23.10.1975
Sameinað þing: 7. fundur, 97. löggjafarþing.
Sjá dálk 144 í B-deild Alþingistíðinda. (123)
Stefnuræða forsætisráðherra og umræða um hana
Benedikt Gröndal:
Herra forseti, góðir tilheyrendur. Dagurinn á morgun mun verða einstakur í sögu íslensku þjóðarinnar. Þá munu konur taka sér frí frá störfum til þess að sýna fram á hve þýðingarmiklu hlutverki þær gegna í íslensku efnahags- og þjóðlífi. Það mun án efa koma á daginn, sem margir gera sér raunar ljóst, að hlutskipti konunnar er mun meira og víðtækara en flesta hefur rennt grun í. Það mun koma í ljós að utan heimilanna halda þær heilum atvinnugreinum uppi, og mörg verður sú starfsemi sem stöðvast þegar þeirra nýtur ekki við. Það mun einnig koma skýrt á daginn, ef athugað er, að mörg þau störf, sem konur vinna einna helst, eru meðal þeirra lægst launuðu, og við skulum þá muna eftir því að við getum varla haldið því fram að íslenskt þjóðfélag sé réttlátt fyrr en það ástand hefur breyst. Fullt jafnrétti kynjanna á því miður langt í land og þarf að gera margvíslegar ráðstafanir til þess að það verði raunverulegt.
Nú fyrir nokkrum dögum urðu umr. hér á Alþ. um byggingu dagvistunarheimila. Þar kom fram að slík heimili eru ekki lengur til þess eins ætluð að líta á þau sem nauðsynlegan lið í jafnréttismálinu og þau hafa mjög mikið með það að gera hvernig konum gengur að öðlast jafnrétti í reynd. Ef konur eiga þess ekki kost að koma börnum sínum fyrir einhvern hluta úr degi, þá hafa þær ekki frjálst val um það hvort þær taka að sér störf utan heimilisins, jafnvel þótt þær vilji. Skortur á dagvistunarheimilum getur haft þær afleiðingar að þúsundir kvenna eru dæmdar til þess að sitja heima og eiga ekkert val. Ég nefni þetta aðeins sem dæmi af því að það eru langir biðlistar á öllum slíkum stofnunum í landinu, og það kom fram í þessum umr. að einmitt nú á kvennaárinu hefur ástandið á þessu sviði farið ört versnandi.
Herra forseti. Fyrir ári flutti hæstv. forsrh. stefnuræðu hér á Alþ., en hann hafði þá nokkrum mánuðum fyrr myndað núv. ríkisstj. Í þessari ræðu fjallaði hann um marga málaflokka fullur bjartsýni og vonar þótt ekki drægi hann dul á nokkra erfiðleika í efnahagsmálum. Taldi hann þó að þeir mundu fara ört minnkandi og verðbólgan hjaðna um a. m. k. helming á nokkrum mánuðum.
Nú í kvöld hefur hæstv. forsrh. flutt aðra stefnuræðu sína, og hún var allt annars eðlis en hin fyrri. Draumarnir virðast vera horfnir. Vonirnar hafa hjaðnað. Ráðh. talar nú nær eingöngu um tvö mál, nálega öllu öðru er sleppt. Þessi mál eru landhelgismálið annars vegar og efnahagsvandinn hins vegar. Það er að sjálfsögðu rétt að þessi mál ber langt yfir önnur þjóðmál um þessar mundir.
Ráðh. hefði raunar ekki þurft að eyða mjög löngum tíma í að ræða um landhelgismálið sökum þess að þjóðin er öll efnislega sammála um kjarna þess. Þó deilum við um ýmis framkvæmdaratriði sem mörg skipta þó nokkuð miklu máli, og þær umr. hafa farið fram hér á Alþ. Ég teldi hins vegar skynsamlegra að við hættum að skemmta andstæðingum okkar með því að deila of harkalega um þessi atriði á opinberum vettvangi og tel að skynsamlegra væri að flytja þær umr. inn í landhelgisnefndina, en halda sem bestri samstöðu út á við.
