04.03.1975
Sameinað þing: 46. fundur, 96. löggjafarþing.
Sjá dálk 2124 í B-deild Alþingistíðinda. (1703)

110. mál, nefndarskipan um áfengismál

Flm. (Helgi F. Seljan) :

Herra forseti. Till. þessi um nefndarskipan um áfengismál var borin hér fram snemma í desembermánuði, en er nú fyrst að koma á dagskrá, að sumu leyti vegna óska frá flm. nú eftir áramótin. Till. hljóðar þannig:

„Alþ. ályktar að kjósa nú þegar n. manna, er hafi það verkefni að gera úttekt á stöðu áfengismálanna í dag, sérstaklega með tilliti til hrikalegra afleiðinga af ofneyslu áfengis sem hvarvetna blasa víð. N. skal leitast við að gera till. til úrbóta. Hún skal hraða störfum sem mest og ljúka bráðabirgðaáliti og tillögugerð fyrir 15. febr. n. k. N. skal skipuð 5 mönnum eftir tilnefningu hvers þingflokks.“

Till. þessi var sem sagt flutt snemma í des. og það var von okkar flm. sem erum úr öllum flokkum — en flm. auk mín eru hv. þm. Karvel Pálmason, Jón Árm. Héðinsson, Sverrir Bergmann, sem þá sat á þingi sem varam., og hv. þm. Oddur Ólafsson. — Þessi till. var sem sagt flutt í því skyni að e. t. v. mætti hraða þessu máli þannig að unnt yrði að afgr. það fyrir áramót og þessi n. hæfist þegar handa og skilaði bráðabirgðaáliti og tillögugerð fyrir þann tíma sem nú er nokkuð löngu liðinn.

Þetta var hugsað hjá okkur sem skyndiathugun og álit manna sem ynnu þetta verkefni, og ef eitthvað á að gera í þessum málum, skiptir náttúrlega dagsetning og annað því um líkt okkur flm. ekki neinu máli. Það er aðalatriðið að vekja máls á vandamálinu í heild í sölum Alþ., því að eins og segir í grg., þá getur Alþ. ekki látið sem ekkert sé þegar hörmulegar afleiðingar áfengisneyslu landsmanna birtast okkur daglega, oftlega á þann hátt að beint manntjón hlýst af.

Ástæðurnar fyrir flutningi þessarar till. voru annars vegar ástandið í áfengismálum okkar og einmitt á þeim tíma, sem hún var flutt, hrikalegar fréttir um það ástand, ýmiss konar glæpir, afbrot af alvarlegu tagi þar sem ástæðan var ætið hin sama, neysla áfengis, ofneysla áfengis. Okkur var ljóst öllum að afsökunin fyrir þessu öllu saman hefur venjulega verið einfölduð. Menn voru undir áhrifum þegar þessir verknaðir voru drýgðir og þeir hafa almenningsálitið hér á landi að miklu leyti með sér. Það er kannske einmitt það sem er nauðsynlegast að reyna að breyta, þ. e. áliti almennings gagnvart neyslu áfengis og þá ekki síst varðandi ofneyslu þess. Hins vegar er neysla áfengis á Íslandi orðin þannig að að langmestu leyti er um ofneyslu að ræða.

Hin ástæðan var sú, að þegar till. okkar kom fram fyrr á þessu þingi um afnám vínveitinga í veislum hins opinbera, var að því vikið að sú till. snerti aðeins yfirborð þessara mála, við kæmum ekki að kjarnanum. Þess vegna vildum við þá koma þessu máli að hér í öllum sínum geigvænleik. Aðeins væri það þó spurning um aðferð og þá væntanlega og vonandi aðgerðir í framhaldi af því.

Menn hafa orðið töluverða ótrú á því að setja n. í hvað eina og nefndarskipun er e.t.v. ekki líkleg tilraun. Við höfðum að nokkru fyrir okkur samþykkt sænska þingsins sem skipaði fyrir nokkrum árum n. til þess að gera ítarlega úttekt á áfengismálum í Svíþjóð. Reynslan af þeirri n. var sú að hún skilaði að vísu mjög ítarlegu áliti, en tími hennar var ekki í neinu samræmi við það sem við lögðum til. því að hún mun hafa skilað áliti eftir 7 ára starf að því er ég best veit. En álit hennar og aðgerðir þær sem hún leggur til, eru hins vegar býsna athyglisverðar og ég get ekki stillt mig um að minna á helstu niðurstöðurnar frá þessari sænsku n. í þessu sambandi, þó að flest af því, sem ég nefndi hér, hafi áður verið nefnt í sambandi við áfengisvandamálið. Ég sem sagt geri ekki nákvæma grein fyrir því hér, það tæki of langan tíma, en í nánari útfærslu þessara atriða kemur margt mjög athyglisvert í ljós í niðurstöðum þessarar sænsku þn.

