28.03.1974
Neðri deild: 93. fundur, 94. löggjafarþing.
Sjá dálk 3200 í B-deild Alþingistíðinda. (2891)
266. mál, viðskiptabankar
Gunnar Thoroddsen:
Herra forseti. Hæstv. viðsk.- og bankamálarh. skipaði á sínum tíma 6 menn í bankamálanefnd. Það vakti strax athygli við skipun þessarar nefndar, hversu einhliða hún var. Í henni eiga sæti 6 bankastjórar. Þar voru ekki fulltrúar frá atvinnuvegunum. Þar var enginn fulltrúi frá starfsmannafélögum bankamanna eða samtökum bankamanna. Þessi nefnd starfaði að mörgu leyti vel. skilaði allítarlegu áliti, og ég vil láta í ljós þá skoðun mína, að í áliti nefndarinnar sé að finna mjög mikinn og gagnlegan fróðleik. Hins vegar verður um leið að slá því föstu, að þetta álit bankamálan. sé aðeins forvinna. Þegar hæstv. ráðh. leggur nú fram frv. til laga um sameiningu Búnaðarbankans og Útvegsbankans og þykist byggja það á till. bankamálan., þá vil ég vara eindregið við þeim skilningi. Ég tel ekki rétt né sanngjarnt að kenna bankamálan. um þá margvíslegu annmarka, sem eru á frv. sjálfu og öllum undirbúningi málsins. Það kemur skýrt og greinilega fram í áliti bankamálan., að hún telur sig aðeins hafa unnið undirbúningsvinnu og ef eigi að sameina þessa tvo banka, þá þurfi það bæði að taka margfalt lengri tíma en þetta frv. gerir ráð fyrir og margvíslegan annan undirbúning og rannsóknir þurfi að viðhafa, sem ekki hafa átt sér stað hjá hæstv. ráðh.
Nú vil ég fyrst minnast á það atriði, að með þessu frv. er snúið frá þeirri braut, sem hér hefur verið farin undanfarna áratugi, að einstakar atvinnugreinar hefðu sérstaka banka, sem þær gætu snúið sér til. Fyrir um það bil 20 árum óskuðu samtök iðnaðarins, bæði Félag íslenskra iðnrekenda og Landssamband iðnaðarmanna, eindregið eftir því, að stofnaður yrði banki, þar sem þessir aðilar ættu stóran hlut að og legðu fram mikið hlutafé. Þetta mál var átakamál hér á Alþingi, en fékkst sem betur fer samþykkt að lokum. Ástæðan fyrir þessari beiðni var fyrst og fremst sú, að iðnaðurinn leit svo á, að það væri enginn bankastofnun í landinu, sem teldi það skyldu sína að sinna sérstaklega hinum uppvaxandi iðnaði í landinu. Meiri hl. Alþingis féllst eftir nokkrar deilur og langar umr, á þetta sjónarmið. Síðan hafa komið upp Verslunarbanki, Samvinnubanki og Alþýðubanki, og allir hafa þeir orðið til vegna þeirra óska og sjónarmiða, að mönnum hefur virst sem þær banka- eða lánastofnanir, sem fyrir væru í landinu, tækju ekki nægilegt tillit til þeirra samtaka eða atvinnugreina, sem hér áttu hlut að máli.
Nú er sjálfsagt að skoða allt þetta mál, endurskoða og endurmeta það annað veifið. Það er nauðsynlegt í þessum málum eins og öðrum. En þar þarf, finnst mér, miklu rækilegri skoðun en hæstv. viðskrh. telur sig þurfa, hvort sú stefna er rétt, sem hér er mörkuð, að byrja endurskoðun bankakerfisins á því að sameina þessa tvo banka. Það að sameina banka er út af fyrir sig ekkert markmið. Það þurfa að vera einhver rök fyrir því. Og ýmis þau rök, sem komu fram í ræðu hæstv. ráðh., voru ekki þung á metunum. Það virtist, að með því að sameina þessa tvo banka, Búnaðarbankann og Útvegsbankann, ætti sá sameinaði banki að geta þjónað þjóðfélaginu í heild og öllum atvinnugreinum, m.ö.o. hann á þá ekki að verða sérstaklega fyrir útveginn eða sérstaklega fyrir landbúnaðinn. Samt sem áður á hann að bera heitið Búnaðar- og Útvegsbankinn. Þá röksemdarfærslu hæstv. ráðherra fæ ég ekki skilið, að sameining bankanna mundi veða til þess, að þjónað yrði betur bændum og útvegsmönnum úti á landi en þeir bankar gera, sem nú eru til.
