29.01.1975
Neðri deild: 36. fundur, 96. löggjafarþing.
Sjá dálk 1400 í B-deild Alþingistíðinda. (1229)

130. mál, fóstureyðingar

Sjútvrh. (Matthías Bjarnason):

Herra forseti. Þetta frv. til l. um ráðgjöf og fræðslu varðandi kynlíf og barneignir og um fóstureyðingar og ófrjósemisaðgerðir, sem lagt er hér fram, á sér nokkuð langan aðdraganda. Í marsmánuði 1970 skipaði þáv, heilbr.- og trmrh. Eggert G. Þorsteinsson, n. til að endurskoða lög um fóstureyðingar, afkynjanir og vananir, þ.e. annars vegar l. nr. 38 frá 28. jan. 1935, um leiðbeiningar fyrir konur um varnir gegn því að verða barnshafandi og um fóstureyðingar og hins vegar l. nr. 16 frá 13. jan. 1938, um að heimila í viðeigandi tilfellum aðgerðir á fólki er koma í veg fyrir að það auki kyn sitt.

Í n. voru skipaðir 3 læknar, Pétur Jakobsson prófessor, Tómas Helgason prófessor og Sigurður Samúelsson prófessor. Tæpu ári síðar tók Guðrún Erlendsdóttir hrl. sæti Sigurðar Samúelssonar í n., þar sem hann óskaði eftir að vera leystur undan starfi. Síðla árs 1971 tók Vilborg Harðardóttir blaðamaður sæti í n. Þessi n. hélt 24 fundi og skilaði af sér frv. ásamt langri grg. og þetta frv. var lagt fyrir síðasta þing 19. nóv. 1973.

Um frv. urðu miklar deilur, bæði utan þings og innan. Eftir 1. umr. var frv. vísað til heilbr.og trn. og er skemmst frá því að segja að nál. leit aldrei dagsins ljós og kom frv. því ekki til 2. umr.

Meðal þeirra, sem gerðu athugasemdir við þetta frv. var stjórn Læknafélags Íslands og ætla ég að leyfa mér að rifja lítillega og í örstuttu máli upp athugasemdir stjórnar Læknafélagsins við frv.

Stjórn Læknafélags Íslands er samþykk I. kafla frv. um fræðslu og ráðgjöf að viðbættu ákvæði um ákveðinn aðila sem eigi að sjá um þennan þátt fræðslumála. Athugasemd er við 9. gr. um að heimild til fóstureyðingar að ósk verði felld niður, en í stað þess verði fóstureyðing heimil vegna félagslegra ástæðna fyrir lok 12. viku. Hinar félagslegu ástæður eru svo nánar skilgreindar í þeirri álitsgerð. Í þriðja lagi ákveðnari ákvæði um efri tímamörk til að fyrirbyggja að fóstureyðingar verði framkvæmdar eftir lok 16. viku nema í ýtrustu neyð. Í fjórða lagi að tveggja lækna grg. verði við haldið með þeirri breyt., að félagsráðgjafi megi ganga frá umsókn og grg. sé eingöngu um félagslegar ástæður að ræða, og ákvæði um skyldur þeirra aðila að standa á rétti konunnar sé henni synjað án nægilegs rökstuðnings. Í fimmta lagi að viðhalda kröfum um að aðgerðinni sé hagað þannig að að konunni sé búið eftir fyllstu kröfum læknisfræðinnar. Í sjötta lagi að breyta uppbyggingu þeirrar þriggja manna n. sem sjá á um framkvæmd laganna, þar sitji einnig kona sem tilnefnd sé af heildarsamtökum kvenna. Í sjöunda lagi er hún samþykk rýmkun á ákvæðum um ófrjósemisaðgerðirnar, en þær séu aðeins heimilaðar að ósk eftir 30 ára aldur.

