06.02.1975
Sameinað þing: 39. fundur, 96. löggjafarþing.
Sjá dálk 1517 í B-deild Alþingistíðinda. (1340)
Umræður utan dagskrár
Jón Baldvin Hannibalsson:
Herra forseti. Um allan hinn vestræna heim varð mönnum það þrálátt umhugsunarefni á s.l. ári, að hver þjóðarleiðtoginn á fætur öðrum og ríkisstjórnir í hverju landinu á fætur öðru urðu að hrökklast frá völdum við lítinn orðstír vegna þess að þær stóðu frammi fyrir efnahagsvandamálum, sem þeim reyndist ofviða að glíma við. Ýmis teikn voru á lofti, sem bentu til þess að þjóðfélagsleg átök færu svo harðnandi að illgerlegt væri að leysa þau með samkomulagi innan ramma hefðbundins þingræðisstjórnarfars. Mönnum varð smám saman ljóst að ríkisstj. hvarvetna stóðu ekki einungis frammi fyrir vandamálum af efnahagslegum toga, sem af ýmsum skýranlegum ástæðum væru vandleyst, heldur væri naumast orðum aukið að segja að yfirvofandi væri pólitísk kreppa þingræðislegs stjórnarfars. Stórir þjóðfélagshópar væru í vaxandi mæli að glata trúnni á hæfni þingræðisskipulagsins til að ráða fram úr aðsteðjandi vandamálum iðnþróaðra ríkja.
Ég er ekki í nokkrum vafa um, að hið pólitíska ástand, sem skapaðist hér á landi á s.l. ári, ber mörg einkenni þessarar alþjóðlegu þróunar. Ástæðan til þess, að ég finn mig til knúinn að kveðja mér hljóðs utan dagskrár, er þó ekki sú að ég telji nauðsynlegt að þessu sinni að lyfta huga alþm. frá dægurþrasi innlendra efnahagsvandræða og beina sjónum þeirra að stærri alþjóðlegum vandamálum, þótt þess kunni stundum að gerast þörf, þvert á móti. E.t.v. verður ástæðan fyrir þessari dirfsku minni best skýrð, ef mér leyfist að gera stutta persónulega athugasemd.
Ég þarf ekki að taka það fram, að ég er nýgræðingur í sölum Alþingis, dvel hér sem gestur skamma hríð. Mér var þó fyrir löngu ljóst, eins og hverjum öðrum óbreyttum áhugamanni um stjórnmál, sem reynir að fylgjast með framvindu þjóðmála, að Alþ. og ríkisstj. stæðu þegar að loknu jólaleyfi frammi fyrir óvenjulega viðsjárverðu ástandi í efnahagsmálum þjóðarinnar. Mér kom því ekki annað til hugar en að forustumenn í ríkisstj. og Alþ. hefðu notað ótæpilegt jólaleyfi samviskusamlega til að kanna leiðir og leita úrræða, er að gagni mættu koma frammi fyrir fyrirsjáanlegum vanda. Ég átti von á því þegar í upphafi þings, að þá biði það meginverkefni þm. að taka afstöðu til þeirra till. sem ráðh. og ríkisstj. hlytu að leggja fyrir þingið. Ég fæ því með engu móti dulið undrun mína yfir því, að ekkert slíkt hefur gerst. Þingfundir hafa verið fremur stuttir, þingbekkir jafnan fremur þunnskipaðir, eins og fundum sé fram haldið fremur af vana en vilja. Auðvitað hefur mörg þörf mál borið á góma, og þm. hafa svalað forvitni sinni með því að beina fsp. til ráðh. um eitt og annað sér til fróðleiks.
En allar eru þessar skeggræður fyrst og fremst merkilegar fyrir það, sem ekki er minnst á einu orði. Það hefur enginn nefnt orðið efnahagsvandamál fremur en snöru í hengds manns húsi. Hvers vegna? Það er greinilegt að í sölum Alþ. ríkir andrúmsloft óþreyju, eftirvæntingar, jafnvel kvíða. Eftir hverju eru þm. að bíða? Það er auðfundið að þeir festa lítt hugann við umr. Þeir eigra um sali og ganga Alþ. eins og annars hugar og reyna að leggja hlustir við einhverju sem fram fer bak við tjöldin. Eru þeir að bíiða eftir því, að ríkisstj. fái innblástur og segi þeim hvað þeir eigi að gera? Eða eru þeir að biða eftir því að sérfræðingar ríkisstj. fái vitrun og segi ráðh. hvað þeir eigi að gera, svo að þeir geti sagt þm. hvað þeir eigi að samþ.? Ég veit það ekki. Ég vona að hv. þm. og landsfeður virði mér það í besta falli til vorkunnar þótt ég segi það sem mér sýnist, að Alþingi íslendinga minni mig á sjónleik eftir ekki ómerkari höfund en sjálfan Beeket, sem ber yfirskriftina „Beðið eftir Godot.“ Sjálfsagt sakna margir vinar í stað, þar sem er hv. 5. þm. Vesturl., sem sennilega hefði ekki þurft að leita út fyrir þingsalina að verðugu yrkisefni.
Í umræðu í sjónvarpi fyrir nokkrum dögum, þar sem saman voru komnir ráðh., núverandi og fyrrverandi, flokksforingjar og óbreyttir þm., þótti það einna helst tíðindum sæta, að sjálfur fjmrh. vissi ekki hvað hann hafði í kaup. Þetta hefur valdið hneykslun sumra, sem þykjast þurfa að velta fyrir sér hverri krónu áður en hún verður að ólöglegum 25-eyringi í höndum þeirra, en vandlætingu annarra, sem betur eru settir, en þykjast kannske kunna greiðari skil á fjárreiðum sínum. Er nema von að sú hugsun læðist að mönnum, hvers vegna yfirleitt sé verið að borga alþm. kaup? Það líða dagar, senn víkur frá því að alþ. tók til starfa, langt á annan mánuð frá því að Alþ. samþ. fjárl., sem okkur er nú sagt af sérfróðum mönnum að hafi verið gerð á röngum forsendum, án þess að þeir menn, sem að áliðnu sumri mynduðu sterka ríkisstjórn með þungan þingmeirihl. að baki og réttlættu þessa stjórnarmyndun með því, að hún ein væri nægilega öflug til að ráðast gegn fyrirsjáanlegum vanda af festu og einurð. Allur hefur þessi tími liðið án þess að þeir góðu menn sjái ástæðu til að leggja till. sínar fyrir löggjafarsamkundu þjóðarinnar.
Hæstv. forsrh. hefur sætt gagnrýni opinberlega fyrir fjarveru sina í upphafi þings. Ég vil ekki taka undir þá gagnrýni. Í besta falli má líta svo á að fjarvera hans þessa daga staðfesti gagnkvæmt trúnaðartraust, sem hlýtur að ríkja milli hans og staðgengils hans, hæstv. iðnaðar- og orkumálarh., og því ástæðulaust að fara um það mörgum orðum. En ástandið versnar dag frá degi án þess að einstakir ráðh. sjái ástæðu til að skilgreina frammi fyrir þingi eða þjóð þann vanda, sem við er að fást, hvað þá heldur að þeir láti uppskátt hvaða ráð þeir kunni við vandanum. Að vísu ber að geta þess, að hæstv. viðskrh. flutti flokksmönnum sínum mikla hrollvekju skömmu áður en þing kom saman, með þeim afleiðingum að gjaldeyrisvarasjóður þjóðarinnar, sem þá entist til tveggja vikna innflutnings, entist miklu síður eftir en áður, og af því vildu sumir álykta að það færi best á því, að ráðh. hefðu að svo stöddu sem fæst orð um vandamálin. Það eina, sem vitað er með vissu og stöðugt hefur verið vísað til. er að ríkisstj. er að biða eftir því að aðrir aðilar ákveði fiskverð.