Það getur verið gott og gagnlegt að sameina stofnanir, og í samræmi við þetta frv. kæmi þá vissulega til athugunar að sameina í stjórnarráðinu t.d. landbrn. og sjútvrn. undir einn hatt. Það má vera, að einhver sparnaður yrði að því. Hingað til hefur þróunin þó verið sú, að fremur þætti rétt að skilja að í stjórnarráðinu hinar einstöku atvinnugreinar. Áður fyrr var eitt atvmrn. fyrir þær allar, en ríkisstj. og Alþ. hafa talið æskileg vinnubrögð að skilja þetta ráðuneyti sundur, hafa sérstakt sjávarútvegsráðuneyti, annað landbúnaðar-, þriðja iðnaðar-, fjórða viðskipta- o.s.frv.
Það út af fyrir sig að sameina einhverjar stofnanir er auðvitað ekki frambærileg rök, það þarf að færa einhver sérstök rök fyrir því, og það fyrsta, sem verður þá fyrir, er þetta: Er sparnaður að því fyrir þjóðfélagið að sameina þessa tvo banka.
Í grg. frv. er ekki vikið einu sinni að því máli. Hæstv. ráðh. hefur ekki þótt það ómaksins vert, að það atriði yrði skoðað, hvort einhver sparnaður yrði að þessari sameiningu. Það sýnir að vissu leyti, hvernig þetta mál er undirbúið. Ég skal taka dæmi. Það var ákveðið fyrir nokkrum árum að sameina tvær ríkisstofnanir. Við höfðum lengi haft hér tvær ríkisstofnanir, Áfengisverslunina og Tóbakseinkasöluna. Áratugum saman hafði verið talað um að sameina þessar stofnanir, en aldrei varð neitt úr því. Þegar viðreisnarstjórnin tók við störfum, var það eitt af hennar fyrstu verkum að láta kanna það rækilega, hvort hagnaður, hvort sparnaður mundi verða af slíkri sameiningu. Það var fengið til þess sérstakt fyrirtæki, sem hér starfaði, hagsýslufyrirtæki, og þetta var kannað ofan í kjölinn. Það var skoðað, hvort eitthvað mundi sparast í skrifstofuhaldi og afgreiðslu, bæði varðandi starfsfólk og húsnæði, og hver útkoman yrði fyrir heildarrekstrarkostnað þessara fyrirtækja. Þegar þessi skoðun lá fyrir, mjög gagnger og ítarleg, var ljóst, að verulegt fé mundi sparast fyrir ríkissjóð við þessa sameiningu, og lagði ríkisstj. þá fram frv. á Alþingi um sameiningu þessara stofnana, sem var samþykkt einróma. Svipuð vinnubrögð á hver ríkisstj. að hafa, þegar hún leggur til að sameina einhverjar opinberar stofnanir.
Hér hefur ekki verið minnsta viðleitni í þá átt, og það liggja meira að segja fyrir yfirlýsingar frá kunnugum mönnum um það, að væntanlega muni enginn sparnaður verða af sameiningu, heldur jafnvel hið gagnstæða. Í umsögn Starfsmannafélags Búnaðarbanka Íslands er m.a. vikið að þessu atriði, þar sem segir: „Engin viðhlítandi rannsókn hefur verið gerð m.a. á rekstrarlegri hagkvæmni sameiningar Búnaðarbankans og Útvegsbankans, sem réttlæti hana að svo komnu. Ósannað er, að sparnaður verði af slíkri upplausn og samruna, en svo virðist sem rekstrareining Landsbankans sé semjendum frv. sú fyrirmynd, sem stefna beri að. Í því sambandi má nefna, að Landsbankinn hefur nú um það bil 130 manns fleira starfslið heldur en Búnaðarbankinn og Útvegsbankinn samanlagt. Með sameiningu þessara rótgrónu banka virðist því byrjað á öfugum enda.“
Þetta eru ummæli Starfsmannafélags Búnaðarbankans. Í áliti bankamálan. kemur þetta einnig greinilega fram. Þar er sérstaklega fram tekið, að engin athugun hafi farið fram á rekstrarhagkvæmni. Á bls. 5 og 38 í þessu áliti kemur það fram, að mat á rekstrarhagkvæmni sé mjög flókið mál og hafi n. ekki kannað né talið sér fært að leggja fram neina fræðilega grg. um þessi efni, og tekur það fram, að það mál þurfi allt að skoðast. M.ö.o.: þetta stóra atriði, sem ætti að vera fyrsta röksemdin fyrir sameiningu þessara banka, hefur gjörsamlega veríð vanrækt. Hins vegar kemur í ljós, þegar frv. er skoðað, að á ríkissjóð eru lögð stórfelld útgjöld. Í frv. er ákveðið hvorki meira né minna en að ríkissjóður skuli leggja fram nýtt stofnfé til hins sameinaða banka, 400 millj. kr.