1. nóv. s.l. skipaði ég svo n. til að undirbúa endurframlagningu þessa frv. N. skipuðu þeir Ingimar Sigurðsson fulltrúi í heilbr.- og trmrn. og alþm. Ellert B. Schram og Halldór Ásgrímsson. N. þessari var falið að endurskoða frv. með tilliti til þeirra athugasemda og þeirrar endurskoðunar er fram hafði komið við upphaflega gerð frv. og gera till. um breyt. þar sem höfð væru hliðsjón af tveimur meginatriðum:

1. Að nauðsynleg væri ný löggjöf, þar eð lögin frá 1935 og 1938 væru löngu úrelt og ófullnægjandi.

2. Að mögulegt yrði að gera frv. að lögum á þessu þingi.

Breytingar þær, sem orðið hafa á frv. frá því að frv. var lagt fram á síðasta þingi beinast allar í þá átt að ná sem viðtækastri samstöðu til að frv. fái afgreiðslu á þessu þingi. Breytingar þessar gera lögin að mínum dómi í senn framkvæmanlegri og réttlátari en áður. Aðalbreytingin er sú breyting sem orðin er á 9. gr. hins upprunalega frv. Skv. þeirri gr. skyldi fóstureyðing heimil að ósk konu ef engar læknisfræðilegar ástæður mæltu á móti aðgerðinni og aðgerðin væri framkvæmd á fyrstu 12 vikum meðgöngutímans. Fóstureyðing var því heimil án nokkurra félagslegra eða læknisfræðilegra ástæðna eða sem eins konar getnaðarvörn er grípa mætti til, sýndist konu svo. Þetta braut mjög í bága við álit n., eins og það kom fram í grg. með frv., því að þar segir orðrétt:

„N. lítur svo á að fóstureyðing sé alltaf neyðarúrræði, vegna þess að um er að ræða læknisaðgerð sem getur haft áhættu í för með sér og krefst sérhæfðs starfsfólks og fullkomins útbúnaðar til sérhæfðrar læknismeðferðar ef eitthvað ber út af.“

Úr þessari þversögn hefur verið bætt í núverandi gerð frv. Fyrri hluti 9. gr. frv. hljóðar nú þannig:

„Fóstureyðing er heimil:

1. Félagslegar ástæður: Þegar ætla má að þungun og tilkoma barns verði konunni og hennar nánustu óbærileg vegna óviðráðanlegra félagslegra ástæðna. Við slíkar aðstæður skal tekið tillit til eftirfarandi:

a) Hafi konan alið mörg börn með stuttu millibili og skammt er liðið frá síðasta barnsburði.

b) Eigi konan við að búa bágar heimilisástæður vegna ómegðar, fátæktar eða alvarlegs heilsuleysis annarra á heimilinu.

c) Þegar konan getur ekki vegna æsku og þroskaleysis annast barnið á fullnægjandi hátt.

d) Annarra ástæðna, séu þær fyllilega sambærilegar við ofangreindar aðstæður.“

Um fyrstu setningu þessarar gr. er það að segja, að ef við álitum fóstureyðingu neyðarúrræði hljótum við líka að álíta að kona æski ekki fóstureyðingar nema hún sjálf álíti að tilkoma barns þess, er hún gengur með, sé henni óbærileg á þeim tíma er hún fer fram á slíka aðgerð. Hvort óbærilegt er að ala barn sem ekki er álítið tímabært að áliti móður þess, föður eða beggja foreldra fer oftast eftir þeirri aðstöðu er móðir eða báðir foreldrar geta af eigin rammleik og með aðstoð þjóðfélagsins skapað þessum nýja einstaklingi. Húsnæðisskortur, lágar tekjur, skortur á dagvistun og annarri aðstoð við uppeldi hins nýja einstaklings er eflaust stundum ástæða til þess að barn er af foreldri eða foreldrum sínum talið óvelkomið í þennan heim. Þetta eru ástæður sem oftast má bæta úr á einn eða annan hátt af hálfu þjóðfélagsins. Fóstureyðingin sjálf leysir engin félagsleg vandamál, en það skal játað að hún gerir þjóðfélaginu kleift að líta fram hjá félagslegum vandamálum, eins og t.d. húsnæðisskorti og fátækt.

