09.05.1975
Neðri deild: 81. fundur, 96. löggjafarþing.
Sjá dálk 3721 í B-deild Alþingistíðinda. (2859)
82. mál, orkulög
Frsm. minni hl. (Magnús Kjartansson):
Hæstv. forseti. Þetta frv. var flutt á þessu þingi af mér ásamt hv. þm, Gunnari Sveinasyni, Benedikt Gröndal og Magnúsi T. Ólafssyni. Það hefur legið fyrir nokkrum fyrri þingum sem stjfrv. Það var samið á sínum tíma samkv. sérstakri ósk Orkustofnunar sem taldi torvelda starfsemi sína mjög að ekki væri um eðlilegar lagalegar reglur að ræða í orkulögum að því er þessi atriði snertir. Frv. var samið af Orkustofnun með tilstyrk lögfræðinga. Því miður var þetta mál aldrei afgr. í tíð fyrrv. ríkisstj., en það lá algerlega ljóst fyrir að þá var þingmeirihluti hér á Alþ. fyrir að afgreiða málið. Ég hygg að ef þm. Framsfl. hafa sömu afstöðu nú og þeir höfðu þá sé ótvíræður meiri hl. fyrir því að afgreiða þetta mál á þessu þingi á jákvæðan hátt.
Í tilefni af því, sem hv. þm. Ingólfur Jónsson sagði um frv., þykir mér rétt að fara nokkrum orðum um efni þess.
Meginefni frv. er þríþætt: Í fyrsta lagi er skilgreint annars vegar háhitasvæði og hins vegar lághitasvæði. Þetta telja sérfræðingar Orkustofnunar algerlega nauðsynlegt að sé gert vegna þess að eðli slíkra hitasvæða er mismunandi. Hvert háhitasvæði er sjálfstætt rennsliskerfi, vinnsla á einum stað raskar rennsli á öðrum stöðum í kerfinu. Af þessum sökum er mikilvægt að vinnsla jarðhita á hverju svæði sé í höndum eins aðila. Varmavinnsla úr háhitasvæði er mun erfiðari en vinnsla lághita vegna gufuþrýstings og mikils magns uppleystra efna í háhitavatni. Krefst virkjun þess vandaðri og viðameiri borholubúnaðar, flóknari tækjabúnaðar og meiri tækniþekkingar. Af þessum sökum m. a. er nýting varma á háhitasvæðum svo vandasöm að einstaklingar hafa ekki sóst eftir henni, helst hefur verið um að ræða nýtingu vatns við jaðra svæðanna með svipuðum hætti og nýtingu lághitavatns.
Á undanförnum árum hefur verið unnið nokkuð að áætlunum um nýtingu háhitasvæða. Einn þröskuldur í vegi slíkra áætlana hefur verið óvissa um umráðarétt á jarðhita sem unninn er með borunum djúpt í jörðu. Tilgangur þessara laga er að ákveða skýrar en verið hefur eignarrétt slíks jarðhita.
Ég er hér að lesa upp skýringar Orkustofnunar á því hvers vegna nauðsynlegt sé að skilja í sundur lághita og háhita með lagasetningu og skilgreina þennan mun. Ég veit ekki til að það sé neinn ágreiningur um þetta efni meðal hv. þm., að þetta sé nauðsynlegt, að þetta mat sérfræðinganna sé rétt.
Annað atriði í frv. er það, sem felst í 2. gr., en það er um það að til vinnslu jarðhita með borunum á háhitasvæði þurfi leyfi Alþingis. Í gildandi orkulögum er ekki neitt slíkt að finna. Þar er kafli, II. kafli, sem fjallar um vinnslu jarðhita og þar segir svo, með leyfi hæstv. forseta: „Til að reisa og reka raforkuver stærri en 2 þús. kw. þarf leyfi Alþ.“ Í III. kafla laganna, sem fjallar um vinnslu jarðhita, er engin slík ákvæði að finna. Nú vitum við það öll að til þess að ráðast í meiri háttar virkjanir með jarðhita er verið að leggja í svo stór fyrirtæki að óhjákvæmilegt er að slík mál séu lögð undir Alþ. En það eru engin slík ákvæði í orkulögunum. Það eru engin ákvæði um það í orkulögum að það verði að leggja undir Alþ. eitt eða neitt í þessu sambandi. Og 2. gr. er um að færa þessa ákvörðun yfir á hliðstætt stig og að því er varðar vinnslu raforku með vatni. Ég veit ekki til þess að það sé neinn ágreiningur um þetta heldur.