Í þessum efnum hefur þó eitt atriði algera sérstöðu, en það er spurningin um það, hvort veita eigi veiðiheimildir til útlendinga í landhelginni og þá alveg sérstaklega innan 50 mílnanna. Ljóst er, að þessi hugmynd sætir mikilli andstöðu um allt land, og komið hefur fram að Alþfl. er henni algerlega andvígur. En viðræður máttu til með að fara fram og héðan af getum við ekki annað gert en beðið, Ef fulltrúar ríkisstj. telja sig hafa náð samningum, þá verða þeir að leggja þá fram hér á Alþ. og þá mun gefast tóm til þess að ræða þá.
Það er ógerlegt að segja fyrir um hvaða stefnu landhelgismálið kann að taka, t. d. hvort til alvarlegra átaka dregur á miðunum eða ekki.
Það skref, sem við höfum stigið í landhelgismálinu, verður án efa lokaaðgerð okkar í því máli, enda er það hafsvæði, sem við ráðum yfir, orðið ærið stórt. Nú verðum við að leggja megináherslu á lagasetningu um skynsamlega nýtingu landhelginnar, og í raun og veru eru það alvarleg mistök af okkar hálfu að láta það koma enn einu sinni fyrir að við höfum ekki lokið undirbúningi og afgreiðslu slíkrar löggjafar þegar meginútfærsla á sér stað. Það væri mun sterkara út á við ef við hefðum haft slík lög til og þar með getað sýnt það og sannað umheiminum að við höfum í hyggju að vernda fiskstofnana, að okkur er treystandi fyrir því.
Við ætlum okkur að fara vel með það mikla matarkúr sem nú er í okkar höndum. Á þetta verður aldrei lögð nægilega sterk áhersla, og landhelgisbrot mega íslenskir skipstjórar alls ekki gera sig seka um.
Fiskveiðilandhelgi okkar á að vísu eftir að breytast. í 200 mílna efnahagslögsögu, en það skref er hluti af stórfelldum breytingum á málefnum hafsins sem Hafréttarráðstefnan vinnur að og mun vonandi ljúka á næsta ári eða í allra síðasta lagi árið 1977. Sem betur fer eru margar hliðar þessara mála svo stórar í sniðum og ráðstefnan komin það langt áleiðis, að ég tel alveg algerlega útilokað að starf hennar geti misheppnast héðan af.
Ástand efnahagsmálanna er að vonum aðalinntak í ræðu hæstv. forsrh., enda er hæpið að útlitið fram undan í þeim efnum hafi nokkru sinni verið eins skuggalegt og það er nú. Verðbólgan hefur ekki hjaðnað eins og ráðh. spáði fyrir einu ári. Þvert á móti hefur hún haldið áfram með fullum hraða, 50–60% á ársgrundvelli, og upplýst hefur verið að ekki verður hækkunum erlendis kennt um nema hluta af verðbólgu okkar. Þar er að miklu leyti um heimatilbúinn vanda að ræða, vanda sem þjóðin verður að sigrast á eins fljótt og framast er unnt. Það veldur undrun hvernig þjóðin hefur þolað hina miklu verðbólgu og þá stöðugu kjararýrnun er henni hefur fylgt. Sem betur fer hefur verið næg atvinna, en hitt er augljós staðreynd, að hagur fólks hefur þrengst til mikilla muna, sérstaklega hinna láglaunuðu og gamla fólksins. Þá er ljóst að verðbólgan hefur valdið hvers kyns fyrirtækjum og þjónustustofnunum gífurlegum erfiðleikum og í sumum atvíkum varanlegum skaða. Þrátt fyrir tíðar hækkanir, t. d. á opinberri þjónustu, mun það taka hinar ýmsu stofnanir mörg ár að rétta við fjárhag sinn. Eitt af því, sem hefur magnað verðbólguna á þessu ári, er hallarekstur ríkissjóðs, en hann hefur haft margra milljarða yfirdrátt hjá Seðlabankanum. Þarna er hreinlega um peningaprentun að ræða, og er það eitt frumskilyrði í slíku efnahagsárferði að ríkissjóður sé a. m. k. rekinn hallalaus.