Ég vík þá að fyrsta atriðinu, en fyrsta atriðið í till. sænsku n. var einmitt að svipta áfengi og áfengisneyslu öllum dýrðarljóma. Þetta var sem sagt atriði nr. í og mig langar til að minnast sérstaklega á það í þessu sambandi, vegna þess að ástæðurnar fyrir tillöguflutningi okkar um það, að hið opinbera gangi á undan með góðu fordæmi, gengur einmitt í þessa sömu átt, að svipta áfengið og áfengisneysluna öllum dýrðarljóma. Sá dýrðarljómi kemur ekki síst ofan að og þess vegna er full ástæða til þess að minna á þetta hér, að þetta er það atriði sem sænska n. setur nr. 1.

Í öðru lagi leggur hún til að hvers konar fræðsla verði efld og bein kennsla tekin upp um skaðsemi áfengis. Fræðslan verði út frá læknisfræðilegu, sálfræðilegu, þjóðfélagslegu og efnahagslegu sjónarmiði. Fyrir þessari fræðslu er svo gerð nánari grein og mjög merkileg í þessari sænsku skýrslu,

Í þriðja lagi að menn geri sér ljósa grein fyrir umfangi vandamálsins, viðurkenni það sem stórvandamál og um leið reyni þá að komast fyrir orsakir þess og vita eins gjörla og unnt er um útbreiðslu þess.

Í fjórða dagi að berjast sérstaklega gegn allri áfengisneyslu á unglingsárum, gera barnadrykkju útlæga með samstilltu átaki skóla, foreldra og yfirvalda. — Þetta er nú kannske sá þátturinn sem er í dag hvað hrikalegastur hjá okkur, vegna þess að í þessum málum hefur þróunin orðið svo ör niður á við nú allra síðustu árin.

Í fimmta lagi að samræma baráttuna gegn áfengisbölinu þeim þjóðfélagsháttum og því umhverfi sem við í dag lífum við. — Þetta er mjög mikilvægt atriði vegna þess að margir þeir aðilar, sem í dag berjast gegn þessu böli, hafa einmitt ekki aðlagast nægilega því þjóðfélagsumhverfi, sem við nú lifum í, og eru of mikið í gamla tímanum varðandi þá baráttu sem þeir heyja.

Í sjötta lagi að hafa jákvæð áhrif á umgengni fólks gagnvart áfengi á öllum sviðum, ekki síst í skemmtanalífinu, þar sem jákvæð áhrif eru mikilvægust. — Um þetta þarf víst ekki mikið að segja hjá okkur, þar sem allt okkar skemmtanalíf er svo gegnsósa af vínneyslu sem raun ber vitni.

Í sjöunda lagi að taka áfengisvarnir í ríkari mæli inn í heilsugæsluna en nú er og tryggja með því fyrirbyggjandi aðgerðir.

Í áttunda lagi að koma í veg fyrir heimabrugg, smygl og annan ólöglegan tilbúning og innflutning áfengra drykkja.

Þetta eru samandregin helstu atriðin sem mér sýndust koma út úr þessari sænsku skýrslu. En henni fylgir mjög náin og góð útfærsla og að mörgu leyti mjög lærdómsrík, og ég held að við mættum taka mikið mið af henni, ef okkur er yfirleitt nokkur alvara með að taka á þessu máli, ef okkur er í raun og veru nokkur alvara með að þetta sé eitthvert vandamál. Maður efast satt að segja um það af bæði ræðum og skrifum um þessi mál að þarna sé nokkuð á ferðinni annað en það sem við megi búast og sjálfsagt sé að una við.

Við vildum vekja athygli á því að það væru e. t. v. nauðsynleg einhver skyndiúrræði í þessum málum. En við leggjum einnig áherslu á að allt vandamálið kallar á nákvæma könnun. Hvort tveggja þarf að athuga. N. eins og sú, sem hér er lagt til að verði skipuð, gæti t. d. dæmt þar um og niðurstaða jafnvel skjótrar athugunar gæti bent á einhverja leið fram á við.