Þetta eru tvö veigamikil og stór atriði sem ég hygg að hljóti að vera samstaða um í þinginu að eigi að beita í samræmi við óskir jarðfræðinga Orkustofnunar. Eini ágreiningurinn er um setningu í 1. gr. frv.: „Ríkið á allan rétt til umráða og hagnýtingar jarðhita á hitasvæðum og uppleystra efna og gastegunda, sem háhitavatni og gufu fylgja, þó með takmörkunum, sem í lögum þessum greinir.“
Það er þarna sem ágreiningurinn er, og ef unnið hefði verið eðlilega að þessu máli hefði hv. þm. Ingólfur Jónsson flutt um það brtt. að þetta atriði yrði fellt niður, en frv. að öðru leyti samþ. sem lög. En hv. þm. skortir uppburði til að sýna hvers vegna hann vill ekki láta afgreiða frv. Hann hefur ekki kjark til að flytja till. um þetta tiltekna atriði vegna þess að hann veit með sjálfum sér að það brýtur í bága við siðgæðisvitund almennings að einstaklingar geti átt þennan jarðhita. Hann hefur ekki uppburði til þess að flytja slíka brtt., en leggja síðan til að önnur atriði frv., sem enginn ágreiningur er um, verði samþ. í stað þess leggur hann til að frv. verði vísað til ríkisstj. Hann er að drepa málinu á dreif, hann þorir ekki að ræða það sem í raun og veru er deilt um.
Ég freistaði þess mjög í iðnn. að ná samkomulagi um að menn afgreiddu frv., legðu til að það yrði samþ., en kæmu með brtt. um þau atriði sem ágreiningur kynni að vera um. Á þetta vildi hv. þm. Ingólfur Jónsson ekki fallast, hann fékkst ekki til þess að koma með neina slíka brtt. Hann leggur til að málinu verði vísað til ríkisstj. og þar með hafnað og er þannig að hafna alveg augljósum till. sérfræðinga um að farið verði með vinnslu jarðhita á sama hátt og vatnsvirkjanir, að til þess þurfi leyfi Alþ. og að skilgreint sé að greint sé á milli háhitasvæða og lághitasvæða, vegna þess að vinnsla jarðvarmans er gerólík í þessum tilvikum.
Ástæðan til þess að hv. þm. hefur ekki uppburði til þess að flytja brtt. um að fella niður þetta ákvæði, að þjóðarheildin eigi þennan rétt, er sú, að þarna birtist munurinn á gróðahyggju og félagshyggju á ákaflega skýran hátt. Þarna er um að ræða verðmæti sem öll þjóðin hlýtur að nýta í sína þágu, og það er algerlega fráleitt að það veri að borga einhverjum einstaklingum, sem eiga af tilviljun slík landssvæði, verulegar upphæðir, jafnvel óhemjulegar upphæðir, til þess að þjóðin geti nýtt þennan jarðvarma. Ég segi: óhemjulegar upphæðir, vegna þess að ég veit fullvel að að þessum málum vinna nú lögfræðingar sem eru með þær hugmyndir að það eigi að tengja greiðslur fyrir jarðvarma við olíuverð og svokallaðir eigendur geti svo stungið í eigin vasa ótrúlegum upphæðum á kostnað almennings. Þessar hugmyndir eru algerlega siðlausar og ég skil vel að hv. þm. Ingólfur Jónsson eigi dálítið erfitt með að gerast talsmaður þeirra í þessum ræðustól. En þetta eru samt þeir hagsmunir sem hann er að vernda með því að leggja til að frv. verði kastað í ruslakörfu.
Jarðhitinn á Íslandi er, eins og menn vita, hluti af náttúruöflunum í okkar landi og í sjálfu sér er það alveg rétt, sem kom fram í forustugrein í Suðurnesjatíðindum nú nýlega, að ef á að skilgreina það að slík náttúruöfl séu í eigu einstaklinga, þá verði slíkir einstaklingar einnig að bera ábyrgð á tjóni sem hlýst af slíkum náttúruöflum. Ef einstaklingar eiga að eiga náttúruöflin og geta grætt á þeim yrðu þeir einnig að borga bætur þegar náttúruöflin hegða sér þannig að þau valda eyðingu og spjöllum kringum sig, t. d. ef það verður eldgos á landsvæði sem einhver einkaeigandi á. Þetta er í sjálfu sér alveg rökrétt sjónarmið hjá Suðurnesjatíðindum og sýnir ákaflega glöggt hversu afstaða hv. þm. Ingólfs Jónssonar og félaga hans er fáránleg.