Á undanförnum árum hefur oft og einatt mátt heyra þm. bera sig upp undan því á mannamótum að Alþ. sé í vaxandi mæli að verða að óvirkri afgreiðslustofnun, að öll völd hafi færst, ekki til ráðamanna skv. kjörorði Lenins, ekki til ráðh. heldur, heldur í hendur sérfræðinga og embættismanna. Þeir hafa farið hörðum orðum um þetta kerfi, um þetta bákn og um alla þessa skriffinnsku. Af þessu tilefni er ástæða til þess að spyrja: Er hér um að ræða yfirnáttúrlegt þjóðfélagslögmál, sem ekki sé í mannlegu valdi að rísa gegn, eða er hér einfaldlega um að ræða sjálfskaparvíti? Hafa þm. gefist upp og sætt sig við að stjórnarfarslegt hlutverk Alþ. og hugsanlegrar ríkisstj. skuli vera hlutverk sjúklings í biðstofu sérfræðings. Ef hlutverk Alþ. er óhjákvæmilega orðið það eitt að biða eftir erkibiskupsboðskap, er þá ekki mál til komið að fara að pakka saman og halda heim? Ef Alþ. ber ekki þá virðingu fyrir sjálfu sér, að því beri skylda til að hafa sjálft frumkvæði að lausn aðsteðjandi þjóðfélagsvandamála, er þess þá að vænta að aðrir beri virðingu fyrir Alþ.? Ef þeir valdhafar, sem óumdeilanlega, stjórnarfarslega og pólitískt, bera ábyrgð á því að í óefni er komið um afkomu þjóðarbús íslendinga, vilja eftir á firra sig ábyrgð og varpa henni á herðar þjóðarinnar, eins og vart hefur orðið í umr. að undanförnu, þá er þessi þjóð illa svikin að mínu mati. Henni er að því lítil huggun eftir á þótt sagt sé, að hver þjóð fái þá landsfeður á hverjum tíma sem þjóðin verðskuldar. Eitt er víst, ef Alþingi íslendinga ætlar að halda áfram að sitja með hendur í skauti og hafast ekki að, þótt stöðugt sígi meira á ógæfuhlið í efnahagsmálum, og gerir það eitt að bíða þess að einhverjir aðrir leysi vandann í þess stað, þá er kominn tími til að við spörum okkur vangaveltur spaklega um skipbrot þingræðislegs stjórnarfars í öðrum löndum, þá er tími til kominn að við lítum okkur nær.
Mér er fullkomlega ljóst að ummæli af því tagi, sem ég nú hef viðhaft, kunni að þykja harður dómur og ósanngjarn, jafnvel svo að þau beri vott um hroka og uppskafningshátt þess manns, sem gistir þingbekki skamma stund og hefur því ekki öðlast reynslu og þroska til að meta störf þm. af raunsæi og yfirvegun. Vel má vera að svo sé, enda gefst þá Alþ. hér með væntanlega kostur á að reka af sér slyðruorðið og sýna í verki að það sé þess umkomið að taka frumkvæðið að lausn vandamálanna í eigin hendur, í stað þess að bíða þess að utanaðkomandi aðilar taki að sér hvort tveggja, vandann og vegsemdina, sem Alþ. að réttu lagi ber.
Að svo mæltu vil ég gera þingheimi nánari grein fyrir erindi mínu í þennan ræðustól. Þingflokkur SF hefur í fyrstu viku þessa þinghalds tekið efnahagsmálin til eins ítarlegrar umr. og okkur var kostur á þessu stigi málsins. Á fundi sínum mánudaginn 3. febrúar s.l. samþ. þingflokkurinn ályktun sem ber heitið „Álitsgerð og tillögur þingflokks Samtakanna um vinnubrögð Alþ. og annarra stjórnvalda um val úrræða til lausnar efnahagsvandanum“. Jafnframt samþ. þingflokkurinn að beina þessari álitsgerð til hæstv. forsrh. með ákveðnum tilmælum um frumkvæði af hans hálfu við að koma á nauðsynlegu samstarfi Alþ. og ríkisstj. og annarra stjórnvalda um vinnubrögð við lausn vandans. Með leyfi forseta vil ég hér með leyfa mér að kynna þingheimi þessa ályktun, en þar segir:
„Eins og kunnugt er eru horfur í efnahagsmálum íslendinga á árinu 1975 ískyggilegri en verið hefur um langt skeið. Áhrif hinnar alþjóðlegu olíukreppu eru komin fram með fullum þunga. Viðskiptakjör þjóðarinnar hafa snúist okkur í óhag meira en dæmi eru til um á einu ári síðan á árunum eftir seinni heimsstyrjöldina. Viðskiptahalli þjóðarbúsins á árinu 1974 nam rúml. 16 milljörðum kr., og batahorfur eru ekki sýnilegar nema stjórnvöld grípi til skjótra og áhrifaríkra aðgerða. Gjaldeyrisvarasjóður er að mestu þrotinn og lánstraust þjóðarinnar erlendis þar af leiðandi stórlega skert. Langtímaskuldir þjóðarbúsins á árinu 1974 hafa aukist um 11 milljarða á núverandi gengi og greiðslubyrði erlendra lána nemur orðið háskalega háu hlutfalli rýrnandi þjóðartekna. Verðbólga innanlands á árinu 1974 nam yfir 50% og er því allt að þrisvar sinnum örari innanlands heldur en samsvarandi meðaltalshækkun innflutningsverðlags. Þessi öra verðbólguþróun hefur raskað rekstrargrundvelli atvinnufyrirtækja í landinu og bitnar með óbærilegum þunga á útflutningsatvinnuvegum þjóðarinnar.
Það er ljóst að skammtímaaðgerðir stjórnvalda á s.l. hausti, er höfðu að markmiði að tryggja rekstrarafkomu útflutningsatvinnuvega, hafa ekki náð tilætluðum árangri, enda hefur sigið mjög á ógæfuhlið síðan miðað við þær forsendur sem þá voru taldar gildar. Framfærslukostnaður heimilanna á Íslandi hefur þegar aukist meira en sem nemur rýrnun viðskiptakjara og mun á næstu mánuðum bitna með vaxandi þunga á afkomu tekjulægstu hópa þjóðfélagsins, aldraðra, öryrkja og annarra bótaþega. Samdráttar gætir þegar í atvinnumagni. Minnkun eða afnám yfirvinnu veldur eitt sér hlutfallslega meiri kjaraskerðingu launþega vegna þess hve yfirvinna hefur á undanförnum veltiárum numið stórum hluta heildarvinnutímans. Við verðum að horfast í augu við þá staðreynd, að verði ekki skjótlega gripið til samræmdra hagstjórnaraðgerða mun atvinnuleysi halda innreið sína fyrr en varir. Við þetta bætist alvarlegur vandi er snertir ríkisbúskapinn, einkum áformuð rekstrar- og framkvæmdaútgjöld ríkisins samkv. nýsamþ. fjárl. Óleyst er fyrirsjáanleg fjármagnsþörf fjárfestingarlánasjóða sem nemur milljörðum kr.
