15.10.1975
Neðri deild: 6. fundur, 97. löggjafarþing.
Sjá dálk 28 í B-deild Alþingistíðinda. (54)

7. mál, almenningsbókasöfn

Menntmrh. (Vilhjálmur Hjálmarsson) :

Virðulegi forseti. Þetta frv. lá einnig fyrir síðasta Alþ. Það er flutt hér óbreytt.

Frv. um almenningsbókasöfn á sér alllanga sögu að baki, en ég mun ekki rekja hana hér að þessu sinni. En ég vil rifja upp meginþættina í þessu frv.

Ég vil fyrst segja það, að ég hygg að allir séu sammála um hvort tveggja, almenna þörf fyrir vönduð og vel uppbyggð bókasöfn og svo hitt, að fjárframlög hins opinbera til almenningsbókasafna séu fyrir löngu orðin úrelt og ekki í neinu samræmi við þróun verðlagsmála eins og hún hefur orðið á því tímabili sem liðið er frá því að löggjöf um almenningsbókasöfn var síðast sett, árið 1963.

Samkv. athugun fjárlaga- og hagsýslustofnunarinnar í vor hefur þetta frv. í för með sér 72 millj. kr. útgjaldaauka fyrir ríkissjóð, en framlög til allra almenningsbókasafna á landinu eru í fjárlögum þessa árs aðeins tæplega 10 millj. kr. Hér er því, ef þetta frv. verður að lögum óbreytt, að þessu leyti um gagngera stefnubreytingu að ræða. En að þessu ákvæði frv. kem ég aðeins nánar síðar.

Þetta frv. miðar að því, að sett verði um almenningsbókasöfnin fáorð rammalöggjöf, en um framkvæmdaatriði ýmis verði svo kveðið nánar á í reglugerð. Í 1. gr. þessa frv. segir svo:

„Almenningsbókasöfn skulu starfa í öllum byggðum landsins til sjávar og sveita. Almenningsbókasöfn eru mennta-, upplýsinga- og tómstundastofnanir fyrir almenning. Þau skulu gefa fólki sem bestan kost á að lesa og færa sér í nyt bækur og veita afnot af nýsigögnum, svo sem hljómplötum, segulböndum og öðrum miðlunargögnum til fræðslu og dægradvalar.“

Hér er reynt í örstuttu máli að gera grein fyrir megintilgangi frv. og um leið starfsemi almenningsbókasafna í landinu. Það er mál manna, hygg ég að sé óhætt að segja, að almenningsbókasöfn hafi sífellt þýðingarmeira hlutverki að gegna í þjóðfélaginu þrátt fyrir allt. Góð bókasöfn eru t. d. engu þýðingarminni í þéttbýli heldur en í strjálbýli, nema síður sé. Og þéttbýli á raunar auðveldara með stöðug og sameiginleg not alls almennings af slíkum söfnum. Bókasöfnin hljóta nú ekki síður en áður að koma til hjálpar, þar sem geta almennings til bókakaupa þrýtur, og tryggja, eftir því sem unnt er, að menn geti fullnægt lestrarþörf sinni og fróðleiksþrá, bæði ungir og gamlir. Söfnin hljóta að verða í æ ríkari mæli upplýsingamiðstöðvar fólks í leit að margvíslegum fróðleik og tómstundaverkefni.

Í 1.–6. gr. frv. þessa er í mjög stuttu máli mælt fyrir um það hvernig skipa skuli bókasafnsumdæmum og starfsemi safna almennt. Þessar gr. gera ekki ráð fyrir neinum stórbreytingum á því sviði frá því sem nú er í gildi. Þvert á móti eru almenningsbókasöfnin flokkuð í samræmi við gildandi lög. Ráðandi stefna á undanförnum árum hefur verið sú að efla héraðsbókasöfnin svo að þau verði fær um að annast bókasafnsþjónustu í dreifbýli í vaxandi mæli. Þessi starfsemi hefur reynst heilladrjúg þar sem söfn eru á annað borð einhvers megnug. Og það er talið eðlilegt að flýta fremur þessari þróun. Nokkur héraðsbókasöfn hafa þegar reynst þessu hlutverki vaxin, en það byggist þá á alveg sérstaklega miklum skilningi og fyrirgreiðslu heima í héraði, þar sem þetta hefur tekist. Eins og ég hef þegar tekið fram, hafa fjárframlög ríkisins til safnanna verið mjög lítil á undanförnum árum og í raun og veru sífellt farið minnkandi að verðgildi.

