13.05.1976
Sameinað þing: 91. fundur, 97. löggjafarþing.
Sjá dálk 4313 í B-deild Alþingistíðinda. (3641)
Almennar stjórnmálaumræður
Ólafur G. Einarsson:
Herra forseti. Í þessum útvarpsumræðum mun ég fyrst og fremst ræða um fjármál ríkisins og efnahagsmál. Segja má að flestar athafnir stjórnvalda snerti að einhverju leyti ríkisfjármál og efnahagsmál og umr. um þessa málaflokka því ofarlega í hugum manna, ekki síst á tímum sem þessum sem við lifum þegar illa hefur árað. Að því leyti er tekur til þessara þátta hinnar pólitísku umr. er ræða mín svar við ýmsum atriðum sem komið hafa fram í máli hv. stjórnarandstæðinga hér í kvöld.
Menn spyrja gjarnan hvað valdi að hin íslenska þjóð skuli ekki stöðugt geta búið við aukinn hagvöxt, batnandi lífskjör sem leiði af auknum kaupmætti launa, stöðugt verðlag og yfirleitt aukna hagsæld. Von er að menn spyrji þegar stöðugt dynur í eyrum áróður þeirra stjórnmálamanna sem fylla nú hóp stjórnarandstæðinga og una vistinni illa á andstöðubekknum. Sýnishorn fengu landsmenn að heyra fyrir stundu í málflutningi hv. þm. Garðars Sigurðssonar og sérstaklega Stefáns Jónssonar sem tókst með sínum venjulega orðhákshætti að eyða að mestu ræðutíma Lúðvíks Jósefssonar sem hann að vísu hirti ekki um. E.t.v. hefur það verið með ráðum gert.
Þessi áróður er einfaldur, en hann er annaðhvort settur fram í einfeldni eða þá í þeirri trú að þeir, sem eiga að meðtaka hann, séu einfeldningar. Hann gengur út á það eitt að þeir, sem nú fara með stjórn landsmála; geri yfirleitt allt ranglega. Þessi áróður byggist á lýðskrumi einu. Ef núv. stjórnarandstöðuflokkar væru hins vegar í stjórn færi allt á annan veg. — Með þennan málflutning að leiðarljósi tala svo þessir sömu menn um þverrandi virðingu manna fyrir Alþ. Þessir herrar skyldu hins vegar athuga það, að áheyrendur þeirra eru menn með fullu viti, menn sem láta ekki blekkjast af innantómum slagorðum og hreinum ósannindum um það sem valdið hefur versnandi lífskjörum um sinn.
En hverjar eru orsakir þess, að illa hefur gengið að ná jafnvægi í ríkisfjármálum? Hvers vegna búum við við svo mikla verðbólgu, og hvað getum við gert til þess að lækna þessi mein? Þessar eru spurningarnar sem vakna hjá hverjum og einum þegn þessa lands. Við þeim vill hann fá svör, skýr og skorinorð, frásögn staðreynda en ekki hin allt of tíðu glamuryrði og svigurmæli stjórnarandstöðu í garð stjórnarflokka um orsakir vandamála sem upp hafa komið og ríkisstj. hefur þurft að glíma við, Ég mun leitast við að svara þessum spurningum og segja þar frá staðreyndum sem hver og einn á að geta skilið. Þessar staðreyndir þekkja þm. stjórnarandstöðunnar þótt þeir rangtúlki þær á alla lund í von um kjörfylgi. Ég mun einnig greina frá stefnu ríkisstj. og athöfnum sem leiða eiga til lausnar aðsteðjandi vanda og þegar eru farnar að bera ávöxt, eins og ég mun sýna fram á.
Til þess að gera grein fyrir hinni miklu verðbólgu, sem við höfum búið við undanfarin missiri, verðum við að leita orsakanna til ársins 1974. Raunar á þessi Hrunadans upphaf sitt í hinum fyrstu veizludögum vinstri stjórnarinnar 1971, en þá sögu ætla ég ekki að rifja upp nú, heldur halda mig við tímabil núv. ríkisstj.