Í þessu samhengi er rétt að vekja athygli á ummælum seðlabankastjóra í viðtali við Morgunblaðið sunnudaginn 2. febr. s.l., en hann segir orðrétt, með leyfi hæstv. forseta: „Ekki verður komist hjá því að taka til endurskoðunar allar áætlanir opinberra aðila um útgjöld og fjárfestingu, sem ekki stuðla að beinni aukningu þjóðarframleiðslunnar, enda eru þessar áætlanir allar mótaðar af ákvörðunum, sem teknar voru á meðan afkoma þjóðarbúsins var miklu hagstæðari en nú er. Með lækkun þessara útgjalda er bæði hægt að draga úr umframeyðslu þjóðarbúsins í heild og veita meira svigrúm til þess að beina fjármagninu til arðbærrar atvinnuuppbyggingar í landinu.“
Af þessum tilvitnuðu ummælum Seðlabankastjórans, sem er einn helsti sérfræðingur og ráðgjafi stjórnvalda, þessarar ríkisstj. jafnt sem hinnar fyrrverandi, á sviði peningamála og fjármála, er ljóst að álit hans sem sérfræðings er það að ríkisstj. hljóti að beita sér fyrir því hér á Alþ. að nýsamþykkt fjárl. ársins 1975 verði tekin til gagngerðrar endurskoðunar og niðurskurðar. Það er vitað, að álit flestra sérfróðra manna um efnahagsmál hnígur mjög í sömu átt. Þingflokkur samtakanna hefur tekið þetta alvarlega ástand efnahagsmála til umr. Það, sem birtist í þessari álitsgerð, er í stórum dráttum inntak þeirra umr. Í framhaldi þessarar almennu álitsgerðar vill þingflokkurinn vekja athygli á eftirfarandi:
1. Á þeim tíma, sem liðinn er frá því Alþ. kom aftur til starfa að loknu jólaleyfi, hafa stjórnvöld því miður brugðist þeirri lýðræðislegu upplýsingaskyldu sinni að leggja fyrir Alþ. nýjustu upplýsingar og álitsgerðir um ástand og horfur í efnahagsmálum.
2. Ráðherrar hafa ekki séð ástæðu til að gefa Alþ. og þjóðinni til kynna með samræmdum hætti hvaða áform eru uppi innan ríkisstj. til lausnar þessum vanda.
3. Alþ. hefur því ekki átt þess kost að taka þessi aðkallandi vandamál til umr. og krufningar.
Með hliðsjón af framansögðu vill þingflokkur Samtakanna leyfa sér að koma á framfæri eftirfarandi till. um samstarf Alþingis og annarra stjórnvalda um lausn efnahagsvandans og um málsmeðferð.
1. Þeim tilmælum er hér með beint til hæstv. forsrh. að hann beiti áhrifum sínum innan stjórnarflokkanna til að fá fjvn. Alþ. eða fjhn.- og viðskn. beggja þingdeilda í sameiningu til að efna til rannsóknar á þýðingarmestu þáttum efnahagsvandans og leita samráðs við ýmsa aðila um það, hvaða úrræðum er vænlegast að beita með sem bestri von um árangur. Til vara er sú till. að forsrh. beiti sér fyrir sérstakri nefndaskipan Alþ. til þess að fjalla um efnahagsmálin.
2. Rannsókn þessi fari þannig fram, að n. kalli fyrir sig, eftir því sem þörf krefur, ráðh., sérfræðinga og oddvita hagsmunahópa. Skulu þeir eftir atvikum leggja fram skriflegar grg. um afstöðu sína og viðhorf og svara spurningum nm. í framhaldi af því. Það er till. okkar að þessar umr. fari fram fyrir opnum tjöldum, eftir því sem málsatvik frekast leyfa, þannig að fjölmiðlum t.d. gefist kostur á að koma þessum upplýsingum jafnóðum á framfæri við þjóðina. Miðað við ófullnægjandi upplýsingar um þessi mál og með hliðsjón af mismunandi túlkun staðreynda teljum við þetta heppilegri aðferð að svo stöddu en eina saman kappræðu á þingi og líklegri til jákvæðs árangurs. Við leggjum mikla áherslu á skyldu Alþ. til að tryggja þjóðinni og skyldu stjórnvalda til að tryggja þjóðkjörnum fulltrúum greiðan aðgang að öllum upplýsingum um efnahagsvandann og um afstöðu forustumanna helstu hagsmunahópa til þeirra úrræða, sem til greina kemur að beita. Við teljum að leynd stjórnvalda um þessi mál sé óskynsamleg, hvort heldur á það er lítið frá sjónarmiði ríkisstj. eða almennings í landinu. Við leggjum á það megináherslu að mótun heilbrigðs almenningsálits á aðsteðjandi vanda er í sjálfu sér veigamikill þáttur í tilraunum til úrbóta. Með því móti er dregið úr þeirri hættu að unnt sé í krafti ófullnægjandi eða villandi upplýsinga að draga upp fyrir þjóðinni ranga mynd af ástandinu og þeim leiðum, sem í reynd eru færar til að forða því að í algerum ógöngum lendi.“
Hér lýkur tilvitnun í þessa efnahagsmálaályktun þingflokksins.
Því er við að bæta, að jafnframt var hæstv. forsrh. send þessi ályktun til umfjöllunar með bréfi, og til viðbótar vil ég — með leyfi hæstv. forseta — drepa á nokkur atriði úr því bréfi:
„Til skýringar á málsmeðferð skal eftirfarandi tekið fram:
Við teljum brýnt, að Alþ. láti þessi vandamál til sín taka þegar í stað og biði þess ekki að væntanlegar till. ríkisstj. verði lagðar fyrir þingið. Þess vegna er þessi málsmeðferð valin fremur en að leggja málið fyrir í formi þáltill., sem venju samkvæmt tæki mun lengri tíma. Við teljum að Alþ. eigi ekki að standa frammi fyrir orðnum hlut, allra síst þegar um svo veigamikil mál er að ræða, heldur eigi það að leggja sitt af mörkum við mótun stefnu og einstakra till. Þessu hlutverki teljum við að Alþ. geti best valdið innan þess ramma, sem hér er lagt til, þ.e. með nefndarstarfi fremur en í kappræðu á þingfundi að fengnum till. ríkisstj. Með þessum till. er m.ö.o. verið að leita að formi er bjóði upp á sem besta samstarfsmöguleika Alþ. og annarra stjórnvalda um lausn þessara alvarlegu vandamála, sem við er að fást. Sérstaklega teljum við mikilvægt, ef Alþ. gæti með þessum vinnubrögðum átt þátt í mótun upplýsts almenningsálits um raunhæfa valkosti til lausnar vandanum. Þingflokkurinn vill taka fram, að hann lítur mjög alvarlegum augum þann mikla vanda, sem aðsteðjandi er, og vill með þessum tillöguflutningi leggja sitt af mörkum til að stuðla að sem mestri samstöðu stjórnmálaflokka, hagsmunahópa og alls almennings í landinu um það, hvernig skynsamlegast verði við brugðist.“
Í niðurlagsorðum bréfsins segir: „Það er ætlun okkar — með leyfi þingforseta — að kynna þingheimi þessa álitsgerð utan dagskrár við fyrsta tækifæri.“
Ég vil taka það fram, að ég er forseta þakklátur fyrir að hafa veitt okkur tækifæri til þess og tel það bera vott um skilning hans á nauðsyn þessa máls.
Ég vil taka það skýrt fram hvað fyrir okkur vakir með þessum málatilbúnaði.
Í fyrsta lagi er það, sem margoft hefur komið hér fram, að við teljum að Alþ. hafi beðið nógu lengi, jafnvel of lengi.
Í annan stað teljum við það skyldu hvers þingflokks, þegar við er að glíma jafnalvarleg vandamál og þau, sem hér ræðir um, að hann reyni að skilgreina ástandið og gera opinberlega grein fyrir fram fyrir mati sínu á hugsanlegum úrræðum. Raunsætt mat okkar á ástandinu er þannig, að við viljum ekki taka þátt í þeim leik að neita staðreyndum eða gera minna úr erfiðleikum en efni standa til.
Í þriðja lagi teljum við það lágmarksskyldu hvers þingflokks, sem vill láta taka mark á málflutningi sínum, að lýsa sig reiðubúinn til samstarfs við aðra aðila þegar um er að ræða vandamál, sem ekki verða leyst með góðu móti nema með samstöðu og samstarfi ólíkra þjóðfélagshópa. Þess vegna mælum við með því, að upp verði tekin vinnubrögð, sem við teljum öðrum fremur líkleg til að fyrirbyggja misskilning vegna ófullnægjandi upplýsinga og umræðna, og vinnubrögð, sem við teljum vel til þess fallin að virkja starfskrafta þingsins í samstarfi við ríkisstj. og aðra aðila einkum og sér í lagi að því markmiði að upplýsa almenning um eðli vandans.