Í áliti bankamálan. kom fram, að ein helsta röksemdin fyrir sameiningu bankanna var sú að fá nýtt starfsfé, að auka eigið fé bankanna um allt að 500 millj. kr. með framlagi úr ríkissjóði, en lausafjárstöðuna þyrfti að bæta um a.m.k. 700 millj. kr. Það kemur fram í áliti n. á bls. 49, að sameining Búnaðarbankans og Útvegsbankans mundi ekki ná tilgangi sínum, nema þetta yrði gert, að auka eigið fé bankans um 504 millj. kr. með framlagi úr ríkissjóði, — ekki með láni úr ríkissjóði, heldur beinu framlagi. Ríkisstj. hefur nú lækkað þetta í frv. í 400 millj. Og nú er mér spurn: Hvernig stendur á því, að þessi ríkisstj., sem undanfarna daga hefur í sambandi við skattkerfisbreytinguna barmað sér sáran yfir vesælli stöðu og horfum ríkissjóðs, og alltaf þarf að vera að leggja á nýja og nýja skatta eða hækka álögur á landslýðnum til þess að mæta hinum og þessum útgjöldum, — að svo leyfir þessi sama stjórn sér að leggja fram stjfrv., þar sem á að leggja 400 millj. nýjan pinkil á ríkissjóðinn? Þó að gert sé ráð fyrir, að megi fá þetta að láni hjá Seðlabankanum, þá verður að endurgreiða það lán einhvern tíma. Þó að það lán yrði kannske til 3 eða 4 ára, þá verður auðvitað í fjárl. næstu ára að taka þessar afborganir upp, sem hækka þá fjárl. að sama skapi. En ekki nóg með það, einnig verður að borga vexti af þessu láni. Ef 400 millj. eru teknar að láni í Seðlabankanum í þessu skyni og ef þær hugmyndir yrðu að veruleika, sem ýmsir ráðamenn í bankamálum hafa nú um vexti, að færa þá upp í 18%, þá yrði vaxtabyrði ríkissjóðs á fyrsta ári hvorki meira né minna en 72 millj. kr., sem þyrfti að taka inn í fjárlfrv. næsta ár, auk hinnar fyrstu afborgunar. Mér er spurn, hvernig á því stendur, að hæstv. ríkisstj., eins og allt er nú í pottinn búið hjá henni í fjármálum ríkisins, kemur í hug að leggja fram aðra eins till. og þessa. Ég segi fyrir mitt leyti, að ég tel það ekki koma til mála, að ríkissjóður og skattborgararnir í landinu fari að taka á sig slík óafturkræf framlög til bankakerfisins í landinu. En þetta virðist vera eitt aðalatriði málsins, því að bankamálan. segir, að þetta sé forsenda af hennar hálfu fyrir því, að sameiningin geti tekist.
Nú kunna að vera einhverjar aðrar ástæður fyrir þessari sameiningu heldur en sparnaðurinn, sem ekkert liggur fyrir um. Eru líkur til þess, að sameinaður banki mundi veita þessum atvinnugreinum eða landslýðnum í heild betri þjónustu en nú er? Það er ekkert, sem bendir til þess. Er eitthvað, sem bendir til þess, að ríkisstj. mundi vera auðveldara að koma einhverju lagi á efnahagslíf þjóðarinnar, ef þessir bankar yrðu sameinaðir í eitt? Ég hef harla litla trú á því.