Það er álit mitt að með aukinni aðstoð við ógiftar sem við giftar mæður, bæði hvað snertir húsnæði og aðstoð almannatrygginga, svo og auknu dagvistunarrými getur þjóðfélagið komið í veg fyrir að barn, sem talið er ótímabært og óvelkomið við fyrstu athugun, verði móður sinni bærilegt. Það er því mitt álít að breyting sú, sem orðin er á frv. hljóti að leggja auknar skyldur á herðar þjóðfélagsins

Um a-lið þessarar greinar, þ.e. hafi konan alið mörg börn með stuttu millíbili og skammt er liðið frá síðasta barnsburði, er það að segja að hæfilegt bil á milli barnsfæðinga er almennt talið til bóta bæði fyrir heilsu móður og barns. Að ganga með barn er andlegt, líkamlegt og tilfinningalegt álag fyrir móður, og sá tími, sem líður milli fæðinga, er því sá tími sem á að nýta til að byggja upp andlega og líkamlega krafta hennar. Önnur rök þarf naumast að hafa fyrir þessum líð 9. gr. frv.

2. liður þessarar gr.: „Eigi konan við að búa bágar heimilisástæður vegna ómegðar, fátæktar eða alvarlegs heilsuleysis annarra á heimilinu“ endurspeglar betur en flest annað það sem minnst var á hér áðan. Skortur á upplýsingum um getnaðarvarnir í okkar annars á margan hátt frjálslynda þjóðfélagi er orsök margra ótímabærra fæðinga. Úr þessu verður þjóðfélagið að bæta og þetta frv. er stórt skref til úrbóta á þessu sviði. Fátækt og heilsuleysi eru ástæður sem þjóðfélagið getur bætt á margan hátt, t.d. með aukinni aðstoð við láglaunafólk og barnmargar fjölskyldur, svo og með auknum bótum almannatrygginga. En því miður er ekki hægt að gera allt samtímis og því verður fóstureyðingarlöggjöf á Íslandi að viðurkenna að slíkar ástæður séu fyrir hendi í okkar þjóðfélagi.

Um 3. lið þessarar gr., þ.e. þegar konan getur ekki vegna æsku og þroskaleysis annast barnið á fullnægjandi hátt, þarf ekki að fara mörgum orðum. Stóraukin kynferðisfræðsla í skólum, sem því miður er nú af mjög skornum skammti, getur dregið stórlega úr fóstureyðingum, sem gerðar væru af þessari ástæðu. Að neyða börn til þess að eiga börn, sem þau aldrei geta annast, og eyðileggja þannig bæði æsku móðurinnar og barnsins er bæði ómannúðlegt og lýsir skorti á skilningi á þeim kröfum sem við gerum til uppeldis og lífsskilyrða barna okkar.

Síðasti liður þessa kafla 9. gr., þ.e. „annarra ástæðna, séu þær fyllilega sambærilegar við ofangreindar aðstæður“ — á að veita nauðsynlegt svigrúm til að hægt sé að taka til greina sérstakar aðstæður sem alltaf geta verið fyrir hendi og ekki eru hér taldar upp.

Um læknisfræðilegar ástæður í 2. lið 9. gr. ætla ég ekki að fjölyrða. Þær eru öllum svo auðskildar að um þær þarf naumast að ræða hér.