Okkur er engin launung á því, að við teljum vinnubrögð bandarískra þingnefnda, sem gjarnan vinna sem mest fyrir opnum tjöldum við rannsókn á slíkum þjóðfélagslegum vandamálum, til fyrirmyndar að þessu leyti fyrir Alþingi íslendinga.
„Hálfnað er verk þá hafið er“ stendur einhvers staðar. Okkur er fullkomlega ljóst að með þessum till. höfum við ekki lagt fram neina patentlausn á vandamálunum. Það þarf naumast að taka það fram hér á þessum stað, svo langa reynslu sem margir þm. hafa af bráðabirgðalausnum og skammtímaaðgerðum í efnahagsmálum frá fyrri tíð, að slíkar patentlausnir eru engar til. En hreinskilnar rökræður fyrir opnum tjöldum, byggðar á sæmilegri þekkingu og haldgóðum upplýsingum, eru lykillinn að lausn vandans. Mönnum ætti að vera ljóst eftir alla þessa bið, að hvorki ríkisstj. né sérfræðingar hennar hafa á reiðum höndum neina slíka allsherjarlausn.
Vandinn er ekki nema að litlu leyti tæknilegs eðlis, þ.e.a.s. spurning um hvaða úrræðum er unnt að beita við þessar aðstæður til þess að ná settum markmiðum. Markmiðin eru að koma í veg fyrir: Í fyrsta lagi að samdrátturinn þróist upp í atvinnuleysi. Í öðru lagi að tryggja rekstrargrundvöll atvinnuvega, að tryggja lífskjör og kaupmátt launa hinna lægst launuðu o.s.frv.
En vandinn er ekki fyrst og fremst tæknilegs eðlis. Hann er að mjög verulegu leyti pólitísks eðlis, þ.e.a.s. spurningin um það, hvort einstakir pólitískir flokkar og flokksforingjar vilji halda áfram að spila á fiðlu skrum og gylliboða meðan borgin brennur eða hvort þeir eru viðbúnir að viðurkenna staðreyndir, að nú er komið í óefni og sársaukafullar aðgerðir eru óhjákvæmilegar.
Það er staðreynd, að þjóðarframleiðsla og þjóðartekjur hafa dregist saman, að ráðstöfunarfé þjóðarinnar fer minnkandi, að það er minna til skiptanna en áður var. Það er staðreynd, að við getum ekki lengur, þegar hallarekstur þjóðarbúsins út á við er kominn á þetta hættustig, haldið áfram að lifa langt um efni fram. Hið pólitíska vandamál er í því fólgið að ná sem mestri hugsanlegri samstöðu um það, hvernig byrðum verði jafnað milli einstakra þjóðfélagshópa, þannig að sem sársaukaminnst verði fyrir þá, sem minnsta getu hafa til að axla auknar byrðar. Og það skulum við gera okkur fyllilega ljóst, að það eru margir þjóðfélagshópar, sem nú þegar búa við skarðan hlut og eiga nú þegar um sárt að binda af völdum þeirrar óðaverðbólgu sem nú fer eldi um öll verðmæti þessa þjóðfélags.
Menn hafa stundum vikið að því áður við umr. sem þessar, að áður en hægt sé að gera sér einhverjar batavonir fyrir hönd sjúklings verði menn að koma sér saman um sjúkdómsgreiningu. Menn verða að þora að viðurkenna staðreyndir og reyna að skilja orsakir. Þetta þýðir ekki endilega, að læknar þurfi við sjúkrabeð að eyða orku sinni og sjúklingsins í rifrildi sín í milli um það t.d., hvers vegna sjúklingurinn hafi vanrækt svo lengi að leita læknis eða hvers vegna heimilislæknir hafi of lengi látið sér í léttu rúmi liggja þótt greinilegra sjúkdómseinkenna hafi orðið vart fyrir löngu, meðan viðnámsþrek sjúklingsins var þó sannarlega meira.
Í grundvallaratriðum er ekkert nýtt í þeirri efnahagskollsteypu sem við höfum nú orðið vitni að. Árið 1973 var einstakt uppgangsár í sjávarútvegi og fiskiðnaði. Óvænt útflutningsverðhækkun og stórbatnandi viðskiptakjör voru síðan látin ganga svo til afskiptalaust út um allt hagkerfið og meira að segja mögnuð upp um allan helming, beinlínis fyrir tilverknað aðgerða ríkisvaldsins. Það er athyglisverð staðreynd, að hagstjórnarkerfi okkar og afskipti ríkisvaldsins af efnahagsmálum virðast vera þess eðlis, að í stað þess að draga úr uppsveiflu og reyna með ýmsum þekktum ráðum að halda jafnvægi í þjóðarbúskapnum til þess að forðast kollsteypur síðar, þá virðist þessi miklu ríkisafskipti sjálf beinlínis hafa þveröfug áhrif. Við skilyrði fullrar atvinnu og nýtingar framleiðslutækja eru takmörk fyrir því, hve opinberir aðilar og einkaaðilar geta spennt bogann hátt að því er varðar neyslu og fjárfestingu, ef ekki á að lenda í greiðsluþroti út á við og þar af leiðandi stöðnun. Þegar umskiptin verða, aflavonir bregðast eða útflutningstekjur lækka eða hvort tveggja í senn og þar við bætist vaxandi innflutt verðbólga, er svo hömlulaus skriður kominn á útgjaldaþensluna á öllum sviðum, að það fer langt fram úr greiðslugetu útflutningsatvinnuvega. Þá er samkeppnishæfni og rekstrargrundvöllur þessara útflutningsatvinnuvega brostinn, vegna þess að framleiðslukostnaður innanlands hefur farið langt fram úr þeim tekjum sem markast af þróun hins erlenda markaðar. Pólitískt hugleysi eða ábyrgðarleysi getur svo valdið því, að þrátt fyrir umskipti til hins verra er enn reynt með ýmsum bráðabirgðaráðstöfunum að halda uppi falskri kaupgetu, falskri eftirspurn. Opinberrar stuðningsaðgerðir af ýmsu tagi eru notaðar. Það má nefna margar gamalkunnar, sem við höfum beitt. Vísitölubinding kaupgjalds er ein, tímabundnar styrkgreiðslur til atvinnuvega eru ein. Niðurgreiðslur á vöruverði eru ein. Verðbólgufjárfesting í skjóli lágra vaxta er ein aðferðin. Stjórnlaus útlánastarfsemi viðskiptabanka, studd yfirdrætti hjá seðlabanka, er ein aðferðin. Fölsk gengisskráning er svo náttúrlega ein til viðbótar, og þessi listi er ekki tæmandi. Opinberar stuðningsaðgerðir af þessu tagi halda uppi innflutningseftirspurn löngu eftir að raunveruleg greiðslugeta er þrotin. Loks er svo komið í algert óefni, og þá er ekki eftir nema neyðarúrræðið, hið hefðbundna neyðarúrræði íslenskra efnahagsmála til að draga úr innflutningi og færa tekjur til sjávarútvegs og annarra útflutningsgreina, hin sígilda gengislækkun.
Þannig snýst hjólið í heilan hring að lokum og þannig höfum við farið marga hringi. Geysileg útflutningsverðshækkun, batnandi viðskiptakjör, miklar kauphækkanir, takmarkalaus útlána-, framkvæmda og neyslualda hins opinbera og alls almennings endar í greiðsluþroti þjóðarbúsins út á við, stórkostlegum viðskiptahalla, uppþurrkun gjaldeyrisvarasjóða, rekstrarstöðvun atvinnuvega, hruni kaupmátar og stórfelldri lífskjaraskerðingu.
Það væri ósanngjarnt annað en að viðurkenna, að grundvallarstærðir íslensks efnahagslífs valda því, að stjórnvöldum er hér meiri vandi á höndum en í háþróuðum iðnríkjum að sjá fyrir óorðna hluti og grípa í tæka tíð til mótverkandi aðgerða, ef sveiflan upp eða niður ætlar að keyra allt úr skorðum.