Nú hefur verið lagt fram frv. til fjárlaga þar sem gert er ráð fyrir hallalausum rekstri á næsta ári og er heildarvöxtur fjárl. allmiklu minni að prósentutölu en vöxtur verðbólgunnar. Það er í sjálfu sér ekkert sérstakt afrek, þar sem engin ástæða er til að bera saman ríkisútgjöld og hækkun almennrar framfærsluvísitölu. Það liggur t. d. ljóst fyrir, að laun hafa alls ekki hækkað í samræmi við verðbólguna, heldur aðeins lítinn hluta hennar, og þetta eitt hefur stórfelld áhrif til lækkunar á fjárlagafrv., ef miðað væri við hinn möguleikann, að launin hefðu fylgt verðbólgunni algerlega. Þá er engin ástæða til að ætla, að rekstrarkostnaður á skrifstofum eða annarri starfsemi hafi hækkað eins mikið og framfærsluvísitalan, en þessir liðir hækka samt um 20–30% í frv.
Ein veigamesta aðgerð, sem fjárlagafrv. gerir ráð fyrir, en niðurfelling á 12% gjaldinu, sem sett var í júlímánuði, og jafnframt niðurfelling á 1250 millj. kr. niðurgreiðslum á landbúnaðarvörum. Alþfl. var að sjálfsögðu andvígur 12% gjaldinu á sínum tíma, enda var því skellt á skömmu eftir að stjórnvöld höfðu fullvissað verkalýðshreyfinguna um að skattar yrðu ekki hækkaðir. Meira að segja Morgunblaðið sagði að þetta gjald væri hvimleitt. Nú þegar á að afnema gjaldið er hins vegar óhjákvæmilegt að skoða vandlega hvaða verði þjóðin á að kaupa þetta afnám.
Í fyrsta lagi er þess að gæta, að það hefur í sjálfu sér engin áhrif á verðbólguna þegar afnumdar eru tekjur um leið og felld eru niður gjöld hjá ríkissjóði ef þar er nokkurn veginn um svipaðar upphæðir að ræða. Þessi aðgerð er því ekki nauðsynleg af þeim sökum, en heildarsumma fjárl. mun verða eitthvað lægri, og það er vafalaust keppikefli hjá hæstv. fjmrh. að geta sýnt fram á að hann taki minna af þjóðartekjunum en áður til ríkissjóðs.
Hitt er meginatriði, að 12% gjaldið, sem raunar var allmiklu hærra, þegar öll kurl voru komin til grafar, var lagt á miður nauðsynlegar vörur, eins og ég held að fjmrh. hafi sjálfur orðað það í blaðaviðtali í júlímánuði. Nú á að fella það niður, en í staðinn á að hækka verðið á lífsnauðsynlegum vörum, þ. e. landbúnaðarafurðum, kjöti, mjólk, smjöri o. s. frv. Þetta hlýtur að verða öllum almenningi mjög óhagstætt og alveg sérstaklega barnafjölskyldum eða tekjulágu fólki. Það á t. d. að lækka verðið á innfluttum lakkrís og súkkulaðikexi og hnetum og kryddi, en það á að hækka mjólkina. Það á að lækka alls konar skranvörur og pappír og servíettur og tilbúin blóm, en það á að hækka smjörið. Það á að lækka ýmis heimilistæki, kæliskápa og afgreiðsluborðin þar sem varan er sem okkur er seld, en það á að hækka kjötið í afgreiðsluborðunum. Finnst ykkur, góðir hlustendur, að þetta sé heilbrigð stefna? Er ekki óhætt að ganga feti lengra og spyrja: Er nokkur vitglóra í slíkum aðgerðum, eins og nú er ástatt í efnahagsmálum?