Það er rétt, vandamálið er margþætt og vandamálið er hrikalegt og spurningin er um það hverja á að kalla til ábyrgðar varðandi þetta vandamál. Eitt er þó a. m. k. vist, að allt okkar tal og allar okkar gerðir í þessum efnum einkennast af ábyrgðarleysi. Það er enginn sekur. Það þvo allir hendur sínar. Það er nú einu sinni svo að hlutverk Alþ. er að setja lög. Auðvitað vitum við að þau lög eru misjafnlega haldin og vafalaust eru flest lög í einhverju brotin, en fá hygg ég að séu þó svo almenn og alvarlega brotin sem einmitt okkar áfengislöggjöf, og þá fyrst og fremst að því er tekur til barna og unglinga. Að öllu hinu frátöldu er vandinn stærstur þar og þar af leiðandi eru lögbrotin þar einnig alvarlegust.

Ég hef nokkrar skýrslur í höndum sem sanna þetta ótvírætt, bæði varðandi börn og unglinga og einnig varðandi löggæsluna sjálfa, dómsmrn. t. d., sem virðist gefa út vínveitingaleyfi til hverra sem er, af hvaða tilefni sem er. Það þurfa varla, held ég, að koma saman, að því er manni sýnist, nema svona 10–15 menn til þess að fá vínveitingaleyfi, þó að skýr ákvæði séu um það í lögum að svo skuli ekki vera. Skýrslur löggæslunnar segja sitt um afleiðingar, og við vitum að afbrot framin í ölæði eru nær daglegt brauð. Tölur frá Áfengisverslun ríkisins segja sitt um fjármunasóunina sem er gífurleg og alvarleg, og þó er aðeins hálfsögð sagan í sambandi við fjármunasóunina þar. Eftir er að telja hinar glötuðu vinnustundir eða ónýtu vinnustundir og eyðileggingu ýmis konar, efnalega sem andlega, sem fylgir í kjölfarið. En hrikalegar tölur milljarða varðandi söluna sjálfa segja þó sitt. Geðlæknar og taugalæknar segja sína sögu um fjölþættar afleiðingar áfengisneyslu á andlegt heilsufar fólks. Af því mætti segja marga sorgarsögu um fólk í blóma lífsins. Þannig mætti áfram telja.

Einkenni skemmtanalífsins í dag eru afgerandi og hafa ótrúleg áhrif, e. t. v. meiri en allt annað. Vínneysla við hvert hátíðlegt tækifæri, sem kallað er, gefur áfenginu einmitt þann dýrðarljóma sem sænska n. lagði til nr. 1 að svipt yrði af. Það er rétt að till. okkar um afnám vínveitinga í opinberum veislum er smáskref í þá átt, en hún er e. t. v. mikilvægari en menn grunar. Þessi vínneysla til hátíðabrigða, eins og það er svo fallega orðað, endar oftar en ekki með ósköpum, þótt ekki sé það almennt, fremur einstaklingsbundið. Og ótalin er enn sú saga sem gerist á heimilum, áhrif vínneyslunnar á uppeldi, á fjölskyldulíf. Ofneysla áfengis kallar þar á upplausn og hörmungarástand oft á tíðum. Oft er þetta ástand umborið þó að þessi ofneysla skilji í raun eftir sig djúp spor í sálarlífi barna og unglinga. Þetta hafa m. a. taugalæknar og geðlæknar leitt skýrt í ljós við könnun á vandamálum fólks á fullorðinsárum, að orsakir til ýmiss konar andlegra veilna og sjúkleika hefur mátt rekja beint til erfiðleika af þessum sökum í uppeldinu. Það þarf ekki heldur að fara beint út í sögu rónans svokallaða sem á sér ekki viðreisnar von, sem við allir erum búnir að dæma úr leik og viljum helst ekkert fyrir gera og helst ekki vita af, eða ólæknandi sjúklingsins sem þó er ekki í þessum hópi. Og við þurfum ekki að fara langt út í það að tala um hin glötuðu mannsefni sem við tölum gjarnan um af viðkvæmni oft á tíðum, en ypptum svo aðeins öxlum. Þarna voru á ferðinni hæfileikar og atgerfi, sem glötuðust vegna vínneyslu og við því er í rauninni ekkert að segja. Þetta er viðkvæðið. Allt er þetta svo margsagt að það þarf ekki að vera að halda langa tölu þar um. Spurningin er aðeins: Hvað á að gera? — eða kannske fremur: Á eitthvað að gera? — Er kannske best að láta allt reka á reiðanum og er það kannske einmitt hlutverk Alþ. að skipta sér hér ekkert af, gera ekki neitt?