Meginstærðirnar í jöfnum íslensks þjóðarbúskapar eru mikilli óvissu undirorpnar. Aflamagn verður gjarnan ekki fyrirséð, og þegar til lengri tíma er lítið, þá hlýtur það að vera okkur eitt helsta áhyggjuefnið, að almennt er búist við áframhaldandi minnkun heildarþorskafla á Íslandsmiðum á næstu árum, einmitt vegna rýrnandi stofnstærðar og það þrátt fyrir stóraukna sókn með nýjum og afkastamiklum fiskveiðitækjum. Það er ekki nóg með að aflamagn verði naumast fyrir sér. Þótt hægt sé að gera sér nokkra grein fyrir fram fyrir þróun veðlags á erlendum mörkuðum, þá geta umskiptin orðið snögg, og við ráðum engu um verðlagsþróun á þeim mörkuðum. Við þetta geta svo bæst erfiðleikar vegna vaxandi innfluttrar verðbólgu, sem hefur gætt sérstaklega s.l. tvö ár, og auðvitað einstakra utanaðkomandi áfalla sem þjóðarbúið verður fyrir, eins og t.d. Vestmannaeyjagossins. Enda þótt það tjón á mannvirkjum, sem gosið olli, hafi að talsverðu leyti verið bætt með erlendu fjármagni, þá breytir það ekki því, að á þeim uppsprengda markaði, sem fyrir var, urðu framkvæmdir við endurreisnarstarfið eftir gosið auðvitað til þess að kynda stórlega undir verðbólgu, sem best sést á því verulega launaskriði og þeim miklu yfirborgunum, sem ríkjandi voru, þótt lágt hafi farið, í byggingariðnaðinum t.d.
En þótt við af sanngirni reynum að taka tillit til alls þessa, þá verður ekki hjá því komist að viðurkenna að orsakir þeirrar algeru kollsteypu sem við nú stöndum frammi fyrir, má að verulegu leyti rekja til þess, að á árinu 1973, löngu eftir að fyrirsjáanlegt var hvert stefndi, brugðust íslensk stjórnvöld þeirri skyldu sinni að grípa til aðhaldsaðgerða í tæka tíð til þess að tryggja jafnvægi, hægari vöxt, en öruggari. Menn verða að hafa í huga, að það er miklu sársaukaminna að grípa til aðhaldsaðgerða þegar vel árar, að það er miklu meira svigrúm til þess að beita aðgerðum með árangri þegar allar helstu stærðir þjóðarbúskaparins eru hagstæðar. Þeir sem spyrja, og þeir eru margir: Átti þá að daga úr æskilegum og eftirsóknarverðum hlutum, eins og t.d. fjárfestingu í nýjum atvinnutækjum, uppbyggingu á landsbyggðinni, bættum lífskjörum o. s. frv., — þeir menn, sem þannig spyrja, koma í raun og veru upp um að þeir skilji ekki eðli vandans. Það er ekki hér um að ræða val. Stjórnlaus mögnun verðbólgunnar stefnir öllu í þrot, þ. á m. auðvitað fyrst og fremst þessum æskilegu hlutum: uppbyggingu á landsbyggðinni, lífskjörum fólks og fjárfestingu í nýjum atvinnutækjum. Markmiðið er auðvitað að forðast öfgakenndar sveiflur, beita tiltækum hagstjórnaraðgerðum í tíma til þess að tryggja hægari, en öruggari vöxt. Þeir hagsmunahópar t.d., sem hverju sinni freistast til þess að nota aðstöðu sína út í æsar og spenna bogann til hins ítrasta í kauphækkunarkröfum í krónutölu á veltiárum, sbr. reynsluna af sérsamningum í kjölfar rammasamningsins á öndverðu ári 1974, hugsa kannske ekki til þess í svipinn að þeir eru í reynd að opna flóðgáttir atvinnuleysisins síðar meir, auk þess sem gervikauphækkanir í krónutölu gufa upp á svipstundu og koma hvorki þeim né neinum öðrum að nokkru haldi.
Tíminn til áhrifaríkra aðgerða var þess vegna fyrri hluta árs 1973. Þá þegar var sýnt, að heildaraflamagn reyndist meira en spáð hafði verið, sérstaklega vegna þess að loðnuvertíðin reyndist óvæntur búhnykkur, þrátt fyrir nokkurn samdrátt í þorskafla. En sérstaklega er þó það, að verðlag á útflutningsmörkuðum hækkaði meira en dæmi eru til fyrr eða síðar eða um allt að 57% fyrir útfluttar sjávarafurðir í heild og miklu meira í einstökum greinum sjávarútvegs. Öll útgjaldaáform einkaaðila og opinberra, bæði að því er varðaði fjármunamyndun og neyslu, stefndu í krafti þessara staðreynda stöðugt upp á við.
Það er mikill misskilningur að halda, að frv. hæstv. fyrrv. forsrh., Ólafs Jóhannessonar, um viðnám gegn verðbólgu vorið 1974 hafi verið dæmi um framsýna eða ábyrga efnahagspólitík. Þá þegar var fyrir löngu komið í óefni, og frv. fól ekki í sér annað en örþrifaráð eftir dúk og disk, eftir að svigrúm til viðnámsaðgerða var orðið stórlega skert.
Það er engin tilviljun, að skýrsla Efnahagssamvinnustofnunar Evrópu um íslensk efnahagsmál fyrir árið 1974 er einn samfelldur áfellisdómur yfir þeirri fyrirhyggjulausu og vanhugsuðu grútarbræðsluhagfræði, sem ég leyfi mér að kalla svo, sem réð lögum og lofum um stefnu ríkisstj. í efnahagsmálum á árunum 1973–1974, þeim tveimur árum sem hagsveiflan gekk yfir. Þar er sýnt fram á, að afskipti ríkisvaldsins af efnahagslífinu og hagstjórnarkerfi okkar í heild er með þeim endemum að gera jafnan illt verra. Einföldustu skólabókardæmi um sjálfstæðar efnahagsaðgerðir, sem allar ríkisstjórnir eftir stríð, hvar á hnettinum sem væri, mundu grípa til undir svipuðum kringumstæðum, voru látin lönd og leið. Hver er ástæðan? Hún getur ekki verið sú að við vitum ekki betur. Þekkingu okkar á íslenskum efnahagsmálum hefur fleygt stórlega fram á undanförnum árum. Við erum orðnir reynslunni ríkari eftir viðskipti fyrri ríkisstjórna við hagsveifluvandamál af svipuðu tagi. Meginástæðan virðist mér vera pólitísk að eðli, og hún er ekki léttbærari fyrir það.
Mér virðist það vera staðreynd, að áhrifamiklir stjórnmálaforingjar þykjast þess umkomnir í hroka sínum og þröngsýni að vísa á bug og meta einskis þær ósmáu framfarir, sem orðið hafa að því er varðar þekkingu manna og tæknilega kunnáttu við stjórn efnahagsmála. Þetta er þeim mun furðulegra og þversagnakenndara þegar þess er gætt, að þetta á einkum og sér í lagi við um stjórnmálaforingja, sem í orði kveðnu kenna sig hvað mest við sósíalísk úrræði og skipulagsbyggingu. Þannig hefur reynslan af síðustu vinstri stjórn endanlega skorið úr um það að mínu mati að einhver áhrifamesti ráðh. fyrrv. ríkisstj. og foringi Alþb., hv. 2. þm. Austf., Lúðvík Jósepsson, sé einhver glæfralegasti fjárhyggjumandarín sem nokkurn tíma hefur setið á ráðherrastóli á Íslandi. Þetta er sagt með fullri virðingu fyrir þessum hv. þm. sem nýtur viðurkenningar innan Alþingis jafnt sem utan fyrir yfirgripsmikla þekkingu á málefnum sjávarútvegs og fiskvinnslu, sem hann hefur aflað sér á löngum ferli sem sveitarstjórnarmaður, þm., ráðh. og síðast, en ekki síst forstjóri útgerðarfyrirtækis. Slíka þekkingu ber ekki að vanmeta, og ég skal síðastur manna gera lítið úr henni. Ég segi þetta vegna þess, að ég þykist vita að hv. þm. hafi reynst hvað áhrifamestur innan fyrrv. ríkisstj. við mótun afstöðu til efnahagsvandamála, þótt því verði ekki á móti mælt, að formlega a.m.k. hvílir sú ábyrgð þyngst á herðum hæstv. fyrrv. forsrh. En það er furðuleg þversögn, og það er þessi furðulega þversögn sem í reynd varð fyrrv. vinstri stjórn að falli.