Í ársbyrjun 1974 var efnahagsvandinn öllum ljós, og hann fór vaxandi þegar á árið leið. Við þeim vanda varð hin nýja ríkisstj. að snúast, og það gerði hún með skýrt markaðri efnahagsstefnu. Þessi stefna hafði að leiðarljósi að draga úr hraða verðbólgunnar og úr greiðsluhalla við útlönd. Það skyldi gert án þess að gripið yrði til háskalegra samdráttaraðgerða sem mundu tefla atvinnuöryggi og þar með lífskjörum almennings í tvísýnu. Full atvinna og hægfara aðlögun að gjörbreyttri efnahagsstöðu þjóðarinnar var heppilegasta leiðin sem kostur var á. Þessi leið var valin. Það er þessi stefna sem stjórnarandstaðan hefur verið að gagnrýna að undanförnu, — stefna atvinnuöryggis og aðlögunar að breyttum og verri aðstæðum. Það er þessi stefna sem nú er farin að bera árangur þrátt fyrir versnandi viðskiptakjör framan af, þrátt fyrir minnkandi afla og þrátt fyrir erfiðar aðstæður í landbúnaði í sumum héruðum vegna óhagstæðs tíðarfars.
Íslendingar höfðu eins og fleiri ríki, sem byggja afkomu sina á útflutningi matvæla, notið langs tímabils velmegunar og batnandi viðskiptakjara allt til ársloka 1973. En þá fór að halla undan, og viðskiptakjör versnuðu mjög hæði árið 1974 og 1975 og sölutregðu gætti á mörgum útflutningsmörkuðum. Árið 1975 varð okkur þungt í skauti. Viðskiptakjör rýrnuðu um 15% frá árinu á undan og voru þau þá orðin fjórðungi lakari en að meðaltali á árinu 1973. Það sér hver heilvita maður að breyting sem þessi hlýtur að hafa stórfelld áhrif á þróun þjóðarframleiðslu og þjóðartekna. Þar tala tölur skýrustu máli, en áróður stjórnarandstæðinga afhjúpast. 1973 jukust þjóðartekjur um 10%. Það er á síðasta uppgangsárinu. 1974 versna viðskiptakjörin skyndilega, þannig að þjóðartekjur standa í stað þrátt fyrir framleiðsluaukningu, 1975 sigur enn áógæfuhlið þegar þjóðarframleiðslan minnkar um 4% og þjóðartekjur vegna áframhaldandi rýrnunar viðskiptakjara um 8%, landbúnaðarframleiðslan dróst saman vegna óhagstæðs tíðarfars, lítil aukning varð á sjávarafla þrátt fyrir aukna sókn, álframleiðsla dróst saman, og svo mætti sjálfsagt lengur telja. Þetta eru staðreyndir sem stjórnarandstæðingar verða að beygja sig fyrir. Ríkisstj. verður ekki kennt um óhagstæð ytri skilyrði. En ríkisstj. verður hins vegar um kennt ef hún bregst ekki skynsamlega við aðsteðjandi vanda.
Ríkisstj. hefur brugðist skynsamlega við, en það hefur hins vegar ekki verið öfundsvert hlutverk stjórnvalda undanfarin tvö ár að sveigja útgjöld þjóðarinnar til samræmis við þessa gjörbreyttu þróun rauntekna. Á árinu 1974 náðist tiltölulega lítill árangur í þessu efni. Vegna vaxandi eftirspurnar jukust þjóðarútgjöld en þjóðartekjur ekki. Af því leiddi aukinn víðskiptahalla við útlönd, og komst hann á árinu upp undir 12% af þjóðarframleiðslunni. Við þessum vanda var brugðist með margvíslegum ráðstöfunum í efnahagsmálum haustið 1974 og svo 1975. Þjóðarútgjöld tókst að lækka um 8% og er þar um mikið efnahagsátak að ræða þegar haft er í huga að þau jukust um 10% árið áður. Vegna versnandi ytri skilyrða tókst ekki á s.l. ári að gera betur en halda í horfinu varðandi víðskiptajöfnuð við útlönd.