Mér hefur, síðan ég kom hér á Alþ., sýnst að það væri ærið mikil tilhneiging til þess að gera ekkert. Ég skal játa það að ég hef oft verið efins um það, hvaða leiðir ætti að fara að því marki sem ég teldi æskilegast, og heildarlausn hef ég ekki á takteinum. Jafnvel nú á þessum síðustu tímum þegar þetta vandamál hefur færst alveg sérstaklega niður á við í aldursflokkunum, niður til unglinga og jafnvel barna, þá hef ég hallast æ meir að mínu gamla viðhorfi sem ég hafði unglingur, að með illu skuli illt út drífa, að aðflutningsbann væri tilraun, auðvitað djörf og auðvitað dýr ef hún mistækist, en óneitanlega kemur hún upp í hugann æ sterkar því fleiri skuggalegar myndir sem upp eru dregnar sem bitur sannleikur þessa alvörumáls. En ég er ekki að leggja þá leið til. Sjálfsagt er að' leita allra leiða. Og ég hef lengi verið þeirrar skoðunar að um leið og almenningsálitið hefði breyst, væri orðið neikvætt áfengisneyslu yfirleitt, þá værum við þegar komin spor í áttina, kannske komin vel á veg með að snúa þróuninni algerlega við. Hitt get ég og við flm. hreinlega ekki unað við, að Alþ. sitji alltaf hjá í þessum málum og aðgerðaleysi þess sé algert. Slíkt er vítavert og ábyrgðarlaust. Það er ekki nóg að setja lög sem við vitum að eru svo þverbrotin, jafnvel þar sem síst er ástæða til. Betri framkvæmd þegar settra laga hlýtur auðvitað að vera sjálfsögð krafa. Það er rétt, þau lög eru þegar í dag illa framkvæmd af dómsvaldinu í landinu — verulega illa framkvæmd. Og einstakar kvartanir, sem berast frá aðilum í þessum efnum sem eiga þó að heita opinberir aðilar jafnvel, — einstakar kvartanir frá þessum aðilum eru æ ofan í æ hunsaðar í hinu háa dómsmrn.

En fleira þarf vitanlega til að koma. Ég er viss um að n., sem ynni sitt starf af einlægni og af afli, hlyti að geta vísað á einhverja útgönguleið, og ég álít að vandamálið sé þess eðlis að það megi einskis láta ófreistað. Það er nefnilega svo, að mín skoðun er sú, og okkar flm. allra og ég hygg miklu, miklu fleiri, að Alþ. eigi ekki að hafa það eitt hlutverk í þessum málum að ráðstafa áfengisgróðanum á fjárlögum ár hvert. Við flm. allir erum opnir fyrir öllum nýjum leiðum og nýjum hugmyndum. Við teljum þó fordæmið mikilsverðast og á það verður aldrei lögð of þung áhersla. Við leggjum einnig áherslu á það að almenningsálitið verði sterkasti bandamaðurinn í baráttunni. Það er nú í dag öflugasti óvinur okkar í þessari baráttu. En eitt hlýtur þó öllum að vera ljóst, að það er aðgerða þörf og það ber að gera tilraun og Alþ. á að hafa þar frumkvæði, hefja þessa baráttu til aukins vegs og gefa baráttunni gegn áfengisbölinu þannig aukið gildi, veita eitthvert fordæmi í þessum efnum. Ég er nefnilega sannfærður um að allir þeir mörgu, sem úti í þjóðfélaginu starfa að baráttunni gegn áfengisbölinu, meta framlag okkar mikils ef það væri gert í fullri alvöru. Því er þessi till. okkar flutt.

Vitanlega mun sú n., sem fær þetta mál til athugunar, breyta dagsetningum. Fyrir okkur skiptir það ekki öllu máli hvort hér verður um n. að ræða sem skili bráðabirgðaáliti eða hvort hér verður komið á fastri n. sem vinnur að þessum málum. Menn segja kannske að til sé Áfengisvarnaráð og aðrir aðilar sem um þessi mál eigi að fjalla. En ég held að það sé ekki nokkur vafi á því að hér þurfi að koma til nýr aðili einmitt beint frá þinginu sjálfu, að menn jafnvel hér úr þinginu vinni að þessu vandamáli beint og geri um það till., hafi t. d. þessar sænsku till. og hina ítarlegu grg., sem þeim fylgir, til nokkurrar viðmiðunar. Því skiptir það okkur ekki neinu máli hvernig þessari n. verður falið að starfa, en við leggjum á það höfuðáherslu að hún fái að starfa, að hún verði sett, þrátt fyrir allt og þrátt fyrir misjafna reynslu okkar af n. yfirleitt.

Herra forseti. Ég vil svo leyfa mér að leggja til að þessari till. verði vísað til hv. allshn. og síðari umr.