Kjarni málsins er sá, að „öngva góður vilji gerir stoð“. Vinstri stjórnin gat framfylgt miklum útgjaldaáformum sínum svo lengi sem hagsveiflan, sem mótast af undirstöðustærðum hinnar íslensku efnahagsjöfnu og er algerlega óháð vilja stjórnvalda, — svo lengi sem hagsveiflan reyndist ríkisstj. hagstæð og gjöful. Meðan lukkuhjólið snerist henni í vil, þá lék allt í lyndi. En um leið og hagsveiflan snerist á hinn veginn hrundi þessi ríkisstj. eins og spilaborg í vindi.
Þessi þriðja ríkisstj. vinstri aflanna á Íslandi var greinilega sjálf þungt haldin happdrættishugarfari okkar verðbólgusjúka efnahagslífs. Það er leitt til þess að vita og umhugsunarefni fyrir alla vinstri menn, að fátt virðist hafa verið þessari ríkisstj. jafnframandi og skipulagshyggja nútíma hagstjórnarfræða. Þegar upp var staðið hafði þessi fyrrv. ríkisstj. í reynd veðsett framtíðinni þau markmið sem ég hygg undirhyggjulaust að hún hafi borið fyrir brjósti öðru fremur, t.d. uppbyggingu landsbyggðarinnar, traustan grundvöll þjóðlegra atvinnuvega, sem mikið var talað um í upphafi, að tryggja fulla atvinnu, vaxandi kaupmátt launa o. s. frv. Minnismerki fyrrv. vinstri stjórnar um áætlanabúskap og skipulagshyggju í efnahagsmálum var sem kunnugt er Framkvæmdastofnun ríkisins, en þar hefur hv. 5. þm. Austf., Sverrir Hermannsson, nú hreiðrað um sig á rústunum.
Væri þessi þversagnakennda lífsreynslusaga vinstri stjórnarinnar ekki tilvalið efni til doktorsritgerðar fyrir einhvern ungan og efnilegan menntamann úr röðum Alþb., sem einhvern tíma hefði af einhverri alvöru kynnt sér barnalærdóm marxískra fræða? Sá lærdómur er, ef nokkur, að menn storka ekki þjóðfélagslegum þyngdarlögmálum að vild sinni án einhvers konar áhættu fyrir eigið pólitískt heilsufar, fremur en menn láta persónulega reyna á þyngdarlögmálið með því að hoppa út um glugga.
Það er svo til þess að kóróna háðungina, að þegar allt er komið í þrot og óhjákvæmilegt er að ríkisvaldið beiti aðferðum skipulagshyggju og stjórnsemi í efnahagsmálum, á það að koma í hlut svokallaðra hægri afla á Íslandi, sem opinberlega styðjast þó við hugmyndafræði frjálshyggju. Það er varla nema von að þeir kunni illa við sig í hlutverkinu og varla nema von að þjóðin eigi bágt með að skilja „systemið“ í þessum „galskap“.
Það er lærdómsríkt að rifja það upp hvað ríkisstj. skipulagshyggju hefði þurft að gera fyrri hluta ársins 1973 til að stemma í tæka tíð stigu við ella fyrirsjáanlegri kollsteypu. Ég nefni nokkur dæmi — skólabókardæmi:
1. Þá bar nauðsyn til að hemja fiskverðshækkanir innan ákveðinna takmarka til þess að koma í veg fyrir að misgengisáhrif í tekjuöflun sjávarútvegs og fiskiðnaðar hefðu keðjuverkandi áhrif um allt hagkerfið.
2. Þá átti að auka bindingu fjár í verðjöfnunarsjóði sjávarútvegs til að geta mætt umskiptum í viðskiptakjörum síðar meir.
3. Þá átti að beita samræmdu aðhaldi varðandi útgjaldaaukningu og útlán yfirleitt, jafnt hjá opinberum aðilum sem einkaaðilum.
4. Þá átti að beita aðferðum áætlunarbúskapar og skipulagshyggju við að ákvarða forgangsverkefni, að því er varðaði framkvæmdir hins opinbera, bæði innan ramma fjárlaga og framkvæmdaáætlana og fjárfestingarsjóða. T.d. að veita vissum þáttum uppbyggingar á landsbyggðinni algeran forgang, en beinlínis beita ráðum til þess að skera niður og draga úr ofþenslu sem ríkjandi var á sama tíma á höfuðborgarsvæðinu.
5. Þá átti að herða á skattlagningu til þess að draga úr umframkaupgetu og eftirspurnaræði, sem skapaði hættu að því er varðaði viðskiptajöfnuðinn út á við, svo sem fljótlega kom á daginn.
6. Þá átti að gera ráðstafanir til aukinnar bindingar fjármagns með því að taka það úr umferð frá skammtímaneyslu, t.d. að því er varðaði lífeyrissjóði, tryggingarfélög, lánastofnanir.
7. Þá hefði verið ráðlegt að taka upp einhvers konar form aukins skyldusparnaðar.
8. Þá var óhjákvæmilegt að hverfa frá lágvaxtapólitíkinni, sem hér hefur verið hefðbundin, og hækka vexti verulega til að koma í veg fyrir hreina verðbólgufjárfestingu í ýmsum greinum.
9. Þá hefði átt að vera eitt helsta keppikefli stjórnvalda að reyna að ná samstöðu og samkomulagi við verkalýðshreyfinguna um að varðveita með einhverjum varanlegum hætti vaxandi kaupmátt og bætt lífskjör, t.d. með samkomulagi um takmörkun eða afnám að hluta til á vísitölubindingu kaupgjalds á hátekjum gegn virkum stuðningi ríkisvaldsins með óbeinum aðgerðum við launajafnaðarpólitík verkalýðshreyfingarinnar. Engum stóð þetta nær en vinstri flokkum og verkalýðsflokkum.
Þá var tíminn og tækifærið til þess að beita úrræðum skipulagshyggju að því er varðaði útlánapólitík fjárfestingarlánasjóða og bankakerfis. Staðreyndin er samt sem áður sú, að hvorir tveggja þessara aðila, þó að allir eigi þeir að heita að vera ríkiseign og undir ríkisforsjá, þeir lögðu sitt ótæpilega af mörkum til að magna sveifluna upp um allan helming. Allar þessar ráðstafanir, hver og ein, kölluðu á það að valdhafar væru í ríkum mæli gæddir æðstu dyggð sérhvers stjórnmálaforingja, en sú dyggð heitir að mínu mati pólitískt hugrekki, ekki aðeins hugrekki til að fremja skyssur, eins og hæstv. fyrrv. forsrh. minnti einn fyrrv. samráðh. sinn á með frægum hætti hér um árið, heldur ekki siður að þora að gera það sem vit er í, jafnvel þó að það valdi óvinsældum í svip og má þess vegna kannske núna minna hæstv. ráðh. á kvers vegna var þetta ekki gert? Hvaða félagsfræðilegar skýringar eru til á því, að ríkisstj., sem kennir sig við vinstri, sem telur sig málsvara hinna verst settu í þjóðfélaginn, verkalýðshreyfingar og landsbyggðarfólk, hegðar sér eins og óuppdreginn síldarspekúlant og nýríkur grósseri og teflir þar með árangrinum af öllu því, sem hún vildi vel gera, ekki aðeins í tvísýnu heldur í þrot? Hvað stoðar það bótaþega almannatrygginga nú, þótt hæstv. fyrrv. ráðh. Magnús Kjartansson hafi sannarlega af góðum hug og þekkilegu pólitísku innræti viljað tryggja þeirra hag á veltiárum vinstri stjórnarinnar? Hvað stendur eftir af því þegar afleiðingarnar af efnahagsóstjórn vinstri stjórnarinnar hafa endanlega allar komist til skila? Hvað stoða okkur landsbyggðarmenn auknar fjárveitingar í hafnir, vegi og brýr á tímum vinstri stjórnarinnar, ef afleiðingarnar af efnahagsóstjórninni leiða til þess óhjákvæmilega, að við verðum nú nauðugir viljugir að horfast í augu við alvarlegan niðurskurð, jafnvel eitt til tvö ár fram í tímann, á fjárveitingum til verklegra framkvæmda á landsbyggðinni?
