18.10.1973
Sameinað þing: 4. fundur, 94. löggjafarþing.
Sjá dálk 54 í B-deild Alþingistíðinda. (33)
Stefnuræða forsætisráðherra og umræða um hana
Bjarni Guðnason:
Herra forseti. Góðir hlustendur. Drög Breta að samningum í fiskveiðideilunni, sem forsrh. kom með frá Lundúnum, eru trúnaðarmál, og ég get því miður ekki rætt þau nánar né stöðuna í deilunni eins og stendur. Þó vil ég leyfa mér að segja þetta: Allir hljóta að vona, að fiskveiðideilan leysist á farsælan hátt, án þess að hvikað sé frá settu marki: fullum yfirráðum yfir 50 mílna lögsögunni. Ekki heldur mun ég á þeim fáu mínútum, sem ég hef til umráða, fjalla um sameiningarmálið, því að ég tel það ekki umræðuvert, þótt slitur af Málfundafélagi jafnaðarmanna gangi aftur í Alþfl. Hins vegar mun ég víkja að ástandi efnahagsmála og efnahagsstefnu ríkisstjórnarinnar.
Íslenskt efnahagslíf er ekki heilbrigt. Stórstígar víxlhækkanir verðlags og kaupgjalds, vinnuaflsskortur, rýrnun sparifjár, ört vaxandi útgjaldaaukning ríkissjóðs og níðþung skattabyrði eru nokkrir þættir efnahagsmálanna. Allt þetta eru augljós auðkenni verðbólgu. Að vísu er hún ekkert nýtt fyrirbæri í sögu eftirstríðsáranna á Íslandi og íslenskar ríkisstj. hafa lengstum beðið lægri hlut í viðureigninni við hana. En nýlunda er, að verðbólgan er hömlulausari en nokkru sinni fyrr frá stríðslokum. Gert er ráð fyrir, að vísitala vöru og þjónustu muni hækka um 22% á þessu ári. Ekki verður einungis við núv. ríkisstj. sakast um þennan hrunadans dýrtíðar, þar sem vörur hafa stigið í verði erlendis. En ekki fer á milli mála, að hin háskalega verðlagsþróun hér á landi er mestmegnis af innlendum toga spunnin, því að framfærsluvísitalan hefur hækkað hér allt að því þrisvar sinnum meira en í nálægum löndum.
Ríkisstj. verður því legið á hálsi fyrir að hafa misst stjórn á efnahagsmálunum og ofurselt þjóðina mestu verðbólguskriðu eftirstríðsáranna, án þess að hafa reynt af hafa hemil á verðbólgunni eftir mætti með festu í fjármálastjórn og hófsemi í fjárfestingum. Eyðslustefna ríkisstj., sem er meginorsök þessarar verðbólguskriðu, kemur harðast niður á þeim samfélagshópum, sem studdu þessa stjórn til valda. Verkafólk og launþegar stynja undan níðangurslegum skattalögum og eiga í vök að verjast að láta enda ná saman vegna gífurlegra verðhækkana, þó að krónurnar séu að vísu fleiri, á meðan gróðamenn leika lausum hala og raka inn meira fé en þekkist í sögu þjóðarinnar. Og þessi ríkisstjórn kallar sig stjórn hins vinnandi fólks. En víkjum nú að einstökum atriðum.
Sýnt er, að fjárlögin fyrir árið 1974 komi til með að hljóða upp á um 30 milljarða kr., þegar frá verður gengið. Þetta merkir, að fjárlögin hafa hækkað um 300% á þremur árum. Lætur nærri, að hver einstaklingur greiði að meðaltali um 150 þús. kr. eða hver 5 manna fjölskylda 750 þús. kr. til ríkissjóðs, og þá eru ótalin gjöld til sveitarfélaga. Segir það sig sjálft, að launþegar, sem hafa ekki tök á neinum undanbrögðum í skattgreiðslu, eru svo skattpíndir, að tala má um, að þeir séu sviptir fjárráðum. Verst er það, að persónufrádráttur er svo lágur og skattstiginn svo brattur, að jafnvel þurftartekjufólk getur lent í því að greiða 55% af hluta tekna sinna eins og hátekjufólk.