En það er fleira, sem nauðsynlegt er að minnast á strax við 1. umr. Það kemur fram í hinu fróðlega áliti bankamálan., að þó að n. telji, að stefna beri að samruna innan bankakerfisins og fækkun stofnana, þá vill hún „eindregið vara við því, að þeirri stefnu verði framfylgt án tillits til þeirra sögulegu og félagslegu sjónarmiða, sem mótað hafa þróun þessara mála hingað til.“ Og enn segir n.: „Það er ljóst, að samruni bankastofnana og einföldun fjármálakerfisins er stefna, sem framkvæma verður með fullri gát og á hæfilega löngum tíma. Hver stofnun á sér djúpar rætur í þeim jarðvegi, sem hún er sprottin úr.“ Í álitsgerðum starfsmanna bankanna kemur það einnig fram, að ef um sameiningu yrði að ræða, þá hlyti hún að taka langan tíma. Einhvers staðar eru nefnd 5–10 ár. Hæstv. ríkisstj. lætur þetta allt saman sem vind um eyru þjóta. Hún flytur frv. um það að sameina nú á þessu þingi þessa banka, og það á ekki að biða boðanna eftir því, að lögin öðlist gildi, þau eiga að ganga í gildi 30. september, en áður en þau hafa öðlast gildi, á að kjósa nýtt bankaráð til þess að leggja að velli þau tvö bankaráð, sem fyrir eru. Og við gildistöku laganna 30. sept. falla niður umboð núv. bankastjóra Búnaðarbankans og Útvegsbankans, og nýir bankastjórar skulu hafa verið ráðnir, áður en viðskipti hefjast þriðjudaginn 1. okt. n.k. Það liggur mikið við. Það er ekki verið að fara eftir þeim ábendingum fróðustu manna, að slík sameining þurfi margra ára undirbúning, ef hún ætti að koma að gagni. Hvað liggur hér á bak við? Það er eðlilegt, að mönnum detti í hug, að hér séu einhver annarleg sjónarmíð, önnur en þau málefnalegu rök, sem koma fram í álitsgerð bankamálan. Síðan á sameiningin að vera komin á það stig fyrir 30. júní 1975, að þá skuli vera búið að sameina þetta allt saman í einar aðalstöðvar með einni aðalafgreiðslu.
Annað atriði vildi ég minnast hér á, sem einnig er mjög alvarlegt mál. Það er, hversu hæstv. ríkisstj. og hæstv. bankamrh. hafa gjörsamlega sniðgengið og hunsað samtök bankamanna í þessu máli. Nú er það kunnugt öllum þeim, sem eitthvað hafa fengist við hagsýslu í opinberum rekstri, að þar eru ýmis lögmál, grundvallarreglur, sem hafa verður í huga og ekki má brjóta. Eitt grundvallarlögmálið er það, að til þess að hagræðing, hagsýsla, sparnaður í rekstri, aukin hagkvæmni komi að gagni, þurfa þessar ráðstafanir að vera gerðar í nánu samráði við starfsfólkið, sem á að þessu að vinna. Ef ekki er hægt að hafa samvinnu við starfsfólkið, þannig að það sé fylgjandi breytingunum og vilji styðja að þeim, þá eru slíkar endurbætur yfirleitt unnar fyrir gýg. Nú liggja fyrir umsagnir og þær ítarlegar frá starfsmannafélögum við báða þessa banka. Hæstv. ríkisstj. hefur ekki séð ástæðu til þess að prenta þær umsagnir með grg. frv., og það sjónarmið skilst náttúrlega, þegar umsagnirnar eru lesnar. Ég skal nú minnast á nokkur atriði úr þeim.
Í umsögn Starfsmannafélags Útvegsbankans er fyrst vitnað til í það, að ársþingi bankamanna á s.l. ári hafi bankamrh. gefið yfirlýsingar um það, að hann mundi hafa náið samráð við samtök og félög bankamanna í þessu efni. Starfsmannfélag Útvegsbankans segir: „Meðferð þessa máls nú, stingur mjög í stúf við fullyrðingu bankamrh. á ársþingi ísl. bankamanna í aprílmánuði 1973.... þegar á hólminn kom, var kippt til baka fullyrðingum og loforðum og vandlega gætt að hafa engin samráð við starfsfólk nefndra banka. Loks þegar búið er að prenta frv. til l. um viðskiptabanka í eigu ríkisins, er eitt eintak sent til Sambands ísl. bankamanna til umsagnar, „sem fyrst“ því að ætlunin væri að leggja frv. fljótlega fyrir Alþingi.“ Síðan segir Starfsmannafélag Útvegsbankans: „Þessi vinnubrögð vitum við öll harðlega og teljum, að þau lýsi hámarki lítilsvirðingar á samtökum bankamanna.“ Þetta er lýsing félags starfsmannanna, sem eiga að búa við þessi nýju lög, ef samþykkt yrðu, á vinnubrögðum hæstv. viðsk.- og bankamrh.
Í umsögn Starfsmannafélags Búnaðarbankans segir, að það „harmi þau mistök, sem hafa átt sér stað bæði við ákvörðun um gerð og við samningu þessa lagafrv. Í því sambandi varar stjórn félagsins alvarlega við afleiðingum andfélagslegra vinnubragða, sem hafa verið viðhöfð í þessu máli,“ og rökstyður það svo í mörgum liðum.
