10.04.1975
Sameinað þing: 61. fundur, 96. löggjafarþing.
Sjá dálk 2866 í B-deild Alþingistíðinda. (2159)

207. mál, kaupþing

Flm. (Eyjólfur K. Jónsson):

Herra forseti. Þegar lögin um Seðlabanka Íslands voru sett á árinu 1961 var bankanum veitt heimild til að reka kaupþing, en í 15. gr. l. segir, með leyfi forseta:

„Seðlabankinn má kaupa og selja ríkisskuldabréf og önnur tryggð verðbréf og skal hann vinna að því að á komist skipuleg verðbréfaviðskipti. Er honum í því skyni heimilt að stofna til og reka kaupþing þar sem verslað yrði með vaxtabréf og hlutabréf skv. reglum sem bankastjórnin setur og ráðherra staðfestir.“

Þrátt fyrir heimild þessa hefur bankinn enn ekki sett á stofn kaupþing, þótt nokkuð hafi á vegum bankans verið unnið að undirbúningi þess. Meginástæðan til þess, að ekki hefur orðið af framkvæmdum, mun vera sú að stjórn Seðlabankans hafi naumast talið grundvöll fyrir rekstri kaupþings því að lítið væri um verðbréf sem hentuðu til viðskipta á kaupþingi. Raunar hafa hér á landi tvisvar verið gerðar tilraunir til rekstrar kaupþings, annars vegar við lok fyrri heimsstyrjaldarinnar og síðan árið 1942. En í bæði skiptin mistókst þessi starfræksla og hefur það sjálfsagt átt sinn þátt í því að menn hafa síðan skotið sér undan því að koma kaupþingi á fót.

Við, sem mál þetta flytjum, teljum að nú sé tímabært að hefjast handa um rekstur kaupþings. Að vísu er okkur ljóst að ekki eru hér á markaði hlutabréf í mörgum félögum sem henta til viðskipta á kaupþingi, þó að gera verði ráð fyrir því að nokkur hlutafélög muni fljótlega leitast við að fá bréf sín þar skráð. Hins vegar er sú þegar í umferð talsvert mikið af ríkisskuldabréfum, bæði hin svokölluðu spariskírteini og eins happdrættisskuldabréf og áform uppi um frekari útgáfu slíkra bréfa. Bréf þessi henta mjög vel til viðskipta á kaupþingi og ættu viðskipti með þau að nægja fyrst í stað, enda ekki gert ráð fyrir að kaupþingið verði viðamikil stofnun né heldur að Seðlabankinn þurfi að hafa útgjöld af rekstrinum því að gert er ráð fyrir að kaupþingið taki þóknun fyrir þau viðskipti sem það annast.

Þegar ríkisvaldið gefur út skuldabréf í allstórum stíl er eðlilegt að það geri ráðstafanir til að auðvelda borgurunum viðskipti með þessi verðmæti. Menn eru að sjálfsögðu fúsari til að kaupa skuldabréf ef þeir vita að þeir geti losnað við þau er þeir þurfa á fé sínu að halda til annarra þarfa. Rekstur kaupþings veldur því þess vegna að ríkið getur aflað sér lánsfjár með hagstæðari kjörum en ella væri.

Enda þótt flestir hallist nú að því að eðlilegt sé að ríki afli sér lánsfjár innanlands í talsverðum mæli til að rísa undir hinum ýmsu framkvæmdum hefur nokkuð verið deilt um kjör þau sem verið hafa á hinum svonefndu spariskírteinum, og er raunar líklegt að þau kjör hafi upphaflega verið óþarflega góð fyrir kaupendurna og séu jafnvel enn. En á kaupþingi mundi myndast það verð sem rétt yrði að telja, og þar fengist eðlileg viðmiðun bæði fyrir ríkið og eins þau sveitarfélög, sem kynnu að vilja afla sér fjár með skuldabréfaútgáfu — og raunar líka meiri háttar einkafyrirtæki, sem kynnu að vilja bjóða út skuldabréfalán með tryggingum í eignum sínum.

En vonandi er að sú starfsemi, sem hér hefur verið gerð að umtalsefni, yrði aðeins upphaf annars meira. Megintilgangur kaupþings á að vera að auðvelda alþýðu aðild að atvinnurekstri og auðvelda fyrirtækjum að afla sér áhættufjár frá fólkinu í landinu.

Ekki er því að leyna að hérlendis hefur gengið erfiðlega að koma á fót og reka almenningshlutafélög þótt því fari hins vegar fjarri að það sé hér óþekkt fyrirbæri. Þvert á móti má halda því fram að hvergi hafi stærra átak verið gert í þess.u efni en einmitt hér á landi. Er þá átt við Eimskipafélag Íslands sem stofnað var fyrir sex áratugum og svo sannarlega var almenningshlutafélag í upphafi. Hlutafé í Eimskipafélagi Íslands hf. nam hvorki meira né minna en 1 687 750 kr. Einhvern tíma var að vísu sagt: Hvað er ein milljón? Og kannske er von að menn segi það nú. En tæplega 1.7 millj. kr. voru vissulega mikið fé þegar Eimskipafélagið var stofnað. En hve mikið fé var það miðað við nútíma verðlag? Því er kannske ekki hægt að svara nákvæmlega, en þó má hugsa sér að bera þessa upphæð saman við fjárlaga upphæðir eða þá inn- og útflutning sem líklega er fullt eins góð viðmiðun vegna þeirra miklu breytinga, sem orðið hafa á þjóðfélagsháttum, og stórfelldra útgjalda á fjárl. til tryggingamála t. d. og ýmiss konar þarfa sem ríkisvaldið sinnti ekki áður fyrr um.

