09.02.1977
Neðri deild: 46. fundur, 98. löggjafarþing.
Sjá dálk 1921 í B-deild Alþingistíðinda. (1499)
129. mál, járnblendiverksmiðja í Hvalfirði
Iðnrh. (Gunnar Thoroddsen) :
Forseti. 15. des. s. l. var lagt fyrir Alþ. frv. til nýrra laga um járnblendiverksmiðju í Hvalfirði. Ekki vannst þá tími til að taka frv. til umr., en þess var farið á leit við iðnn. þessarar hv. d. að taka málið fyrir í þinghléi.
26. apríl 1975 samþ. Alþ. lög um að ríkisstj. skyldi beita sér fyrir stofnun hlutafélags til að koma á fót iðjuveri í nýrri grein útflutningsiðnaðar, járnblendivinnslu, er nyti til vinnslunnar raforku frá Sigölduvirkjun og öðrum orkuverum Landsvirkjunar.
Þetta iðjuver var fyrirhugað að reisa í samvinnu við bandaríska fyrirtækið Union Carbide Corporation og með þeim aðila stofnaði ríkisstj. Íslenska járnblendifélagið hf. 28. apríl 1975, með aðsetur að Grundartanga í Hvalfirði. Hins vegar gekk Union Carbide úr Járnblendifélaginu sumarið 1976 og ríkisstj. yfirtók hlut þess í félaginu.
Á s. l. vori, þegar sýnt þótti að hverju stefndi um samstarfið við Union Carbide, voru teknar upp viðræður við norska hlutafélagið Elkem-Spigerverket um aðild að iðjuverinu. Var fyrsti fundur iðnrh. með fulltrúum norska félagsins 27. apríl 1976, og hafa umfangsmiklar viðræður síðan átt sér stað. Þær hafa nú leitt til samninga sem af hálfu ríkisstj. hafa verið undirritaðir með fyrirvara um samþykki Alþ. á frv. því sem hér er lagt fram.
Með því frv., sem hér er til umr., er lagt til að lögin frá 1975 um járnblendiverksmiðju í Hvalfirði verði lögfest að nýju með nokkrum breytingum sem til eru komnar vegna hinna fyrirhuguðu skipta á samstarfsaðila um fyrirtækið.
Jafnframt þessum breytingum er ráðgert að auka við lögin nokkrum ákvæðum um fjármál fyrirtækisins og meðhöndlun þess varðandi tolla og aðra óbeina skatta. Á þessi atriði hefði einnig reynt í áframhaldandi samvinnu við Union Carbide, þannig að ætla má að þau hefðu þá einnig komið til kasta Alþ. í einhverri mynd. Hér er því ekki heldur um eiginlegar breytingar að tefla, þótt ákvæðin séu nýmæli.
Ráðgert er að skipa samstarfinu við Elkem-Spigerverket á grundvelli aðalsamnings milli ríkisstj. og félagsins sem lagður er fram sem fylgiskjal með þessu frv. Að efni til er samningurinn byggður á lögunum frá 1975, svo langt sem þau ná. Jafnframt er kveðið svo á skýrum stöfum að hann öðlist ekki gildi nema að fengnu samþykki Alþ. við þeim breytingum á lögunum sem felast í þessu frv. Þykir rétt að leita þessa samþykkis með því að bera lögin upp að nýju í heild eins og hér er gert.
Hinni fyrirhuguðu járnblendiverksmiðju er ekki ætlað að taka neinum verulegum breytingum við þau skipti á samstarfsaðila, sem nú eru ráðgerð, að öðru leyti en því sem óhjákvæmilega leiðir af aðilaskiptunum. Stefnumiðin varðandi viðfangsefni fyrirtækisins, eignarhlutdeild, tæknimál, rafmagnsöflun, umhverfismál, réttarstöðu og aðra höfuðþætti verða í meginatriðum hin sömu og ráðgert var í öndverðu. Gildir þetta einnig um markaðsmál fyrirtækisins, þótt aðilaskiptin varði væntanlega einna mestu á því sviði. Í heild er ákvörðunin um að leita samninga við Elkem-Spigerverket á því byggð, að fyrirtækinu og hinum íslensku hagsmunum, sem því eru tengdir, sé ekki siður borgið í samstarfi við þann aðila en verið hefði í óslitinni samvinnu við Union Carbide. Við undirbúning samninga við hið norska fyrirtæki hefur að verulegu leyti verið unnt að styðjast við þau fordæmi, sem á voru komin í fyrri samningum. Jafnframt reyndist mögulegt að ná fullu samkomulagi við hinn fyrri samstarfsaðila um viðunandi uppgjör sem gerir kleift að brúa bilið yfir í áframhaldandi uppbyggingu fyrirtækisins.
