08.11.1973
Efri deild: 17. fundur, 94. löggjafarþing.
Sjá dálk 423 í B-deild Alþingistíðinda. (380)

46. mál, jarðalög

Fjmrh. (Halldór E. Sigurðsson) :

Herra forseti. Á þskj. 48 er frv. til jarðalaga. Þetta frv. var til orðið með þeim hætti, að á Búnaðarþingi árið 1971 var samþykkt ályktun til stjórnar Búnaðarþings og búnaðarmálastjóra um að hlutast til um það við landbrh., að hann skipaði nefnd til að endurskoða eftirtalin lög: Lög um kauprétt á jörðum, nr. 40 frá 5. apríl 1948, ábúðarlög, nr. 36 frá 29. mars 1961, í þriðja lagi lög um ættaróðul, ættarjarðir, erfðaábúð og sölu þjóð- og kirkjujarða, nr. 102 frá 21. des. 1962 og í fjórða lagi lög um jarðeignasjóð ríkisins, nr. 54 frá 27. apríl 1967.

Hlutverk þeirrar nefndar, sem skipa átti, var að gera frv. til nýrra l. um framangreint efni eða breyt. á gildandi lögum. Tilgangur með þessari endurskoðun var, að aðstaða sveitarfélaga og einstaklinga, sem búsettir eru innan þeirra, við að ná og halda landi, verði tryggð með sem bestum hætti og að ábúðarlög yrðu gerð einföld og réttlát í framkvæmd.

Hinn 18. ágúst 1971 skipaði landbrh. nefnd til að endurskoða þessa löggjöf, sem um var rætt í till. Búnaðarþings. Voru nefndarmenn þeir, er hér greinir: Ásgeir Bjarnason alþm., form. Búnaðarfélags Íslands, tilnefndur af Búnaðarfélagi Íslands, var hann skipaður formaður nefndarinnar, Árni Jónasson erindreki Stéttarsambands bænda, tilnefndur af Stéttarsambandi hænda, og Sveinbjörn Dagfinnsson núv. ráðuneytisstjóri, þá skrifstofustjóri, sem skipaður var án tilnefningar.

Nefnd þessi tók þegar til starfa, og hefur hún skilað áliti og samið 2 lagafrv., annað það, sem lagt hefur verið fram í Nd. og kynnt þar, frv. að ábúðarlögum, og hitt, sem er hér til umr. í dag, frv. um jarðalög.

Þessi frv. voru hæði lögð fram á síðasta þingi, en þá voru þau aðeins lögð fram til þess að kynna þau hv. alþm. Áður en frv. voru lögð fram á Alþingi s. l. vor, höfðu þau verið kynnt Búnaðarþingi, og Búnaðarþing hafði mælt með þeim. Enn fremur hafa þau síðan verið lögð fyrir aðalfund Stéttarsambands bænda, og hefur Stéttarsambandið mælt með frv. báðum. Búnaðarþing gerði till. um lítils háttar breytingar á frv., sem hafa verið felldar inn í frv., þegar það er nú lagt hér fram á hv. Alþ.

Í það frv. til jarðalaga, sem hér er nú til 1. umr., er tekið saman efni, sem er að finna í fernum lögum, en auk þess eru í þessu frv. mörg nýmæli, sem ekki hafa áður verið í íslenskri löggjöf.