Gjaldeyrisvandræðin eru önnur hlið efnahagsvandans og að sumu leyti hin alvarlegasta því að þar er um sjálft efnahagssjálfstæði þjóðarinnar að tefla. Við erum þegar komnir svo langt að við lifum á lánuðum gjaldeyri og lántökur til lengri tíma erlendis eru orðnar geigvænlega miklar. Forsrh. segir að það verði að minnka hallann á viðskiptum við útlönd og það er auðvitað hverju orði sannara. En hann segir lítið sem ekkert um það, hvernig eigi að fara að því. Hefur hann ekki komið auga á þá staðreynd að verðlækkun á mörg hundruð miður nauðsynlegum vörutegundum, sem fluttar eru til landsins, sem mun gerast með afnámi 12% gjaldsins, hlýtur að auka eftirspurn eftir þeim og þar með eftirspurn eftir erlendum gjaldeyri? Hefur ekki þessi ráðstöfun alveg þveröfug áhrif við það sem forsrh. telur svo nauðsynlegt í gjaldeyrismálum?
Önnur veigamikil aðgerð er boðuð í fjárlfrv., en það er niðurskurður á útgjöldum almannatrygginga um 2 milljarða kr. Er ekki tiltekið hvernig þessi niðurskurður skuli vera, nema hvað annar milljarðurinn á að takast af lífeyristryggingum, en hinn af sjúkratryggingum. Alþfl. mun ekki setja sig á móti því að það verði athugað, hvort einhverri hagræðingu verður komið við eða einhverjir einstaklingar fá tryggingabætur sem alls ekki þurfa þeirra með. Þess vegna mun hann taka þátt í störfum þeirrar n. sem ætlunin er að setja í þá athugun. En verði tryggingabætur þess fólks, sem hefur litlar eða engar aðrar tekjur, lækkaðar mun Alþ. beita sér af fullri hörku gegn slíkum niðurskurði. Þá væri ráðist á þá sem síst skyldi. Frekar en að rýra kjör gamla fólksins, öryrkja og hinna sjúku verðum við að leita annarra ráða, jafnvel þótt þau verði ekki þægileg. Ég vil því vara alvarlega við þessum niðurskurði og krefjast þess, að á sviði almannatrygginganna verði farið með gát og ekki aukið það misræmi sem fyrir er í þjóðfélaginu. Við megum ekki ráðast á þá sem hafa minnsta efnahagsgetu á sama tíma og þúsundir manna komast upp með það að greiða litla eða jafnvel enga tekjuskatta.
Núv. ríkisstj. hefur reynst ótrúlega veik og reikul í ráði þetta liðlega ár sem hún hefur farið með stjórnartaumana, enda þótt hún hafi mikinn og að því er virðist sterkan meiri hl. á Alþ. Þetta hefur vissulega verið erfitt ár og vafalaust ekki hægt að komast hjá ýmsum óþægilegum aðgerðum. Þegar þannig árar er nauðsynlegt að haga álögum með þeim hætti að þjóðin sannfarrist um að byrðum sé jafnt skipt og að engir geti skotið sér undan þeim. Þetta hefur gersamlega mistekist og hafa t. d. skattsvik verið svo almenn og augljós að borgarar heilla byggðarlaga hafa risið upp og mótmælt. Slíkt mun vera einsdæmi og væri betur að stjórnarherrarnir tækju mark á þessum röddum skattborgaranna og gerðu þær endurbætur sem krafist er á skattakerfinu og óhjákvæmilegar eru til þess bæði að gera kerfið réttlátara og að tryggja ríkissjóði mun meiri tekjur en hann hefur nú að óbreyttum aðstæðum að öðru leyti.