Innflutningur íslendinga nam árið 1913 16.7 millj. kr., árið 1914 18.1 millj. og árið 1915 26.3 millj. kr. Útflutningurinn var hins vegar 1313 19.1 millj., 1914 20.8 millj. og 1915 39.6 millj. kr. Hlutafjársöfnun til Eimskipafélagsins nam nákvæmlega 1/10 hluta alls innflutnings árið 1913, en náði tæplega 10% útflutningsteknanna það ár og einnig tæplega tíunda hluta bæði innflutnings og útflutnings árið 1314. Sambærilegar tölur fyrir árið 1374 eru hins vegar: Innflutningur 47.6 milljarðar og útflutningur 32.9 milljarðar. Er því ekki fjarri lagi að tölurnar hafi á þessu 60 ára tímabili tvöþúsundfaldast og næmi þá hlutafjársöfnun, sem sambærileg væri við hlutaféð í Eimskipafélaginu, hvorki meira né minna en nálægt 3.5 milljörðum kr. nú. Sjá allir hvað unnt væri að gera í atvinnumálum með slíkri upphæð sem aflað væri sem áhættufjármagns og stæði undir eðlilegum lántökum til atvinnurekstrar.

Menn hafa að vonum velt því nokkuð fyrir sér hvernig á því stóð að hlutabréf Eimskipafélagsins urðu aldrei almenn verslunarvara. Dr. Valtýr Guðmundsson telur sig þegar árið 1918 hafa fengið svar við þeirri spurningu. Hann gagnrýnir mjög harðlega þau ákvæði í samþykktum félagsins, að stjórnin verði að samþykkja hlutabréfasölu, og segir m. a., með leyfi forseta: „Það er eins og sérdrægni og eigingirni ætli að verða flestum hlutafélögum vorum að fótakefli eða þá fáfræði og naglaskapur.“

Í fyrstu samþykktum Eimskipafélags Íslands var tekið fram að eitt atkvæði væri fyrir hverjar 25 kr. sem hluthafi ætti í félaginu, en þó gæti enginn hluthafi átt fleiri atkv. en 500 alls fyrir sjálfan sig og aðra. Þannig var atkvæðamagn hvers einstaklings takmarkað svo mjög að það nam nokkuð innan við 1% heildarhlutafjárins. Þetta ákvæði var mjög í þeim anda sem vera ber í eiginlegum almennings hlutafélögum, og raunar má segja að samþykktir félagsins í heild hafi verið furðulega frjálslegar og vel úr garði gerðar, að undanskildu því ákvæði sem dr. Valtýr fjallaði um. En það ákvæði var réttlætt með því að hætta gæti verið á að útlendingar reyndu að seilast til áhrifa í félaginu, sem sjálfsagt hefur þó verið ástæðulaus ótti. Vafalaust er það rétt skoðun að þetta ákvæði hafi að verulegu leyti valdið því að ekki hófust frjáls viðskipti með hlutabréfin, en þá hefðu þau hækkað í verði. Um það segir dr. Valtýr þrem árum eftir stofnun félagsins, með deyfi forseta: „Annars hefðu hlutabréf Eimskipafélagsins getað margfaldast í verði, 5–6–7 eða máske 8 sinnum, svo að hluthafar hefðu grætt hlutafé sitt 5–8 sinnum og því verið færir um að leggja fram nægilegt fé til að auka skipastól félagsins að mun og sjálfsagt gert það með ánægju.“

Ef þessi ummæli eru rétt hefði hlutafjáreign í Eimskipafélaginu ekki einungis valdið því að menn hefðu verið reiðubúnir að auka fjárframlög sín til þess félags, heldur er mjög líklegt að þeir hefðu verið viljugir að taka þátt í stofnun annarra atvinnufyrirtækja og þá hefði þróunin orðið öll önnur en raun hefur á orðið. Ég hygg þó að skýringar dr. Valtýs séu langt frá því að vera einhlítar. Svo þverstæðukennt sem það kann að virðast, þá hygg ég þó að sú mikla alda þjóðrækni, sem reis, hafi valdið því að fjárfesting í hlutabréfum þessa ágæta félags varð ekki eins arðvænleg og ella. Menn gerðu ekki kröfur til mikils arðs. Þeir vildu að félaginu yxi fiskur um hrygg. Síðar voru lögleidd skattfríðindi fyrir félagið, en áskilið að það mætti ekki greiða nema takmarkaðan arð. Er tímar liðu varð þetta til þess að menn sinntu ekki svo mjög um þessa eign sína og þess vegna varð brýn þörf á þeirri fjárhagslegu endurskipulagningu sem stjórn félagsins hóf fyrir nokkrum árum og vonandi verður haldið áfram samhliða eðlilegum arðgreiðslum.