Með þessum skattalögum er búið svo um hnútana, að ekki er unnt að eignast neitt af eigin fé, allt miðast við lántökur og skuldir. Að spara er heimska, að skulda er lausnin. Þannig eru skattalögin beinlínis verðbólgumyndandi. En um leið eru þau sniðin fyrir skjótfenginn gróða. Móar og melar verða nú tugmilljóna kr. virði vegna samfélagslegrar þróunar, en ekki þarf eigandinn að greiða eyri í söluhagnað til hins opinbera, ef hann á eignina sex ár. Jafnvel íhaldsstjórnir í öðrum löndum skattleggja slíkan gróða, en ekki ríkisstjórn Íslands.
Í fjárlagafrv. er gefið í skyn, að vænta megi breytinga á skattalögum á þessu þingi, en þó þannig, að aðeins verði um breytingar á milli beinna og óbeinna skatta að ræða. Ber að fagna því, ef viturlega verður á haldið. Hins vegar er ljóst, að heildarálagning skatta lækkar ekki, þvert á móti hlýtur skattabyrðin sífellt að þyngjast að óbreyttri stefnu ríkisstj. Þrátt fyrir gífurlegar auknar tekjur ríkissjóðs vaxa kostnaðarliðirnir svo ört, að ekkert mettar þá hít, sem nefnist ríkissjóður. Boðað er, að söluskattur hækki um 2% frá áramótum, upp í 15%, en verði 13% 1. mars, þegar söluskattur viðlagasjóðs fellur niður. Verður lítill trúnaður á það lagður, að þetta viðlagasjóðsgjald verði niður fellt, eins og allt er í pottinn búið. Hækkun söluskatts kemur harðast niður á barnafjölskyldum, sem þurfa mest til daglegrar neyslu. Því hefði mátt ætla, að ríkisstj. hækkaði fjölskyldubæturnar, en það er öðru nær. Þær lækka um 133 millj. Þetta er þeim mun alvarlegra sem almennustu neysluvörur almennings, landbúnaðarvörur og fiskur, eru mun dýrari en þær voru fyrir tveim árum, þegar þessi ríkisstj. tók við, miðað við verkamannalaun. En til gamans og nokkurs fróðleiks má geta þess, að í málefnasamningi ríkisstj, er því heitið að beita sér fyrir því, að söluskattur á ýmsum nauðsynjavörum verði felldur niður.
Launþegar, verkafólk og opinberir starfsmenn hafa nú lagt fram kröfur sínar um kjarabætur. Það segir sína sögu, að meðal helstu krafna eru lagfæringar á skattalögum og úrbætur í húsnæðismálum, og verður það ekki talið annað en nokkur áfellisdómur á ríkisstj. hins vinnandi fólks.
Hér gefst ekki tími til að ræða húsnæðismálin. Íbúðir hafa tvöfaldast í verði á tveimur árum, og hörmulegt er til þess að vita, þegar fólk þarf að láta meiri hluta tekna sinna í húsaleigu og húsnæðiskostnað. Hér þarf vissulega að gera miklu stærri átök í húsnæðismálum með félagslegum aðgerðum. En meginkrafa launþega er að bæta kjör láglaunafólks. Því var heitið í málefnasamningi ríkisstj., að láglaunafólk skyldi fá 20% kaupmáttaraukningu á tveimur árum. Þrátt fyrir kauphækkanir í krónutölu og vísitöluálag á laun hafa kjarabætur launafólks runnið út í sandinn vegna verðbólgu og skattpíningar, hvað sem allir reiknimeistarar ríkisstj. segja. 40 stunda vinnuvikan hefur reynst einskis virði, því að verkamaður með 5 manna fjölskyldu getur ekki framfleytt henni nema með 50–60 stunda vinnuviku og að eiginkonan vinni úti að auki.
Kjör verkamanna eru litlu betri en fyrir 30 árum. Verkamaður hefur samkv. 2. taxta Dagsbrúnar um 2 500 kr. á 4 vikum, en skv. útreikningi Hagstofunnar þarf vísitölufjölskyldan rúmar 46 þús. kr. á mánuði til að lifa af. Það getur því ekki talist nein heimtufrekja að krefjast 35 þús. kr. lágmarkslauna á mánuði.
Það hlýtur að liggja í augum uppi, að það verður umfram allt að tryggja kjör þess fólks, sem vinnur við framleiðslugreinarnar, bæði til sjávar og sveita.
