10.05.1976
Neðri deild: 103. fundur, 97. löggjafarþing.
Sjá dálk 3899 í B-deild Alþingistíðinda. (3216)

274. mál, Framkvæmdastofnun ríkisins

Forsrh. (Geir Hallgrímsson):

Hæstv. forseti. Frv. það, sem hér er flutt, er til efnda á því ákvæði stefnuyfirlýsingar ríkisstj., að lög Framkvæmdastofnunar ríkisins skuli endurskoðuð. Strax við upphaf stjórnarsamstarfsins var þm. Ingólfi Jónssyni, Steingrími Hermannssyni, Sverri Hermannssyni og Tómasi Arnasyni falið að semja frv. til l. um breyt, á l. um Framkvæmdastofnun ríkisins. Fyrstu till. sínar lögðu þeir fram haustið 1974, en að ósk minni héldu þeir störfum sinum áfram og tóku afstöðu til ýmissa hugmynda sem fram komu um breytingar á skipulagi Framkvæmdastofnunar. Í byrjun síðasta mánaðar lögðu þeir fram þær till. sem hér eru kynntar og stjórnarflokkarnir hafa sameinast um.

Allsnarpar umr. urðu um Framkvæmdastofnun ríkisins haustið 1971 hér á Alþ. þegar frv. til l. um hana var rætt. M.a. var að því fundið að með stofnuninni var breytt um starfshætti við efnahagslega ráðgjöf til ríkisstj., Efnahagsstofnunin var lögð niður og gerð að deild í Framkvæmdastofnuninni. Með Í. nr. 54 frá 1974 var hagrannsóknadeild Framkvæmdastofnunar lögð niður og gerð að deild í Framkvæmdastofnuninni. Með l. nr. 54 frá 1974 var hagrannsóknadeild Framkvæmdastofnunar lögð niður og Þjóðhagsstofnun komið á fót. Sú ráðstöfun hefur reynst heilladrjúg. Þjóðhagsstofnun hefur áunnið sér traust og tiltrú og reynst ómetanleg við alla úttekt á efnahag þjóðarinnar og ráðgjöf á þeim efnahagslegu umbrotatímum sem við höfum lifað frá því að hún fékk sjálfstæðan grundvöll.

Samkv. 1. gr. frv. er Framkvæmdastofnun ríkisins sjálfstæð stofnun sem annast áætlanagerð, byggðamál og lánveitingar. Úr lögum eru felld ákvæði þar sem mælt er fyrir um að stofnunin sé ríkisstj. til aðstoðar við stefnumótun í efnahags- og atvinnumálum og hún annist hagrannsóknir, með tilvísun til þess sem ég hef áður sagt.

Samkv. 1. gr. frv. skal stofnunin starfa í þremur deildum: áætlanadeild, byggðadeild og lánadeild. Í þessu ákvæði kemur fram það nýmæli að mælt er fyrir um sérstaka byggðadeild við stofnunina, en samkv. 9. gr. frv. skal hún gera áætlanir um þróun byggða og atvinnulífs í þeim tilgangi að tryggja atvinnu og búsetu í byggðum landsins. Deildin fjallar um áhrif opinberra aðgerða í byggðaþróun og gerir till. til úrbóta, ef þörf þykir. Hún skal í störfum sínum hafa nána samvinnu við áætlanadeild og lánadeild. Samkv. þessu tekur byggðadeild að sér hluta þeirra verkefna sem hingað til hafa heyrt undir áætlanadeild. Þar ber hæst landshlutaáætlanir, sem unnar verða í samhengi og samræmi við heildaráætlanir, sem unnar verða í samhengi og samræmi við heildaráætlanir áætlanadeildar. Þá mun deildin hafa nána samvinnu við lánadeild um útlán Byggðasjóðs.