Í grunnskólalögunum eru sérstök ákvæði um skólabókasöfn og ýmsir skólar hafa þegar eignast allmyndarleg bókasöfn. Í þessu frv. er gert ráð fyrir því að skólabókasöfn og almenningsbókasöfn geti haft sameiginlegan rekstur ef forráðamenn beggja telja slíkt æskilegt og menntmrn. samþykkir það.

Í sem allra stystu máli gerir þetta frv. ráð fyrir því að í öllum byggðum landsins skuli starfa bókasöfn og einnig í öllum sjúkrahúsum, hælum, vistheimilum og fangahúsum. Á öðrum stöðum eru ákvæði um bókasöfn í skólum, eins og ég hef þegar víkið að, en það er einkenni á þessu frv., að ákvæði um rekstur safnanna eru mjög fáorð og rúm og gert ráð fyrir að nánar verði kveðið á um fjölmörg atriði í reglugerð, eins og ég hef raunar áður vikið að. Verður þá að sjálfsögðu höfð hliðsjón af því hvað hagkvæmast telst í hverju einstöku tilviki, á hverjum stað og tíma.

Í frv. er gert ráð fyrir því að almenningsbókasöfnin séu yfirleitt rekin af sveitarfélögunum og sveitarstjórnir kjósi bókasafnsstjórnirnar, svo sem verið hefur yfir höfuð. En þó er heimilt að gömlu lestrarfélögin, sem allvíða starfa sem sjálfstæð félög, starfi áfram á svipuðum grundvelli og verið hefur og þá í samráði við hreppsnefndirnar. Hinum mörgu litlu og sjálfstæðu lestrarfélögum hefur að vísu fækkað smátt og smátt, og það má búast við að sú þróun haldi áfram. En ákvæði þessa frv. um þetta efni eru sett með það fyrir augum að eðlileg þróun geti átt sér stað að þessu leyti þegar tímar líða fram.

Í 8. gr. frv. er svo að finna ákvæði um lágmarksfjárframlög sveitarfélaga til almenningsbókasafna, og í 9. gr. er kveðið á um hluta ríkissjóðs, en hann skal vera þriðjungur af lögboðnum rekstrarfjárframlögum sveitarfélaganna, eins og þau eru tiltekin í 8. gr. og samkv. skýrslum og manntali frá síðasta ári á undan.

Þá er gert ráð fyrir því að lítilli fjárhæð af ríkisframlagi megi árlega verja til verkefna í þágu allra bókasafna landsins í heild samkv. ákvörðun rn. hverju sinni. Þetta ákvæði er sett inn í frv. í samræmi við þá reynslu sem þegar er á komin á undanförnum árum. Stofnkostnaður skráningarmiðstöðvar bókasafna, sem nú er tekin til starfa og er þjónustustofnun fyrir öll bókasöfn í landinu, var þannig fenginn með sérstöku leyfi Alþ. og rn. Og sama máli gegnir um þau námskeið sem haldin hafa verið fyrir bókaverði og að nokkru útgáfustarfsemi í þágu safnanna, þótt þar sé aðeins um lítils háttar viðleitni að ræða. Þetta sameiginlega fé er aðeins lítill spónn úr aski hvers einstaks safns, en það safnaðist nokkuð til heildarátaka fyrir söfnin öll, þegar það kæmi saman.