Það gefur auga leið, að vilji menn fá mikla þjónustu af hálfu hins opinbera, verða menn að greiða hana í formi skatta. Hins vegar verður seint á það fallist, að stefna beri að því að svipta menn fjárráðum og fela sig forsjá ríkisvaldsins. Þegar litið er á fjárlagafrv. kemur í ljós, að 18% af útgjöldum ríkissjóðs eða um 5 milljarðar kr. fari í menntamál og 36.1% eða um 10 milljarðar í heilbrigðis- og tryggingamál. Þetta eru hvorki meira né minna en 54% af öllum útgjöldum ríkissjóðs. Hvernig er með nýtingu þessa fjár? Það verður að gera þá kröfu til ríkisvaldsins, að það geri reglulega könnun á ráðstöfun þessa fjár til þess að komast að raun um, hvort bættur rekstur og skipulagning geti ekki dregið úr kostnaðinum, sbr. þá athugun, sem nýlega var gerð hjá Tryggingastofnun ríkisins. Ég er sannfærður um, að unnt sé að spara verulegar fjárupphæðir á spítalakerfinu og tryggingakerfinu, án þess — ég endurtek: án þess að skerða þjónustu við sjúklinga og hag þeirra bótaþega, sem verst eru settir. En því miður gefst ekki tími til að fara nánar út í þessa sálma að sinni.
Og hvernig væri að halda ríkisbákninu í skefjum? Þegar Framkvæmdastofnun ríkisins var sett á laggirnar með þremur forstjórum og 7 manna stjórn og yfirmönnum deilda, hver silkihúfan upp af annarri, var ætlunin að stýfa Seðlabankann og Efnahagsstofnunin var lögð niður. En Seðlabankinn heldur áfram að tútna út með á annað hundrað fastra starfsmanna, og nú á samkv. nýju stjfrv. að gera hagrannsóknadeild Framkvæmdastofnunarinnar að sjálfstæðri stofnun, Hagrannsóknastofnun, og er þá Efnahagsstofnunin endurborin. Ég spyr: Hvernig getur 200 þús. manna þjóðfélag staðið undir þessu? Er ekki von, að eitthvað fari úr skorðum?
Og bankarnir halda áfram að reisa bankahallir. Samvinnubankinn byggir, Landsbankinn byggir og Seðlabankinn hyggst byggja smáhýsi fyrir litlar 500 millj. kr. Bankamálaráðh. tilkynnir alþjóð, að hann sé valdalaus og geti ekki haft nein áhrif á gang mála. Dettur nokkrum manni í hug, að ríkisstj. geti ekki gripið í taumana, annaðhvort með tilmælum til stjórnar Seðlabankans eða með brbl., ef hún hefur þá ekki fulla heimild til þess samkv. núgildandi lögum? Algert stjórnleysi, valdalaus ríkisstj., þetta er myndin. Og svo eru þessir menn að tala um áætlunarbúskap og forgangsröðun verkefna. Ja, svona geta menn verið gamansamir í pólitíkinni.
Fjárfestingar verða að miðast við fjármagnsgetu og vinnuafl. Enginn vafi er á, að fjárfestingar, sem hafa ekki þessar forsendur, eru einn mesti verðbólguvaldurinn. Auðvitað væri æskilegast að gera allt í einu. En kapp er best með forsjá. Sú spurning vaknar, hvort ástæða sé til að fara mjög geyst í byggingu Sigölduvirkjunar, eins og sakir standa. Að vísu liggur þar að baki sú hugmynd að renna fleiri stoðum undir atvinnulífið, og er það í sjálfu sér góðra gjalda vert. En Sigölduvirkjun er byggð fyrir erlent lán, og hugsanlega þarf erlenda verkamenn, og reisa á síðan efnaverksmiðju í Hvalfirði í samvinnu við erlendan auðhring. Er nokkur ástæða til að styrkja erlenda auðhringa? Þeir ráða verðinu á vörunni og markaðinum og fá niðurgreitt raforkuverð a. m. k. fyrst um sinn. Það hlýtur að vera miklu arðvænlegra að leggja þetta fé í íslenska fiskiðnaðinn. Sinnaskipti iðnrh. eru í sjálfu sér sérstakt rannsóknarefni. En ljóst má vera, að ekki má undir neinum kringumstæðum draga fólk til framkvæmda af þessu tagi frá undirstöðuatvinnugreinunum. Við verðum að geta mannað fiskiskip okkar og boðið sjómönnum þau bestu kjör, sem fáanleg eru í landi.