Í þessu sambandi vil ég vekja athygli á því, að hinn 5. mars s.l. ritaði mþn. um byggðamál mér bréf þar sem hún mælti með því að við Framkvæmdastofnun ríkisins verði sett á fót byggðadeild sem hafi það verkefni að fylgjast með framkvæmdum byggðamála. Segir mþn. að þar sem byggðamál séu meðal meginviðfangsefna Framkvæmdastofnunar ríkisins virðist eðlilegt að þau séu tekin fastari tökum í nýrri deild, byggðadeild. Ég tel að með 9. gr. þessa frv. sé komið til móts við óskir mþn. og ef frv. þetta verður að lögum verður það á valdi stjórnar Framkvæmdastofnunar að ákveða hvenær hin nýja deild tekur til starfa.

Hér á Alþ. hafa menn löngum deilt um það hvernig yfirstjórn Framkvæmdastofnunar ríkisins sé best fyrir komið. Utan þings hefur málið einnig verið tíðrætt. Hafa menn einkum fundið að því fyrirkomulagi sem mælt er fyrir um í gildandi lögum, að ríkisstj. skipi þriggja manna framkvæmdaráð er annist daglega stjórn stofnunarinnar. Ráð þetta má leysa frá störfum með mánaðar fyrirvara. Hafa ýmsir látið í ljós þá skoðun að með þessu ákvæði sé gengið of langt til pólitískrar yfirstjórnar á jafnmikilvægari stofnun og hér um ræðir, málefnum hennar væri betur borgið ef æðstu starfsmenn hennar væru ráðnir með öðrum hætti, og hefur þar t.d. verið vísað til þess hvernig bankastjórar eru ráðnir. Með frv. er skipan þessara mála breytt þannig að nú gilda svipaðar reglur um ráðningu forstjóra og framkvæmdastjóra deilda stofnunarinnar og t.d. um bankastjóra.

Samkv. 3. gr. frv. skipar ríkisstj. stofnuninni forstjóra samkv. till. stjórnar Framkvæmdastofnunarinnar Á sama hátt skipar ríkisstj. framkvæmdastjóra einstakra deilda. Ráðning þessara manna miðast við 12 mánaða gagnkvæman uppsagnarfrest. Samkv. þessu er lagt til að framkvæmdaráð stofnunarinnar hverfi úr sögunni, og jafnframt eru í 2. og 4. gr. frv. ákvæði um breytingu á stjórnarháttum í samræmi við þetta þannig að valdsvið stjórnar er aukið.

Í 5. gr., þar sem fjallað er um áætlanadeild, er tekið mið af því að sérstakri byggðadeild er komið á fót og henni falið það verkefni að gera áætlanir um þróun byggða og atvinnulífs víðs vegar um landið. Mælt er fyrir um nánara samstarf áætlanadeildar við rn, og opinberar stofnanir þegar um er að ræða áætlanir fyrir þessa aðila, framkvæmdir ríkis og aðrar opinberar framkvæmdir, en deildin skal vinna að þeim í samráði við hlutaðeigandi rn. og stofnanir. Þá eru sett skýrari ákvæði um samráð deildarinnar við samtök og stofnanir atvinnuveganna við gerð áætlana. Niður eru felld ákvæði þess efnis að ríkisstj, skuli samþykkja áætlanir, en ákvæði um slíka samþykkt hafa valdið þeim misskilningi að ríkisstj. ábyrgðist frá upphafi allt fjármagn sem framkvæmd áætlunar kann að krefjast.

Í svari við fsp. um byggðaáætlun Norður-Þingeyjarsýslu hér á Alþ. fyrir skömmu gerði ég ítarlega grein fyrir þeim viðhorfum sem ríkt hafa til þess sem felst í slíku samþykki ríkisstj. Með ákvæðinu, eins og það er í frv., er ætlast til að áætlanir fái stefnumarkandi gildi og þar með skírskotað til allra hlutaðeigandi aðila að hafa áætlanirnar til viðmiðunar við ákvarðanatöku og stuðla þannig að framgangi þeirra. Raunar hefur ekki verið öðruvísi á málin litið en að skuldbindingar hins opinbera vegna áætlana væru bundnar af réttum lögheimildum í hverju tilviki. Gildi áætlunarinnar felst í henni sjálfri, því að hún er nytsöm við öflun heimilda, einkum fjárveitinga og lánveitinga.