Á undanförnum árum hefur eftirspurn eftir landi til annarra nota en landbúnaðar farið stórvaxandi. Einkum hafa jarðir verið keyptar á háu verði, þar sem góð aðstaða er til að setja niður sumarbústaði eða eftirsóknarverð hlunnindi fylgja jörðum, svo sem veiði. Verð slíkra jarða er þegar orðið svo hátt, að sjaldnast er viðráðanlegt fyrir bændur að kaupa þær og reynist oft fullerfitt fyrir sveitarfélög, þrátt fyrir það að þau eiga lögboðinn forkaupsrétt. Afleiðingin er því sú, að margar vildisbújarðir hafa verið skákaðar niður, en það hefur torveldað eðlilegan búrekstur og á mörgum hefur föst búseta lagst niður vegna jarðakaupa til félagssamtaka eða manna, sem hafa ekki búskap í huga. Ég vil taka það fram við þessa umr.; að ég tel rétt að gefa þéttbýlisbúum og öðrum, sem sækjast eftir, kost á landspildum til ræktunar og til útivistarmöguleika og til að reisa þar sumardvalarhús. Reynslan hefur hins vegar sýnt, að brýn þörf er á að fylgjast með slíkum ráðstöfunum lands og hafa áhrif á, hvar og hvernig landi er ráðstafað á þann hátt. Að öðrum kosti vofir yfir stórfelld röskun á búsetu fólks á dreifbýlissvæðum umfram það, sem þegar er orðið, og óeðlilegar verðhækkanir lands.

Frv. þessu, ef að lögum verður, er ætlað að veita byggðarlögum aukið áhrifavald í þessu efni, styrkja aðstöðu bænda; bændaefna og sveitarfélaga til jarðakaupa, skapa aðstöðu til að fylgjast með öllum ráðstöfunum fasteigna og fasteignaréttinda utan skipulagðra þéttbýlissvæða og hafa áhrif á verðlag þeirra. Þau ákvæði, sem eru í þessu lagafrv. og hafa viss hamlandi áhrif á ráðstöfun á jörðum umfram það, sem verið hefur, eiga sér hliðstæður í löggjöf nágrannaþjóða okkar og hafa verið sett lög og reglur um þetta efni hjá þeim.

Í Noregi hefur allt frá því árið 1909 verið samkv. lögum visst eftirlit og aðhald varðandi eigendaskipti að jörðum og landi utan skipulagðra svæða. M. a. þarf leyfi landbrn. hverju sinni, þegar kaup eru áformuð. Tilgangurinn með slíkum lögum er að hafa hamlandi áhrif á verðhækkanir lands. Norska landbrn. hefur margsinnis neitað um leyfi til sölu, ef því þykir söluverð lands of hátt eða ef ætla má, að land eigi að kaupa í hagnaðarskyni, t. d. að ávaxta fjármagn á þann hátt að skáka landið niður og selja sem lóðir.

Í Svíþjóð gilda að mörgu leyti svipaðar reglur og í Noregi að því leyti, að óheimilt er að selja bújarðir og lönd án heimildar frá landbr. og lögð er áhersla á, að eignarréttarskipti eigi sér stað fyrst og fremst þannig, að kaupandi jarðar muni stunda landbúnað sem aðalstarf. Um sölu á landi er að jafnaði neitað, ef ástæða þykir til að ætla, að hún sé einkum áformuð til þess að hafa af henni fjárhagslegan ávinning.

Danir hafa á síðustu tveimur árum endurskoðað löggjöf um bújarðir og land utan þéttbýlissvæða. M. a. hefur þar haft áhrif á Dani aðild þeirra að Efnahagsbandalaginu, sem þeir telja að muni hafa mjög mikil áhrif á verð lands og eftirsókn eftir landi hjá þeim. Samkv. lögum frá þessu ári um bújarðir er skilyrði fyrir því að geta fengið jörð til eignar eða umráða samkv. leigusamningi án leyfis landbrn. m. a., að viðkomandi sé a. m. k. 20 ára gamall, taki sér fasta búsetu á eigninni og hafi búrekstur að aðalatvinnu. Að öðrum kosti þarf sérstakt leyfi landbrn. Í l. er tekið fram, að slíkt leyfi skuli ekki veitt, ef ástæða er til að ætla, að stefnt sé að því að ná umráðum yfir eign til þess að ávaxta á þann hátt fé, ef mikið ósamræmi er á milli kaupverðs eignar og raunverðs, ef eignin telst óheppileg til sjálfstæðs búrekstrar og jörðinni yrði betur ráðstafað til bætts rekstrar, sem þegar er fyrir hendi á svæðinu. Félagssamtök, stofnanir, jafnt opinberar sem einkastofnanir, geta ekki fengið ráð á jörðum eða jarðahlutum nema að fengnu samþykki landbrn. Danski landbrh., sem ræddi þetta á fundi í Svíþjóð nú fyrir nokkrum dögum, gat þess, að Danir settu þessi lög til þess að skapa bændum og bændaefnum vissan forgangsrétt að landi og yfirleitt til þess að draga úr verðhækkunum á landi.