Hvað er hægt að gera, úr því sem komið er? Það er augljóst, að svigrúmið til aðgerða er miklum mun minna nú, þegar allt er komið í þrot, heldur en ef gripið hefði verið í tæka tíð til fyrirbyggjandi ráðstafana, eins og það er orðað í heilbrigðismálum. Þá hefðu ýmsar aðhaldsaðgerðir verið tiltölulega sársaukalitlar. Nú verður ekki hjá því komist að koma við kaun ýmissa þjóðfélagshópa. Það eru engin ráð til að losna við timburmennina eftir veisluna miklu.
Grundvallarstaðreyndin er sú, að hinar ytri aðstæður þjóðarbúsins hafa snúist við. Við búum við skertar þjóðartekjur, og þær fara minnkandi. Menn verða að horfast í augu við þær staðreyndir, að það er minna til skiptanna en var, og það er óhugnanlegt til þess að vita, að þarf ekki annað út af að bera en að vertíð bregðist, til þess að atvinnuleysið sé orðið stærsta staðreynd í þjóðarbúskap íslendinga. Það er nú þegar svo komið, að það er ekki hægt að halda uppi gervikaupmætti í þjóðfélaginu lengur áfram en erlendir lánardrottnar fást til þess að skrifa upp á víxilinn. Þurrð gjaldeyrisvarasjóðsins og viðskiptahalli á einu ári upp á 16 milljarða, þýðir í mæltu máli það, að við getum ekki búist við því að lífa lengur á öðrum.
Hið pólitíska vandamál, sem við nú stöndum frammi fyrir og hlýtur að koma í hlut stjórnmálamanna að leysa, er því fólgið í því að skipta smærri köku. Alveg eins og arðinum var misskipt á velgengisárunum, eins verður nú að jafna niður tapinu eftir efnum og ástæðum, ekki aðeins vegna þess, að það er pólitískt siðalögmál upplýsts velferðarríkis, sem vill ekki kafna undir nafni, heldur líka vegna þess, að sé það siðalögmál sniðgengið er um leið verið að efna til borgarastyrjaldar sem væri enn eitt sjálfskaparvitið og líklega það versta. Þetta er ekki aðeins vandamál hæstv. ríkisstj. Þetta er vandamál, sem þjóðkjörnum fulltrúum á löggjafarsamkomu þjóðarinnar ber skylda til að leysa. Þetta er líka vandamál hagsmunasamtaka og félagsmálahreyfinga fólksins í landinu. Þetta er endanlega það vandamál, sem nú hvílir þyngst á herðum þeirra sem minnst mega sín í þessu þjóðfélagi, ef rás viðburðanna ein saman á að hafa sinn gang. Þeir, sem telja sig sérstaka umbjóðendur þess fólks, láglaunafólksins í verkalýðshreyfingunni, bótaþega almannatrygginga, aldraðra og öryrkja og íbúa landsbyggðarinnar, sem þegar búa við skarðastan hlut í sameiginlegri neyslu þjóðarinnar og félagslegri þjónustu, geta ekki skotið sér undan því að taka þátt í björgunarleiðangrinum. Það er ríkisstjórnarinnar að gera í einstökum atriðum grein fyrir sínum úrræðum. Það er okkar allra einmitt áður en ríkisstj. birtir sínar till. eða ákvarðanir, að skýra viðhorf okkar og benda á leiðir eins og við erum frekast menn til.
Neyðarástand kallar á neyðarúrræði. Þeim er ætlað að leysa vandann til bráðabirgða, koma þjóðarskútunni aftur á réttan kjöl, skapa svigrúm til varanlegra umbóta síðar á þeim grundvallarveilum í efnahagskerfi og hagstjórnaraðferðum okkar, sem bitur reynsla hefur nú kennt okkur að við verðum að forðast framvegis eins og heitan eldinn. Hvað er hægt að gera?
Í fyrsta lagi er óhjákvæmilegt að draga úr almennri neyslu til þess að létta á viðskiptahalla. Þetta er hægt að gera með hækkun skatta á hátekjuhópum, sérstökum ráðstöfunum, sem stuðla að aukinni sparifjármyndun, annaðhvort með óbeinum aðgerðum eða beinum þvingunum, og með tilteknum umbótum á peninga- og lánsfjármarkaði.
Í öðru lagi er óhjákvæmilegt að flytja til aukið fjármagn frá neyslu til atvinnuveganna og þá einkum útflutningsatvinnuvega. Þetta höfum við venjulega gert með gengislækkun, en það er líka hægt að gera það með lögbundnum millifærslum fjármuna. Gengislækkun er þess eðlis, að það er ríkisstj. einnar að taka ákvörðun um það og bera ein ábyrgð á þeirri ákvörðun. Hitt er ljóst, að ytri aðstæður í okkar þjóðarbúskap eru nú slíkar, að gengislækkun hefur aldrei komið að jafnlitlu haldi, þótt aðeins sé hugsað til örskamms tíma, en þessu veldur skuldaklafi útflutningsatvinnuveganna og ört vaxandi verðbólguþróun í viðskiptalöndum.
Í þriðja lagi verður að tryggja kjör hinna verst settu. Það er hægt að gera með ýmsu móti. Það er hægt að gera með skattaívilnunum og hugsanlega takmarkaðri vísitölubindingu kaupgjalds, t.d. upp að vissum lágmarkstekjum. En þetta felur jafnframt í sér, og það eiga allir stjórnmálamenn að þora að segja fullum fetum, að það er óhjákvæmilegt að skerða kjör hátekjufólks og þeirra þjóðfélagshópa, sem stöðu sinnar vegna hafa notið sérstakra fríðinda og í sumum tilvikum sjálfdæmis um ákvörðun eigin tekna. Þetta er hægt að gera með skattaðgerðum og skyldusparnaði í einhverri mynd. Margir hafa á orði: Hvernig væri að ráðh., „kommissarar“ og þm. gengu á undan öðrum með góðu fordæmi og legðu þar með loksins fram raunhæfan skerf til þess að endurreisa álit þjóðarinnar á Alþ., sem mönnum ber saman um að ekki muni af veita.
Í fjórða lagi verður að spara. Hv. þm. Gylfi Þ. Gíslason orðaði það þannig: „Það verður að spara og spara og spara.“ Þetta er rétt. Hjá því verður ekki lengur komist að taka upp, e.t.v. smám saman í áföngum, verðtryggingu fjárskuldbindinga eða með öðrum hætti skapa ákveðin tengsl milli vaxtastigs og verðbreytinga. Það verður með öðrum orðum loksins að taka ákvörðun um það að fara að tryggja verðgildi peninga. Til þess að svo megi verða verðum við að hætta að tala um að það þurfi að brjóta verðbólguhugsunarháttinn á bak aftur. Það ber að nota núna tækifærið og gera það. Það er eina leiðin til þess að auka framkvæmdafé innanlands, eina leiðin til að vernda raungildi sparifjár, sem er ekki hvað síst hagsmunamál þeirra, sem verst eru settir í þjóðfélaginu. Og um leið er þetta eina leiðin til þess til frambúðar að reka hagkvæma fjárfestingarpólitík og stuðla að aukinni framleiðni, sem er allt of lág í íslenskum atvinnurekstri, öðrum en sjávarútvegi og fiskiðnaði.