Í stefnuræðu þeirri, sem ég flutti á Alþ. haustið 1974, ræddi ég m.a. um almenna áætlanagerð og sagði:

„Slík áætlanagerð er nauðsynleg til að öðlast yfirsýn yfir líklega og æskilega þróun atvinnuveganna, þannig að fullt samræmi sé milli öflunar atvinnutækja og möguleika á nýtingu vinnuafls og landsgæða. Almenn áætlanagerð er ekki valdbundin framkvæmdaáætlun, heldur til viðmiðunar og leiðbeiningar fyrir einstaklinga, samtök þeirra, fyrirtæki og atvinnuvegi. Þá er ekki síst nauðsynlegt að hið opinbera sýni gott fordæmi og geri vandaðar áætlanir um opinberar framkvæmdir og um byggðaþróun í samráði við sveitarfélög.“

Ég tel að með þeim breytingum, sem gerðar eru á lögum um Framkvæmdastofnun ríkisins með þessu frv. sé stuðlað að því að áætlanagerðir verði virkara stjórntæki þar sem mælt er fyrir um nánara samráð milli áætlanadeildarinnar og þeirra sem eftir áætlununum skulu starfa.

9. gr. frv. fjallar um byggðadeild, en um hana hef ég þegar rætt.

Um lánadeild er skýrt fram tekið í 10. gr. að lánadeild hafi með höndum starfrækslu Framkvæmdasjóðs og Byggðasjóðs. Þá er mælt fyrir um það að deildin skuli árlega semja áætlun um fjáröflun og útlán Framkvæmdasjóðs íslands og vinna í samvinnu við aðrar stofnanir að því að samræma áætlun þessa, lánsfjáráætlun ríkisstj. Við afgreiðslu fjárl. fyrir þetta ár var slík lánsfjáráætlun í fyrsta sinn lögð fram hér á Alþ. og hefur ríkisstj. ákveðið að slíkur háttur skuli á hafður framvegis. Þetta nýmæli í lögum Framkvæmdastofnunarinnar tekur mið af þeirri ákvörðun.

Lagt er til að þau ákvæði falli úr 12. gr. núgildandi laga þar sem segir að stjórn Framkvæmdastofnunar geti að fengnu samþykki ríkisstj. og í samráði við banka og stærstu fjárfestingarsjóði sett almennar reglur um hvers konar framkvæmdir skuli hafa forgang umfram aðrar. Skuli þá lánastofnanir og opinberir sjóðir haga lánveitingum í samræmi við það. Engri stofnun sé þó skylt að veita lán sem hún telji ekki eðlilega trygg.

Á þetta ákvæði hefur aldrei reynt og að flestu leyti samræmist það illa almennum sjónarmiðum um hagstjórn í frjálsu markaðskerfi. Raunar hefur það aldrei leyst neinn vanda að grípa til slíkra örþrifaráða sem fólgin væru t.d. í að banna ákveðnar tegundir bygginga.

Engar efnisbreytingar eru gerðar á V. kafla núgildandi laga um Framkvæmdasjóð Íslands.

Í 14. gr. frv., um fjáröflun til Byggðasjóðs, er mikilvægasta breytingin fólgin í því að í stað lögbundins framlags úr ríkissjóði að upphæð 100 millj. kr. árlega næstu ár er lagt til að ríkissjóður leggi Byggðasjóði til fjármagn þannig að árlegt ráðstöfunarfé sjóðsins verði eigi lægra en sem svarar 2% af útgjöldum fjárl.

Í stefnuyfirlýsingu ríkisstj. frá 29. ágúst 1974 segir að framlag til Byggðasjóðs „nemi 2% af útgjöldum fjárlagafrv.“ Þótt það ákvæði verði að lögum, sem hér var lýst að framan, er ljóst að samkomulag það milli stjórnarflokkanna, sem gert var við stjórnarmyndunina og lýst er í stefnuyfirlýsingunni, mun gilda á meðan núv. stjórnarsamstarf varir, þ.e.a.s. að framlag ríkissjóðs til Byggðasjóðs verði áfram 2% miðað við útgjaldahlið fjárlagafrv. án tillits til eigin ráðstöfunarfjár sjóðsins. Þetta er pólitísk skuldbinding og yfirlýsing sem ekki verður frá horfið. Hin lögbundna regla er hins vegar til viðmiðunar sem lágmarksskuldbinding til frambúðar.