Ríkisstj. virðist ekki hafa gengið betur að ráða við einstaka málaflokka. Nægir þar að nefna orkumálin sem eru mjög í brennipunkti vegna hækkananna á olíu. Aðgerðir í raforkumálum hafa verið handahófskenndar. Margar rándýrar framkvæmdir eru unnar samtímis til að leysa sama vandann, og þannig mætti lengi telja. Þó keyrir um þverbak hvernig staðið hefur verið að Kröflumálinu og mun verða leit að svo furðulegu framferði við opinbera framkvæmd.
Efnahagsmálin eru þó undirstaða alls annars. Þar verður að jafna gjaldeyrisstöðuna, hætta erlendum lántökum, draga úr verðbólgunni, en tryggja samt fulla atvinnu. Hæstv. forsrh. viðurkenndi þessi nauðsynlegu markmið, en hann sagði lítið um leiðir til þess að ná þeim. Það fer ekki mikið fyrir stefnu stjórnarinnar sem virðist ætla að verða áframhaldandi fálm og ráðleysi í óljósri von um að verðbólgan hjaðni af sjálfu sér.
Ólafur Jóhannesson, hæstv. viðskrh., hefur í ræðum sínum fjallað örlítið um einstakar leiðir í þessum efnum. Hann sagði t. d. nýlega að frekari gengislækkanir dygðu ekki og mætti því ekki til þeirra gripa. Ég tók ekki eftir því að hæstv. forsrh. segði neitt í þessa átt í ræðu sinni, og vaknar þá sú spurning hvort hann telji enn nýjar gengislækkanir nauðsynlegar og koma til greina.
Ólafur Jóhannesson sagði í þessari sömu ræðu sinni og endurtók það raunar allítarlega í ræðu sinni hér í kvöld að athuga þyrfti vandlega niðurfærsluleiðina. Forsrh. sagði ekkert um slíkt, og vekur það spurningu um hvort hann sé slíkum ráðum andsnúinn ef þau reynast vera raunhæf (Forsrh.: Alls ekki.) Það er gott að heyra það.
Ríkisstj. hefur sannarlega fengið tækifæri til þess að taka fast á efnahagsmálum, og launþegasamtökin hafa sýnt henni óvenjulega mikla þolinmæði. Vafasamt er að launþegar treystu sér til að taka enn á sig frekari kjararýrnun. Þó hafa forustumenn þeirra sagt að ráðast verði að rótum verðbólguvandans, og ég hygg að það muni vafalaust ekki á þeim standa ef til slíkra tilrauna kemur. Það er undir ríkisstj. komið hvernig framvinda þessara mála verður. Stjórnin hefur setið nokkuð á annað ár, og enn á þjóðin við nokkurn veginn sömu erfiðleika að etja, nema hvað þeir virðast vera alvarlegri en áður Forsrh. segir nú efnislega nokkurn veginn það sama og fyrir ári: En skyldu efndirnar verða meiri og betri annað árið en það fyrsta?
Þjóðinni er knýjandi nauðsyn á fastri og markvissri stjórn efnahagsmála ef ekki á illa að fara. Það er ekki rétt að segja við þjóðina, eins og hæstv. viðskrh. gerði hér áðan, að engin vá sé fyrir dyrum, vegna þess að verðbólgumálin og þróun gjaldeyrismálanna geta haft alvarlegar afleiðingar fyrir þjóðina, geta haft varanlegar afleiðingar sem tæki langan tíma fyrir íslendinga að komast yfir. Við getum því aðeins vonað það besta, ef ríkisstj. verður ekki komið frá, en því miður er traustið ekki mikið sem hún hefur áunnið sér á einu ári, og menn hafa því litlar vonir um að kraftaverk gerist. En engu að síður vil ég ítreka það, að ástandið fram undan er alvarlegt og við verðum að snúa því við. — Svo þakka ég þeim sem hlýddu.