Því hefur talsvert verið haldið á loft að hlutafélagalöggjöfin gamla frá 1921 stæði í vegi fyrir stofnun heilbrigðra almenningshlutafélaga. Þetta er að miklu leyti á misskilningi byggt. Þessi gamla löggjöf er svo rúm að innan hennar er hægt að byggja upp heilbrigð opin hlutafélög eins og Eimskipafélagið líka var í öllum meginefnum. Hitt er aftur á móti rétt, að í samþykktir félaganna sjálfra verður að setja ýmis ákvæði sem tryggja hag hluthafanna, og vissulega væri ákjósanlegt að unnt reyndist að hraða endurskoðun hlutafélagalaganna — og er það raunar svo á Norðurlöndunum öllum, en samstarfsnefnd hefur reynt að samræma löggjöfina nú um all margra ára bil, en sóst verkið seint.

Frv. að nýjum hlutafélagalögum mun nú hafa verið samið og æskilegt væri að það kæmi fyrir þetta þing, þótt sjálfsagt sé tíminn nú orðinn of stuttur til að afgreiða málið. En það væri þá til skoðunar í sumar og unnt að afgreiða það á næsta þingi.

Þegar gömlu hlutafélagalögin voru samþ. í upphafi þriðja áratugsins var einnig fjallað um samvinnufélögin, og vissulega er fyllsta ástæða til þess að nú verði fjallað um atvinnureksturinn í heild og félagslega uppbyggingu því að mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan samvinnufélögin voru að festa rætur og uppbygging hlutafélaga að hefjast hér á landi. Á það hefur raunar verið bent að ekki sé við núverandi aðstæður unnt að stofna ný samvinnufélög sem tekist gætu á við meiri háttar verkefni á atvinnusviðinu, einfaldlega vegna þess að ekki mundi með núverandi skipulagi unnt að afla þess áhættufjár frá almenningi sem þörf væri á.

Ég hygg að forustumenn samvinnuhreyfingarinnar geri sér grein fyrir þessum staðreyndum, enda hefur Erlendur Einarsson, forstjóri Sambandsins, talsvert fjallað um nýjar leiðir í fjármögnun samvinnufélaga og bent á nauðsyn endurskipulagningar. Hann hefur m. a. talað um að eðlilegt væri að samvinnufélögin gæfu út svonefnd stofnbréf sem í eðli sínu eru svipuð hlutabréfum í almenningshlutafélögum en þó leggur hann áherslu á að hver einstaklingur fari einungis með eitt atkv. í samvinnufélögunum þótt hann eigi mörg stofnbréf. En í almenningshlutafélögunum má raunar líka takmarka atkvæðamagnið eins og gert var upphaflega hjá Eimskipafélaginu svo að dæmi sé nefnt. Raunar skiptir ekki máli hvort slík félög væru nefnd almenningshlutafélög, samvinnufélög eða eitthvað allt annað. Meginatriðið er að unnt reynist að stofna heilbrigð opin félög með þátttöku almennings. Um þá stefnu ætti að geta tekist all almenn samstaða. Fólkið hefur sýnt það víða um byggðir landsins að það er reiðubúið að láta nokkurt fé af hendi rakna til atvinnumála. Ljóst er raunar að svonefnd stofnbréf, sem forstjóri SÍS fjallar um, mundu henta vel til sölu á kaupþingi, alveg eins og hlutabréf í almenningshlutafélögum. Opnun kaupþingsins gæti þess vegna orðið fyrsta skrefið í nýrri framfarasókn í atvinnumálum og félagslegri uppbyggingu í þjóðfélaginu.

Ljóst er að alþýða fæst ekki til að leggja fram fé til hlutabréfakaupa eða kaupa svonefndra stofnbréfa í ríkum mæli nema líkur séu til þess að menn fái eðlilegan arð af framlagi sínu. Víða um lönd leitast ríkisvaldið við að örva alþýðu tilþátttöku í atvinnurekstri, t. d. í Vestur-Þýskalandi, Bandaríkjunum og víðar, m. a. með skattaívilnunum, og ljóst er að hér þarf að gera breytingar á skattalögum ef heilbrigður atvinnurekstur á að þróast með almennri þátttöku landsmanna.

En hér er ég kominn út í aðra sálma, og þótt þessi málefni séu að vísu hin þýðingarmestu skal ég láta staðar numið, en aðeins lýsa yfir þeirri von minni að opnun kaupþings leiði til þess að athafnamenn og stjórnmálamenn sameinist um að hefja nýja sókn í atvinnumálum. Merk félög, sem til eru í landinu, verði endurskipulögð, bæði hlutafélög og samvinnufélög, samhliða því sem ný verði stofnuð.

Ég legg svo til að málinu verði vísað til hv. allshn.