Í 19. gr. frv. er lagt til að Framkvæmdastofnuninni verði heimilað að afla Byggðasjóði 600 millj. kr. að láni á næstu 5 árum eftir að frv. er orðið að lögum gegn ábyrgð ríkissjóðs. Í núgildandi lögum er þessi heimild bundin við 300 millj. kr. á ári.

Í þessum tveimur ákvæðum um fjármögnun Byggðasjóðs kemur greinilega fram áhugi stjórnvalda á því að efla sjóðinn og styrkja þannig að hann hafi í raun getu til að sinna verkefnum sínum. Framkvæmdastofnun ríkisins hefur tekið að sér ýmis verkefni sem áður voru hjá öðrum aðilum eða ekki sinnt, eins og t.d. sérstakar lánveitingar til skipasmíða innanlands. Starfsemi sjóðsins hefur nokkuð verið gagnrýnd að því leyti hve hún mismunaði atvinnufyrirtækjum eftir því hvar þau starfa í landinu. Á upphaflegum starfsreglum sjóðsins hefur verið gerð nokkur breyting og þær rýmkaðar á þann veg, að nú veitir sjóðurinn t.d. lán til fiskiskipa hvar sem er á landinu.

Ég tel að Byggðasjóður geti náð markmiðum sínum um eflingu byggðar utan þéttbýlisins hér í Reykjavík og næsta nágrenni borgarinnar án þess að mismuna atvinnufyrirtækjum í sömu grein sem eiga við sömu eða svipuð vandamál að stríða, hvar svo sem starfræksla þeirra fer fram.

Með 16. gr. frv. eru felld niður ákvæði úr núgildandi lögum þess efnis að Byggðasjóður hafi heimild til þess að gerast meðeigandi í atvinnufyrirtækjum. Hefur það þótt gefast illa að lánasjóðir séu eigendur atvinnufyrirtækja. Tilgangi sínum nær Byggðasjóður betur með því að styrkja aðra aðila í því að byggja upp atvinnurekstur.

Loks vek ég athygli á þeirri breytingu sem ráðgerð er varðandi skiptingu á greiðslu rekstrarkostnaðar Framkvæmdastofnunar. Samkv. núgildandi lögum skulu ríkissjóður, Seðlabanki Íslands, Framkvæmdasjóður og Byggðasjóður auk sérstakra sjóða, sem stofnuninni kann að verða falin umsjá með, greiða í sameiningu kostnað af starfsemi Framkvæmdastofnunarinnar. Í frv. er gert ráð fyrir að ríkissjóður og Seðlabanki hætti þátttöku sinni í greiðslu þessa kostnaðar. Eftir stóreflingu Byggðasjóðs ætti greiðsla kostnaðarins ekki að verða neitt vandamál, enda er það næsta óeðlilegt og fá fordæmi fyrir því að slík stofnun þurfi á rekstraraðstoð að halda frá ríkissjóði og Seðlabanka. Þegar Þjóðhagsstofnun var komið á fót var um það samið að Seðlabanki og ríkissjóður skiptu með sér kostnaði af rekstri þeirrar stofnunar og þá út frá því gengið að sjóðir Framkvæmdastofnunar stæðu sjálfir undir rekstrarkostnaði hennar. Með frv. er lagt til að sú skipan verði lögbundin.

Ég hef hér drepið á helstu þætti þessa frv. um breytingu á lögum um Framkvæmdastofnun ríkisins, en vísa að öðru leyti til grg. með frv.

Herra forseti. Ég vil gera það að till. minni að frv. verði að lokinni 1. umr. vísað til 2. umr. og fjh.- og viðskn. þessarar deildar.