Undirbúningur málsins gagnvart starfsfólki þessara tveggja banka er fyrir neðan allar hellur, og verður hér á Alþingi að víta þessi vinnubrögð ráðh. og ríkisstj. harðlega. En auk sjálfra vinnubragðanna kemur það í ljós í umsögnum bankamannanna, að á margvíslegan hátt er gengið á móti hagsmunum bankamanna. M.a. segir í ákvæði til bráðabirgða, 7. lið b: „Heimilt skal að láta starfsmenn, sem komnir eru nærri eftirlaunaaldri, hætta störfum fyrr en reglugerð um eftirlaun og eftirlaunaaldur gerir ráð fyrir, á fullum eftirlaunum.“ Um þetta segir Starfsmannafélag Útvegsbankans, að hér sé kippt til baka réttindum bankamanna til sjálfsákvörðunar um að starfa til 70 ára aldurs, eins og nú er í gildi og eins og gildir um opinbera starfsmenn yfirleitt.
Í annan stað vita þessi félög það harðlega, að kröfum bankamanna um samningsrétt skuli enn ekki sinnt. Eins og kunnugt er voru sett lög 1962 um samningsrétt ríkisstarfsmanna. Bankamenn óskuðu ekki eftir að falla undir þau lög. Enn hafa bankamenn ekki fengið þann rétt sinn viðurkenndan að vera samningsaðili. Er þess þó getandi, að í málefnasamningi núv. ríkisstj. var ákveðið að veita opinberum starfsmönnum svokallaðan „fullan samningsrétt,“ sem raunar enginn veit, hvað þýðir, og aldrei hefur verið hægt að toga út úr ríkisstj., hvað þýddi. Sumir þeirra segja, að í því felist verkfallsréttur, og aðrir neita því. En a.m.k. hefði stjórnin þó átt að sjá sóma sinn í því, þegar hún leggur fram frv. um viðskiptabanka ríkisins, að veita bankamönnunum þennan samningsrétt, sem starfsmenn ríkisins fengu á tímum viðreisnarstjórnarinnar 1962. En það gerir hún ekki. Samkvæmt þessu frv. eiga þeir ekki að vera viðurkenndur samningsaðili, heldur eru það bankaráðin, sem ákveða laun bankastarfsmanna. Það er ekki furða, þótt starfsmannafélögin bæði og Samband ísl. bankamanna gagnrýni harðlega þetta atriði.
Herra forseti. Ég taldi nauðsynlegt að láta þessi atriði koma fram hér strax við 1. umr. málsins, en ég vil einnig vekja athygli á öðru. Hvert er stefnt með þessu frv? Í áliti bankamálan, kemur það fram, eins og hæstv, ráðh. rakti, að nauðsyn sé á nýrri almennri bankalöggjöf, það sé nauðsyn á endurskoðun laga um sparisjóði, það sé nauðsyn á setningu laga um innlánsdeildir kaupfélaganna, það sé nauðsynlegt að sameina ýmsa fjárfestingarsjóði, sem nú eru 17 að tölu, og telur bankamálan., að megi fækka þeim að skaðlausu í 9. Allt þetta er aðkallandi, en engu af þessu sinnir ríkisstj. Hún tekur hins vegar upp það atriði, sem n. leggur áherslu á, að þurfi margvíslegan, vandlegan og margra ára undirbúning. Því einu kippir ríkisstj. út úr og leggur það mál fyrir Alþingi, svo hörmulega undirbúið sem þetta mál er.
Það hefur komið fram hjá hæstv. viðskrh., að hann telji, að hlutafélagsbankarnir, þ.e.a.s. aðrir bankar en ríkisbankarnir, hafi verið mikið víxlspor á sínum tíma. Hann telur, að þegar búið sé að sameina þessa tvo ríkisbanka, sé auðveldara að eiga við hlutafélagsbankana eða einkabankana. Það er augljóst mál. hvert hæstv. ráðh. stefnir, og það er nauðsynlegt fyrir alþm., um leið og þeir fá þetta frv. til meðferðar, að athuga, hver er tilgangurinn með því og hvert er markmiðið fram undan. En hvernig stendur á þessum furðulegu vinnubrögðum, hvers vegna eru ekki tekin þau atriði, sem eru aðkallandi og hægt er að undirbúa án mjög mikils fyrirvara, eins og þau atriði, sem ég nefndi? Hvers vegna er valið úr þetta atriði, sameining bankanna, sem talið er, að þurfi margra ára undirbúning? Hvers vegna þetta flaustur? E.t.v. eiga að koma hér síðar skýringar á því. En það er augljóst mál og öllum kunnugt, að núv. ríkisstj. hefur ekki sérstakan áhuga á bankamálum, en fyrst og fremst á bankastjóramálum.