í eðlisfræðistofuna. Ég kíkti á glugga, hún er á neðstu hæð. Þar gaf náttúrlega á að líta skorið sundur leðurlíki á upphækkuðum bekkjum. Greinilega hafði verið kveikt í einum þeirra, þannig að ljóst var, að þetta hafði verið töluverður darraðardans í lokaorustunni. Ég hitti svo gamla manninn á hlaðinu, þegar hann var að fara, og sagði: „Það er alveg rétt, hér hefur gengið nokkuð á.“ „Þó misstirðu nú af því, sem mikilsverðast var,“ sagði hann, „en það var sjálfur sigurboginn. En hann var nú heldur ekki úr varanlegu efni,“ sagði hann. „Sigurboginn, hvað áttu við?“ sagði ég. „Það var nefnilega sketið á kennaraborðið,“ sagði hann.

Gott og vel. Hér fékk íslenska skólakerfið, ekki þessi skóli, — hér fékk Íslenska skósakerfið með öllu sínu idjóti einkunn á vorprófi, einkunn unglinga, sem búið er að pynta með fáránlegum reglum og almennri heimsku, ekki síst í íslenskri málfræði, fékk einkunn á vorprófi. Það var ekki verra fólk, sem sat í Laugaskóla þann vetur, heldur en það fólk, sem situr þar í vetur. Það er gott fólk. En það er svo kvalið af námsleiða, að það tekur út líkamalega kvöl, meira en helmingurinn af þessu fólki. Og ég veit, að það hefði glatt hin gömlu eyru hæstv. menntmrh., ef hann hefði heyrt það húrra, sem hann fékk í 3. bekk B, strákabekknum, þegar þeir fréttu, að z-an hefði verið kveðin niður. Reyndar tóku þeir ekki fram, að það væri fyrir menntmrh. Ég spurði: „Húrra fyrir hverju?“ „Fyrir byltingunni,“ sögðu þeir.

Flest ykkar hafa vafalaust heyrt söguna um lögregluþjóninn, sem dró líkið úr Fischerssundi í Bröttugötu, af því að hann var svo slæmur í stafsetningu. Nú kynnu einhverjir ykkar, hv. þm., að vera svo stálslegnir í stafsetningu, að þið drægjuð líkið úr Bröttugötu í Fischersund. Þá er mikils um vert að glæpast nú ekki á því að skrifa Fischersund með zetu og ygsiloni.