Ég hef fjölyrt nokkuð um breytingarnar á 9. gr. frv. vegna þess hve um hana spunnust miklar deilur á síðasta þingi. Ef dæma mætti eftir umr. mætti halda að gr. þessi væri sú í frv. er mestum sköpum skipt. Ég er mjög mótfallinn þessari skoðun þar sem ég tel I. kafla frv., þar sem fjallað er um ráðgjöf og fræðslu, þann almikilvægasta. Með þeim kafla er það gert að skyldu skv. lögum að láta í té fræðslu um kynlíf og getnaðarvarnir jafnt fyrir unga sem fullorðna. Eina breyt., sem gerð er á þessum veigamikla kafla frá fyrra frv., er sú að nú er kveðið á um hvaða aðilar skuli hafa með höndum yfirumsjón með framkvæmd og uppbyggingu slíkrar fræðslu, en það eru landlæknir og skólayfirlæknir. Sú breyt. getur varla verið annað en til bóta.

Í II. kafla frv. eru nú gerðar meiri kröfur til umsókna um fóstureyðingar en áður var. Nú er gert ráð fyrir að alltaf standi tveir aðilar að umsókninni ásamt konunni sjálfri, þ.e.a.s. tveir læknar eða læknir og félagsráðgjafi. Enginn dregur í efa hæfni einstakra sérfræðinga til að gera sér grein fyrir aðstæðum og heilsufarsástandi konunnar. En hins ber að minnast, að betur sjá augu en auga, og til að tryggja sem best heilsu og velferð konunnar teljum við rétt að fleiri en einn sérfræðingur skili grg. með umsókninni.

Í III. kafla frv., þeim sem fjallar um ófrjósemisaðgerðir hefur verið gerð sú meginbreyting að aldurstakmarkið hefur verið hækkað úr 18 í 25 ár. Þetta er gert til þess að reyna að tryggja velferð unglinga, sem e.t.v. óska eftir ófrjósemisaðgerð að lítt yfirveguðu máli vegna þroskaleysis.

Í kaflanum um almenn ákvæði hefur sú breyting orðið frá fyrri gerð frv., að nú er kveðið á um að n. sú, er skipuð sé til að hafa eftirlit með framkvæmd laganna, verði nú skipuð einum félagsráðgjafa ásamt lækni og lögfræðingi. Ég tel nauðsynlegt að félagsráðgjafi eigi sæti í þessari n., svo að tryggt verði að félagslegar ástæður umsækjanda verði engu síður réttháar en þær læknisfræðilegu og að þær verði kannaðar af einstaklingi sem hefur sérmenntun til að meta slíkar aðstæður.

Ég ætla ekki að hafa þessa framsöguræðu miklu lengri. Þetta mál var hér ítarlega rætt við 1. umr. á s.l. vetri. Þær breytingar, sem hér eru gerðar frá fyrra frv., eru gerðar vegna þess að ég taldi rétt að leita eftir betri samstöðu, þannig að málið fengist fremur afgr. héðan frá hv. Alþ., því að um það hljóta flestir ef ekki allir alþm. að vera sammála að sú löggjöf, sem nú er í gildi, er svo ófullkomin og ranglát að við hana verður ekki lengur búið. Ég tel því betra að gera breytingu í þessa átt, ef það verður til þess að greiða fyrir afgreiðslu þessa frv. á Alþ., þannig að við fáum réttlátari og betri löggjöf en nú er búið við. Ég vil taka það fram um brtt. þm. sem fram kunna að koma víð þetta frv., að ég fyrir mitt leyti vil meta þær og vega þegar þær koma fram og sömuleiðis þær brtt. sem væntanleg n. kemur til með að gera við frv. Það er höfuðatriði fyrir mér að þetta mál fái afgreiðslu á þessu þingi, því að um það verður ekki deilt með neinum rétti, eins og ég sagði áðan, að núgildandi löggjöf er fyrir löngu orðin úrelt og í alla staði ranglát.

Ég vil ljúka máli mínu með þeirri ósk að þetta frv., sem hér er lagt fram, fái málefnalega og yfirvegaða málsmeðferð og að þm. láti orð sín hvorki stjórnast af fordómum né tilfinningasemi. Til þess er þetta frv. allt of mikilvægt.

Herra forseti. Að lokinni þessari umr. legg ég til að frv. verði vísað til hv. heilbr.- og trn.