Efnahagsvandinn hefur verið tvíþættur: annars vegar hin öra verðbólga og hins vegar mjög óhagstæður greiðslujöfnuður. Rætur þessa leggja í óhóflegri aukningu innlendrar eftirspurnar 1973 og 1974, mikilli erlendri verðbólgu og ört versnandi viðskiptakjörum. Þessi ofþensla stafar m.a. af hinni miklu útlánaaukningu bankakerfisins. Það er ekki lækning á vanda sem þessum að dæla nýprentuðum seðlum út í sjúkar fjármálaæðar þjóðfélagsins. Það var gert 1974. Af þessu stafar greiðsluhalli ríkissjóðs, og skuldasöfnun hans hjá Seðlabankanum hefur átt sinn þátt í að viðhalda umframeftirspurn innanlands og umframkaupum erlends gjaldeyris.
Markmið efnahagsstefnu ríkisstj. á næstu missirum eru þessi, eins og fram kom í stefnuræðu hæstv. forsrh. Geirs Hallgrímssonar á s.l. hausti:
1. Að draga verulega úr viðskiptahallanum.
2. Að hægja á verðbólguhraðanum frá því sem verið hefur undanfarin ár.
3. Að tryggja fulla atvinnu í landinu.
Og nú er spurt: Hverjar líkur eru á, að markmiðum þessum verði náð? Sjálfsagt er að viðurkenna að skortur á heilsteyptri og samræmdri stefnu í fjármálum og peningamálum hafi verið veikleiki hagstjórnar á síðasta ári. Ríkisstj. hefur hins vegar tekið með mjög ákveðnum hætti á þessum málum. Samræmdum aðgerðum er beitt í ríkisfjármálum og lána:nálum: 1) Með hallalausum fjárl. yfirstandandi árs, fjárl. sem fela ekki í sér magnaukningu útgjalda frá 1975. 2) Með lánsfjáráætlun fyrir árið 1976 sem nær til allra innlendra lánastofnana svo og til lántöku erlends fjár og ráðstöfunar þess. 3) Með virku og ströngu eftirlíti með ríkisútgjöldum innan fjárlagaársins hjá stofnunum og fyrirtækjum ríkisins. 4) Með undirbúningi og gerð áætlana um þróun tekna og útgjalda ríkissjóðs á næstu árum og þar með með endurskoðun sjálfvirkni núgildandi útgjaldalöggjafar.
Þetta, sem ég nú hef nefnt, var boðað í fjárlagaræðu hæstv. fjmrh. Matthíasar Á. Mathiesen í haust, og eftir þessu er nú unnið. Lánsfjáráætlun fyrir árið 1976 var í fyrsta sinn lögð fram nú fyrir síðustu áramót. Með þeirri áætlun var ítrekað það markmið ríkisstj. að minnka viðskiptahallann við útlönd um rúmlega þriðjung frá fyrra ári. Áætlun gerir og ráð fyrir að hallalaus rekstur ríkissjóðs verði tryggður á þessu ári. Stefnt er að aðhaldi í útlánum innlánsstofnana, minni aukningu fjárfestingarlánasjóða og minni erlendum lántökum. Frá þessum áætlunum má ekki hvika. Fjárlög og lánsfjáráætlun verða að vera haldin. Ekki má hvika írá þeirri forgangsröðun verkefna, sem ákveðin hefur verið, og ekki framkvæma neitt það sem ekki er ákveðið í fjárl. Vel kann að vera að ákveðin tímasetning framkvæmda sé ekki hin eina rétta að dómi allra, en eftir að ákvörðun er tekin ber að standa við hana.