Það, sem hefur haldið ríkisstj. á floti í efnahagsmálum, eru hinar gífurlegu verðhækkanir íslenskra sjávarafurða erlendis. Með nokkrum ýkjum má segja, að þær hafi tvöfaldast í verði á einu ári. Vonandi helst þetta verðlag lengi. En halda verður þannig á málum, að íslenskt efnahagslíf geti staðist verðfall, ef til kæmi, ella gæti það haft hinar voveiflegustu afleiðingar fyrir afkomu þjóðarinnar, eins og á árunum 1967 og 1968.
S. 1. sumar stóð til að afla tekna fyrir ríkissjóð, og var leitað til mín um stuðning við væntanleg brbl. Af því tilefni skrifaði ég bréf til fjmrh., og þykir mér rétt að tilgreina nokkur atriði úr því bréfi, þar sem þau spegla afstöðu mína til efnahagsstefnu ríkisstj. Þar segir m. a.:
„Ráðstefna Samtaka frjálslyndra og vinstri manna í Reykjavík, sem haldin var 14. júlí s. l., telur, að ríkisstj. hafi ekki tekist að standa við ýmis veigamikil atriði í málefnasamningi sínum. M. a. hefur hún misst tök á verðlagsþróuninni í landinu, brugðist verulega í skattamálum og ekki sýnt þá festu í efnahagsmálum og aðhald í ríkisrekstri, sem nauðsynlegt er á verðbólgutímum. Ríkisstj. hefur hafnað viðræðum við SF um stuðning og samstarf á grundvelli málefnasamningsins og þar með komið í veg fyrir, að SF geti haft áhrif á stjórn þeirra málaflokka, sem úr skorðum hafa farið.
Um leið og ég bendi yður, herra fjmrh., á þessa ályktun SF í Reykjavík, vil ég taka fram, að ég hef þrásinnis á Alþ. gagnrýnt ýmsar efnahagsaðgerðir ríkisstj. Á þetta m. a. við uppsprengd fjárlög, of miklar fjárfestingar og gengisfellinguna um 10.7% í des. s. l., þar sem að mínu viti hefur ekki verið tekið nægilegt tillit til þeirrar þenslu, sem ríkir í efnahagslífinu.
Ég dreg ekki í efa, að ríkissjóður hafi þörf fyrir auknar tekjur, en tel, að hún sé sprottin að verulegu leyti af því aðhaldsleysi í ríkisbúskapnum, sem að ofan getur. Vandinn verður því ekki leystur með nýjum og nýjum álögum á almenning, sem ekki sér fyrir endann á, heldur verði að taka upp nýja stefnu, sem lagi sig eftir ríkjandi aðstæðum í þjóðfélaginu.
Af þessu má ljóst vera, herra fjmrh., að ekki geta verið miklar líkur á því, að ég muni með atkv. mínu styðja þær álögur á almenning, sem þér hafið í huga.“
Þetta var úr bréfi til fjmrh. Af því má marka, að ríkisstj. í heild hefur hafnað því að taka upp viðræður við SF og mig um m. a. efnahagsstefnuna og þar með komið í veg fyrir, að við gætum haft nokkur áhrif á mótun hennar. Af þessu leiðir, að ríkisstj. hefur ekki áhuga á stuðningi mínum og ber því auðvitað ein ábyrgð á efnahagsstefnunni og tekur afleiðingum af því, enda þverbrotið málefnasamninginn, eins og fyrr segir. Og ég vil taka skýrt fram, að ég styð ekki hækkun söluskatts á lífsnauðsynjum almennings, þær eru nógu rándýrar fyrir.
Því miður er stjórnarandstöðuflokkunum ekki heldur treystandi í efnahagsmálunum og því síður í landhelgismálinu og herstöðvamálinu. En þar sem ég þykist vita, að stjórnarandstöðuflokkarnir njóta lítils trausts þjóðarinnar um þessar mundir, og er það að vonum, tel ég æskilegt, að efnt verði sem fyrst til þingkosninga, svo að unnt verði að stokka upp á vinstri væng stjórnmálanna og mynda nýja stjórn félagshyggjumanna, sem hefur styrk og getu til að takast betur á við verðbólguvandann heldur en núv. ríkisstj. hefur gert. Það þarf að mynda stjórn, sem með réttu getur kallað sig stjórn vinnandi fólks í landinu. — Þökk þeim, sem hlýddu. Góða nótt.