Þá er heldur betur komið að því að ríkisvaldið verði sjálft að taka sina eigin fjármálastjórn og þar með t.d. starfsemi fjárfestingarsjóða og viðskiptabanka til gagngerðrar endurskoðunar. Í því efni er ekki nóg að hrófla upp stofnanabáknum, sem í reynd eru eins konar sjálfsalar fyrir hvers kyns verðbólguspekúlanta. Um leið og við ætlumst til þess að almenningur taki á sig þungar byrðar, sem m.a. stafa af almennri óstjórn í efnahagslífinu, verðum við að gera þá kröfu til forráðamanna fyrirtækja og atvinnurekenda og forstjóra lánastofnana, að atvinnurekendur séu látnir reka fyrirtæki sín eins og menn eða gjalda fyrir ella sjálfir, og afnema þá ævitryggingu þeirra, að þeir geti hlaupið ævinlega eftir á á náðir ríkisvaldsins og fengið styrki af almannafé til þess að sjá sér borgið. Í þessu efni er rétt að benda á að við endurskoðun skattalöggjafar verður að taka upp breytta skattmeðferð verðbólguhagnaðar og vaxta sem kæmi réttilega við kaun ýmissa sérhagsmuna- og fríðindahópa í þjóðfélaginu.
Loks má á það benda, að Alþ. og ríkisstj. verða að taka vinnubrögð sín við undirbúning fjárl. til gagngerðrar endurskoðunar með það fyrir augum að fjárlögum ríkisins verði framvegis beitt: auknum mæli sem hagstjórnartæki, þ.e. til þess að hafa áhrif á helstu þjóðhagsstærðir eftir því sem hagsveiflutilhneigingar krefjast hverju sinni. Mig langar til gamans — með leyfi forseta — að vekja athygli þingheims á bráðskemmtilegri umsögn forstöðumanns Þjóðhagsstofnunar beinlínis af þessu tilefni, vegna þess að það snertir beint það sem við erum að ræða. Í erindi, sem hann flytur um framtíðarviðhorf í opinberum hagstjórnarmálum, fluttu 28. apríl árið 1974, um það leyti sem hvað mest gekk á í íslenskum stjórnmálum, þá segir hann svo um þetta efni, með leyfi forseta:
„Fjvn. Alþ., sem ásamt fjh.- og viðskn. d. ætti að vera vettvangur efnahagsmála á þingi, hafa í reynd orðið í mörgu hreinn framkvæmdaaðili sem ákveður úthlutun fjárveitinga út í ystu æsar, en fer kannske með glans yfir heildaráhrif fjárl. á þjóðarbúið á einu síðdegi í skammdeginu. Því fer fjarri, að við þingið eitt sé að sakast, þótt það hafi lengi verið vinsælt að gagnrýna vinnubrögð þess. Hér er einkum um það að ræða að farvegur efnahagsmála er yfirleitt lauslega markaður í stjórnkerfinu. Ég held, að hér gæti m.a. komið til greina að gera almennum efnahagsmálum hærra undir höfði í þinginu, t.d. með sérstökum efnahagsumr. einu sinni eða tvisvar á ári á grundvelli yfirlitsskýrslna og e.t.v. með sérstakri efnahagsmálanefnd beggja deilda.“ — Ég vek sérstaka athygli á þessu vegna þess, að þetta er algerlega shlj. þeim tilmælum sem við nú höfum beint til hæstv. forsrh. Og ég vil taka það fram, að mér var ókunnugt um þetta erindi þjóðhagsstjóra, þegar við gerðum þær till. Ég lýk þessari tilvitnun: „ — auk þess sem staða efnahagsmálanna ætti að markast skýrar innan ríkisstj., annaðhvort með eflingu forsrn. eða fjmrn. eða sérstöku rn., og er fyrri kosturinn án efa betri. Stjórnmálasaga“ — taki nú stjórnmálamenn eftir — „stjórnmálasaga síðustu áratuga bendir til þess, að stjórnarfarið hafi dregist aftur úr í veruleikanum í þessum efnum. Og svo oft hafa efnahagsmálin orðið tilefni stjórnarskipta, að stjórnmálamenn gætu orðið þessu a.m.k. að einhverju leyti sammála.“
Það skal fúslega viðurkennt að ráðstafanir af því tagi, sem ég hef nú nefnt, eru ekki einhlítar. Vafalaust þarf fleiri til. Flestar eru þessar ráðstafanir, sem ég hef nefnt, skammtímaráðstafanir, sem hafa fyrst og fremst þann tilgang að stuðla aftur að jafnvægi og skapa ráðrúm til að koma á varanlegum umbótum á „strúktúr“ og starfsaðstöðu kerfisins. Þær varanlegu aðgerðir, sem rétt væri að víkja að, beinast ekki hvað síst að samskiptum aðila vinnumarkaðsins og ríkisvaldsins, en viðunandi framtíðarskipan þeirra mála byggist fyrst og fremst á aukinni pólitískri samstöðu og skilningi á sameiginlegum hagsmunum. Ég hef fyrir fram litla trú á því að fenginni reynslu, skammri reynslu að vísu, að núv. hæstv. ríkisstj. sé líkleg til stórræða á því sviði, þótt aldrei skuli því slegið föstu fyrir fram, og mun því ekki ræða það frekar hér.
Herra forseti. Ég læt nú senn þessu máli lokið. Samkv. blaðafregnum frá fundi hæstv. forsrh. með fréttamönnum þriðjudaginn 4. þ.m. virðist ríkisstj. ekki vera undir það búin að leggja samræmdar heildartill. um lausn efnahagsvandamálanna fyrir Alþ. alveg á næstunni. Með vísun til þess vil ég að lokum ítreka þau tilmæli, sem fram komu í álitsgerð þingflokks Samtakanna og í bréfi til hæstv. forsrh., þess efnis að hann beiti áhrifum sínum innan stjórnarflokkanna og innan meiri hl. á Alþ. til þess að einhver af starfsnefndum þingsins taki frumkvæði að sjálfstæðri úttekt og rannsókn á helstu valkostum, sem til greina koma við lausn vandans. Það situr síst á mér sem upphafsmanni þessara umr. að gera lítið úr gildi þeirra. Umr. í Sþ. gegna sínu hlutverki við að skýra mál og móta afstöðu þingflokka. En slíkar umr. geta ekki komið í stað þess starfs, sem best fer á að unnið sé í n., enda reynslan sú að meginið af veigamestu störfum þingsins fer fram með þeim hætti. Ég tel mig þegar hafa fært fullgild rök fyrir þessum tilmælum.
Ég vil að lokum leggja á það megináherslu, að óþarfaleynd stjórnvalda um undirbúning mála og málatilbúnað sé óskynsamleg, hvort heldur á það er lítið frá sjónarmiði ríkisstj., Alþ. eða almennings í landinu. Upplýsingamiðlun og mótun upplýsts almenningsálits á meginþáttum vandans og raunhæfum úrræðum til bóta er í sjálfu sér ómissandi þáttur í öllum heiðarlegum tilraunum á hagstjórnaraðferðum okkar. Þá fyrst þegar almenningur í landinu hefur átt þess raunverulega kost að fylgjast með undirbúningi að lausn vandans á öllum stigum og hefur fengið skýra mynd af þeim kostum, sem taldir eru vera fyrir hendi, þá fyrst verður almenningur dreginn til ábyrgðar, ef hann að lokum hafnar því að þræða hinn dyggðum prýdda þrönga veg um skeið, þótt það þyki skynsamlegast að bestu manna yfirsýn.
Herra forseti. Ég þakka þolinmæði við þetta langa erindi.