Hv. þm. vildi draga í efa að viðræður við svokallaða eigendur Svartsengis hefðu tafið framkvæmdir við hitaveitu Suðurnesja. Hv. þm. veit miklu betur. Hann veit að þetta hefur tafið málið og á ef til vill eftir að tefja málið mjög verulega. Hv. þm. minntist sjálfur á þá leið að ríkið flytti vinnsluna frá þessu svæði, sem er í eigu einkaaðila, yfir á svæði sem ríkið á. Þar með væri verið að kasta á glæ tugum milljóna kr. sem varið hefur verið af almannafé til þess að rannsaka þetta svæði. Tugum milljóna, segi ég, — ætli það mætti ekki fara að reikna það á annað hundrað milljóna miðað við verðlagið eins og það er núna? Af slíkum flutningi mundi að sjálfsögðu hljótast mjög mikil töf því að þá yrði að framkvæma rannsóknirnar á öðrum stað og undirbúa vinnsluna þar. En hv. þm. virtist telja að eðlilegt gæti verið, ef þessir svokölluðu eigendur sýndu óbilgirni, þá bara að færa þetta til, en með því væri verið að tefja málið tvímælalaust um mjög langan tíma.
Það gegnir sama máli um fleiri staði. Við höfum lengi unnið að því að koma upp sjóefnavinnslu á Reykjanesi. Þar er um afar merkilegt mál að ræða og er búið að kanna það til fullrar hlítar. Ég beitti mér fyrir því meðan ég gegndi störfum iðnrh. að mjög myndarleg skýrsla, sem unnin hafði verið af Rannsóknaráði, fór í gagnrýna könnun hjá óháðum aðilum og þeir staðfestu allt, sem í skýrslunni stóð, og sýndu fram á a þessi áform væru álitlegri en áður hafði verið talið. En einmitt þegar þetta mál var komið á það stig að sýnt þótti að eðlilegt væri að hefja næsta áfanga, þ. e. a. s. koma upp tilraunaverksmiðju, þá beitti ég mér fyrir því að hafnar voru viðræður við einkaaðila, sem eiga helminginn af því svæði sem þarna er um að ræða. Og það kom í ljós að þessir einkaaðilar voru ekki reiðubúnir að selja landið á venjulegu gangverði, eins og það tíðkaðist þá. Þeir vildu geta verðlagt varmann sem var í jörðinni.
Ef við höfum ekki þrek í okkur til þess að ganga frá löggjöf sem sker úr um þetta atriði, þá munu tilvik af þessu tagi halda áfram að aukast á næstunni, því að auðvitað höldum við áfram að reyna að nýta þessa miklu orku, sem við búum yfir og er ein verðmætasta eign þjóðarheildarinnar. Það er algerlega fráleitt og ósiðlegt að örfáir einstaklingar geti gert þessa sameiginlegu nauðsyn þjóðarinnar að gróðalind fyrir sig, en það er um það og það eitt sem þessi ágreiningur snýst.
Hv. þm. sagði að ég hefði minnst á Kröflu í þessu sambandi nýlega. Það er alveg rétt, mér er kunnugt um það að fyrri eigendur Kröflusvæðis hafa snúið sér til stjórnarvalda og farið fram á meiri fjármuni en um var samið á sínum tíma. Ég vona að réttur ríkisins sé þar fullkomlega tryggður. En þetta sýnir bara hvernig þróunin er. Og ef Alþ. tekur ekki í taumana og sker úr um þetta mál, þá verður þetta viðhorf æ sterkara og æ erfiðara að standa gegn því. Og ef við látum hlutina þróast inn á þessa braut, ýmist af gáleysi eða vegna kredduviðhorfa, eins og hv. þm. Ingólfur Jónsson, þá kunnum við að vera að binda okkur bagga og valda okkur erfiðleikum sem geta orðið mjög torleystir eftir tiltölulega skamman tíma. Ég hef rætt mikið um þessi mál áður og hyggst ekki endurtaka það við þessar umr., en ég vona að hv. alþm. séu sama sinnis í viðhorfi sínu til þessa máls og þeir voru fyrir síðustu kosningar því að þá var meiri hl. fyrir þessu máli hér á þingi.