Nýmæli í frv. þessu eru fyrst og fremst í II. kafla þess, og er tilgangurinn með þeim að koma fastari skipan á en verið hefur um eigendaskipti og aðrar ráðstafanir bújarða og lands utan þéttbýlissvæða í því skyni að hagsmuna bænda og annarra dreifbýlisbúa verði betur gætt en verið hefur, auk þess sem með lagafrv. þessu er stigið skref í þá átt að halda landverði niðri og hindra brask með land. En til þess að slíkt verði sem mest hindrað, þarf auk þess, sem mælt er fyrir í þessu frv., að setja ákvæði í skattalög, ákvæði um, hvernig gróði, annar en sá, sem fæst með eðlilegum verðlagsbreytingum, skuli skattlagður, og hef ég vikið að því í öðru tilfelli.

Með frv. þessu er verið að færa út í byggðarlögin visst vald, sem þau hafa alls ekki haft til þessa, þ. e. að hafa áhrif á, hvernig landið er notað, hafa áhrif á verðlag eigna og umráðarétt þess. Til þess að framkvæma þetta vald úti í byggðarlögunum er gert ráð fyrir að skipa byggðaráð í hverri sýslu, og í því mega aðeins starfa menn, sem búsettir eru í viðkomandi sýslu. Þykir einhverjum mörg ráð sett á fót samkvæmt frv. þessu, er rétt að benda á það, að jafnmargar n. eru samtímis lagðar niður, því að í 27. gr. l. nr. 45 frá 1971, um Landnám ríkisins, skal landnámsnefnd, skipuð þremur mönnum, starfa í hverri sýslu. Verði frv. þetta að l., eru dagar þeirra n. taldir.

Auk þess að fylgjast með og hafa áhrif á eigendaskipti lands og verð þess, mundi, verði frv. að l., verða meiri aðgát höfð en verið hefur um skiptingu jarða, sem mörg dæmi eru um að hafi verið gerð án nægilegrar forsjár. Þá er gert ráð fyrir í frv., að hægt sé að sameina að nýju jarðarhluta, sem skipt hefur verið út úr jörðum, sé bú ekki rekið á þeim. Dæmi eru þess um sameign á jörðum, þar sem einn sameigenda situr jörðina, að slíkt hafi skapað erfiðleika fyrir bónda við rekstur og framkvæmdir á jörð. Í frv. þessu er opnuð leið út úr slíkum vandræðum. Ráðh. getur heimilað honum að leysa til sín eignarhluta meðeigenda sinna samkvæmt 16. gr. þessa frv.

III. kafli frv. þessa fjallar um forkaupsrétt að jörðum og jarðarhlutum. Um það gilda nú lög nr. 40 1948. Þýðingarmikil breyting frá þeim 1. er, að leiguliði öðlast fyrst eftir 10 ára búsetu forkaupsrétt á undan sveitarstjórn, en samkv. núgildandi l. nægir 3 ára búseta leiguliða til að öðlast forkaupsrétt á undan sveitarstjórn. Sé vilji til að sniðganga forkaupsrétt sveitarstjórnar, er hægt að skrá væntanlegan kaupanda ábúanda í 3 ár og selja honum síðan. Slíkt verður síður, þegar búseta leiguliða þarf að vera 10 ár, svo að hann öðlist kauparétt á undan sveitarstjórn, auk þess sem hann hafði þar búsetu og búrekstur.