Þegar eftir setningu fjárlaga 1976 var hafist handa við gerð mánaðarlegra greiðsluáætlana tekna og gjalda allra ríkisstofnana. Áætlanir sem þessar eru forsenda þess að náð verði betri stjórn en verið hefur á útgjöldum ríkissjóðs á fjárlagaárinu og gera mun auðveldara en ella að fylgjast með þróun ríkisfjármála og bregða skjótt við þar sem frávik frá áætlun koma í ljós. Aðgerðir ríkisstj. á sviði fjármála miða að því að ná hinum þremur markmiðum sem ég nefndi áðan. Ég hef þegar rakið hvað gert hefur verið til þess að draga úr viðskiptahallanum. En það mikilvægasta er að dregið verði úr verðbólguvextinum.
S.l. ár hefur verðbólgan verið ógnvekjandi. Árið 1974 frá ársbyrjun til ársloka var verðbólgan 53%, árið 1975 frá ársbyrjun til ársloka 37% Eins og nú horfir er áætlað að verðbólgan 1976 verði 22–25%. Hér er um mikla breytingu að ræða sem sýnir að stefna ríkisstj. er rétt. Við megum hins vegar ekki missa sjónar af þriðja markmiðinu sem ég nefndi, að tryggð verði full atvinna í landinu. Það markmið næst því aðeins að um verði að ræða hægfara aðlögun að hinum gjörbreyttu efnahagsaðstæðum.
Ég hef nú, herra forseti, rætt nokkuð stefnu ríkisstj. í fjármálum og efnahagsmálum og sýnt fram á að sú stefna er að leiða þjóðina til aukinnar farsældar og út úr þeim vanda sem upp var kominn og raunar er enn við dyrnar. Það er full ástæða til að líta björtum augum til framtíðarinnar þótt að hafi þrengt um sinn og þjóðin sé hvergi nærri komin út úr vandanum. Jafnvel fólk á tiltölulega ungum aldri skyldi minnast þess að ekki eru svo mörg ár síðan lífskjör hér á landi voru sýnu lakari en nú. Hér er því ekki neitt efni til að hafa uppi kveinstafi þótt ríkisvaldið þurfi að sýna aðhald í fjármálum og ekki verði orðið við öllum kröfum um framkvæmdir í þessum málaflokknum og hinum. Hvað gerir ekki einstaklingurinn sem ekki á nægilegt fé til að kaupa þau lífsgæði sem hann girntist? Hann rifar seglin og bíður þar til betur árar. Það sama verður ríkisvaldið að gera. Það dugir ekki prentun seðla eða fyrirhyggjulausar lántökur. Slíkt leiðir til ófarnaðar, og það er skylda ríkisstj. að gæta þess að fara ekki yfir mörkin. Það er sú leið sem ríkisstj. fer. Því mega íslendingar nú vera bjartsýnir á framtíðina, vegna þess að stefna ríkisstj. mun leiða til þess að við komumst án frekari áfalla út úr erfiðleikum. Til þess höfum við auk þess hin ytri skilyrði. Viðskiptakjör fara nú batnandi. Landbúnaður okkar er betur vélvæddur en gerist og gengur hjá nágrannaþjóðum sumum. Fiskveiðifloti okkar er nýr og afkastageta hans meira en nægileg. Við erum að vinna sigur í landhelgismálinu, þessu máli málanna. Við þurfum að ná tökum á nýtingu landhelginnar. Efnahagslögsaga yfir 200 mílunum er hins vegar ekki okkar einkamál ef við erum ekki menn til að rækta þann garð sem við erum nú að eignast. Þar er við okkur sjálfa að eiga og enga aðra, þegar landhelgin hefur verið hreinsuð af erlendum veiðiþjófum sem beita herafla gegn þjóð er berst fyrir viðhaldi lífs í hafinu umhverfis landið meðan hinir vinna að eyðingu þess.
Ég lýk máli mínu með því að láta í ljós þá trú að núv. stjórnarflokkar starfi saman a.m.k. út þetta kjörtímabil. Vonir alþb: og alþfl.- manna um myndun nýsköpunarstjórnar eru andvana fæddar, og myndun nýrrar vinstri stjórnar er útilokuð af mörgum ástæðum sem ég þarf ekki að rekja. — Góða nótt.