Ég vek athygli á því að það er reynt að haga útreikningum á framlögum til rekstrar safnanna á sem einfaldastan hátt og hafa þá sem gleggsta og auðveldasta í framkvæmd. Sveitarfélögin skulu greiða framlög miðað við íbúafjölda, eins og segir í frv. og ég skal ekki eyða tíma í að rekja hér. Þetta eru lágmarksfjárframlög sveitarfélaga og um leið ríkissjóðs, og um það eru ákvæði í 8. gr. að þau skuli endurskoða árlega og færa til samræmis við verðlag í landinu samkv. útreikningum Hagstofu Íslands.

Að sjálfsögðu geta orðið skiptar skoðanir um ákvæði eins og þetta, bæði hversu há framlögin skuli vera og eins um hitt, hvort það skuli setja í lög ákvæði um ákveðinn framreikning eða endurskoðun þessara framlaga. En með vísun til þeirrar bitru reynslu undanfarinna ára af þróun þessara mála, þá eru nú í þessu frv. gerðar till. um slíkan framreikning.

Þar sem í frv. er um mjög miklar breytingar að ræða í hækkunarátt, þá þótti rétt að kveða svo á að ákvæðin um fjárframlög kæmu til framkvæmda á þremur árum frá gildistöku laganna smátt og smátt. Ætti með því móti að verða viðráðanlegra fyrir þá aðila, sem hér eiga hlut að máli, að mæta þessum hækkunum. Það verður að telja að mestu máli skipti upp á stöðu og raunar framtíðargrundvöll íslenskra almenningsbókasafna að um þetta sé hið bráðasta mörkuð ákveðin stefna, þetta sé meginatriðið, en ekki hitt, hversu hratt verður brugðist við um hækkun framlaganna.

Í frv. er gert ráð fyrir því að sveitarfélög reki söfnin, eins og áður segir, og einnig að sveitarfélögin reisi bókhlöður eftir því sem við á og búi þær nauðsynlegum húsbúnaði og tækjum. Það er heimilt að kaupa eða leigja húsnæði fyrir söfnin, og er gert ráð fyrir því í frv. að ríkissjóður greiði helming byggingarkostnaðar bókhlöðu eftir því sem fé er veitt til á fjárl., enda hafi þá áætlanir og teikningar verið samþ. af menntmrn. samkv. nánari ákvæðum í reglugerð. Mér er ákaflega vel ljóst að um þetta ákvæði, eins og raunar fleiri í frv., kunna að verða skiptar skoðanir, en ég lít svo á og ég hef sagt það áður að tilvist og rekstur almenningsbókasafna í nútímaþjóðfélagi sé í raun og veru engu þýðingarminni heldur en rekstur skólanna sjálfra og þess vegna sé eðlilegt og tímabært að taka af skarið með slíku lagaákvæði sem hér er lagt til að sett verði. Síðan verður það að sjálfsögðu fjárveitingavaldið sem afmarkar hraðann við þessa uppbyggingu.

Frv. gerir ráð fyrir að sérstakur bókafulltrúi starfi í menntmrn. og fari með málefni almenningsbókasafna eins og áður, en auk þess er gert ráð fyrir því að til komi ákveðin ráðgjöf um málefni safnanna frá sveitarfélögum og frá Bókavarðafélagi Íslands sem er að hluta til a. m. k. samtök sérfróðra manna um málefni bókasafna. Má geta þess hér að ákvæði um hliðstæðar samstarfsnefndir hafa verið tekin inn í fleiri lög, svo sem grunnskólalögin og lög um menntaskóla.

Frv. gerir ráð fyrir því, að ríkissjóður standi einnig undir greiðslum til rithöfunda vegna afnota af bókum þeirra í almenningsbókasöfnum. Þetta gæti talist eins og viðbótarframlag til safnanna. Eðlilegt þykir, að ákvæði um stjórn Rithöfundasjóðs Íslands og úthlutun úr honum og starfshætti sjóðsstjórnar séu reglugerðaratriði, enda er hér í raun um að ræða samningamál á milli ríkisvalds og rithöfundasamtaka, eins og kunnugt er.

Ég fjölyrði svo ekki um þetta frv. hér við þessa 1. umr., en leyfi mér að leggja til að því verði að umr. lokinni vísað til hv. menntmn.