Nýmæli felst í 27. gr. frv. og er hugsað til þess, að seljandi og aðili, sem vill kaupa, setji ekki mjög hátt verð á eign í því skyni að skáka sveitarstjórn frá, en geri síðan e. t. v. kaup á annan hátt en sveitarstjórn var kynnt, þegar forkaupsréttur var boðinn.

Þá er frestur sá, sem sveitarstjórn hefur til að svara forkaupsréttartilboði, lengdur úr 15 dögum í 4 vikur. Byggist þetta á því, að nokkurn tíma getur þurft fyrir sveitarstjórn til þess að athuga kauptilboð og huga að fjármagnsútvegun og fleira vegna áformaðra kaupa. Hygg ég rétt að gefa rýmri frest í þessu skyni en nú er.

Í 1. málsgr. 30. gr. er hugsað að létta þeirri vinnu af þm. og hv. Alþ. að þurfa að fjalla hverju sinni um heimild til þess að selja sveitarfélögum land. 30. gr. frv. er nýmæli, en áratuga venja er fyrir því, að ríkið leigi jarðir, lóðir og lendur án sérstakra lagaheimilda. Af þeirri ástæðu hefur tímalengd samninga og ýmis kjör verið mjög mismunandi. Ákvæði 2. málsgr. 30. gr. er um hámark þess tíma, sem leigusamningar mega gilda hverju sinni.

Samkv. núgildandi lögum eiga ábúendur rétt á að fá ábúðarjarðir sínar keyptar að uppfylltum vissum skilyrðum. Þessi réttur er þrengdur í 31. gr. frv., þannig að væntanlegur kaupandi þarf að hafa setið jörð í 10 ár í stað 3 áður, auk þess sem byggðaráð og náttúruverndarráð geta stöðvað sölu.

V. kafli frv. er um Jarðasjóð. í frv. er að finna verulegar breytingar frá því, sem nú er í l. nr. 54 frá 1967, um Jarðeignasjóð ríkisins. Sumar af þeim breyt. hafa verið í gildi frá því að lög nr. 11 frá 1972, um breyt. á l. nr. 54 1967, voru samþykkt. Jarðasjóður hefur nú rýmri heimildir til að kaupa jarðir en áður. M. a. hefur sjóðurinn samkv. lagaheimild frá 1972 keypt um 20 jarðir af bændum, sem ekkert annað blasti við en að yfirgefa jarðir sínar vegna fjárhagserfiðleika, þrátt fyrir að vilji þeirra stóð til áframhaldandi búsetu. Þessa dagana er verið að vinna að kaupum á jörð, sem búið er að auglýsa nauðungaruppboð á og yfirvofandi, að fjársterkir aðilar keyptu og bóndinn og allt hans fólk hefði orðið að hverfa frá, ef ekki hefði verið brugðið við.

Í frv. er Jarðasjóði veitt skýr heimild til að lána sveitarfélögum, sem neyta forkauparéttar að jörð. Gert er ráð fyrir að hækka árlega fjárveitingu til sjóðsins úr 6 millj. í 12 millj. kr. Það er gert til þess, að hann verði betur fær um að gegna hlutverki sínu, einkum með lánum til sveitarfélaga.

VI. kafli frv. fjallar um óðalsjarðir. Um það efni gilda nú 1. nr. 102 1962 með breyt. samkvæmt 1. nr. 18 1968. Ekki er um neinar meiri háttar efnisbreytingar að ræða frá því, sem er í gildandi l., í þessum kafla frv.

Herra forseti. Ég hef nú í stuttu máli gert grein fyrir þessu frv., sem ég held, að sé hið gagnmerkasta og hafi sýnt framsýni Búnaðarþings að leggja til, að það yrði samið, því að svo örar eru nú breytingar í þá átt að ná lóðum og lendum hér á landi, að til vandræða horfir, ef ekkert verður að gert. Ég treysti því, að hv. d. taki þessu máli vel, og legg til, að að lokinni þessari umr. verði málinu vísað til 2. umr. og hv. landbn.