Í framsöguræðu með frv. til l. um járnblendiverksmiðju í Hvalfirði á Alþ. 10. febr. 1975 var gerð ítarleg grein fyrir fyrirtækinu almennt og margra ára undirbúningi þess. Hér verður því látið nægja að skýra einkum þróun mála eftir að þau lög voru samþ. 1975 og að skýra gerð samninga við Elkem-Spigerverket ásamt nokkrum fleiri atriðum.
Eftir að lögin frá 1975 höfðu verið samþ. og staðfest var hafist handa um stofnun Íslenska járnblendifélagsins og frágang samninga við Union Carbide í samræmi við þau drög að aðalsamningi sem legið höfðu frammi á Alþ. Var samningurinn ásamt samningi um framsal tæknikunnáttu og um tækniaðstoð undirritaður 28. apríl 1975 og félagið stofnað sama dag.
Félagið tók þegar til starfa við undirbúning að fullnaðarhönnun járnblendiverksmiðjunnar og framkvæmdum við byggingu hennar, og höfðu stofnendur þegar lagt drög að því að þetta gæti gengið sem greiðast.
Stofnhlutafé félagsins hafði verið ákveðið jafnvirði 24 millj. bandaríkjadala, og svaraði það sem næst 1/3 hluta af stofnkostnaði verksmiðjunnar eins og hann var áætlaður veturinn 1974–75. Í samningum aðilanna hafði ekki verið fastmælum bundið hvernig staðið yrði að útvegun lánsfjár til verksmiðjubyggingar, en þeir höfðu sett sér það mið í viðræðum sínum, að þess yrði aflað með erlendum lánum sem Járnblendifélagið tæki án beinnar ábyrgðar frá hluthöfum, eftir því sem unnt væri. Hafði hvorugur skuldbundið sig fyrir fram til að veita slíkar ábyrgðir. Samkomulag var og um að leita til bankans Manufaeturers Hanover Trust Company í New York um forgöngu við lánsútvegun, en hann hafði og hefur átt víðtæk viðskipti bæði við íslendinga og Union Carbide.
Í viðræðum við bankann sumarið 1975 kom fljótlega í ljós að erfitt yrði um vik að ná samningum um stofnlánin, eins og aðstæður voru þá orðnar á lánamörkuðum, án þess að einhvers konar tryggingar eða ábyrgðarskuldbindingar kæmu til frá eignaraðilum. Var leitað að hagkvæmri leið til að mæta þessum kröfum lánastofnana og fundinn grundvöllur sem ríkisstj. taldi sig geta samþ. fyrir sitt leyti ef Union Carhide tæki á sig ábyrgð á lágmarkssölu málms frá verksmiðjunni. Hins vegar töldu fulltrúar og lögfræðingar Union Carbide nokkurn vafa á því að fyrirtækið gæti fallist á sjónarmið bankans varðandi þennan grundvöll, miðað við þau stefnumörk sem fyrirtækið þyrfti að fylgja í lánamálum almennt.
Samhliða umr. um fjármögnun verksmiðjunnar var unnið að gerð endanlegrar áætlunar um stofnkostnað verksmiðjunnar í samvinnu við verkfræðinga þá sem störfuðu að hönnun hennar svo og endurskoðun á hagkvæmnisáætlun fyrir verksmiðjuna.
Haustið 1975 var gert hlé á viðræðum um lánsfjármálin, en fulltrúar Union Carbide létu í ljós um þær mundir verulegar áhyggjur yfir — afkomuhorfum fyrirtækisins í nánustu framtíð. Á árinu 1975 varð samdráttur á markaði fyrir kísiljárn, og töldu fulltrúar Union Carbide hugsanlegt að eftirspurn mundi aukast hægar en fyrr hafði verið áætlað, jafnframt því sem fjölgun eða endurnýjun kísiljárnverksmiðja gæti orðið meiri næstu árin en fyrri kannanir höfðu bent til. Einnig töldu þeir líkur á hækkandi byggingarkostnaði. Með hliðsjón af þessu var ákveðið á stjórnarfundi í Járnblendifélaginu í nóv. 1975 að takmarka frekari fjárskuldbindingar félagsins þar til búið væri að endurskoða áætlanir um stofn- og rekstrarkostnað félagsins og gera nýja markaðsathugun. Var og ákveðið að fresta framkvæmdum við bygginguna að svo stöddu og neyta heimilda til þess í gerðum verksamningum.
Snemma árs 1976 lágu fyrir niðurstöður af ýmsum þessara athugana og töldu fulltrúar Union Carbide þær staðfesta áhyggjur sínar fremur en hitt. Þeir töldu að líkur væru til lakari afkomu fyrirtækisins en við hafði verið búist og kæmi allt eins til greina að leggja það á hilluna að svo stöddu.
Í framhaldi af þessu áttu sér stað ítarlegar viðræður við Union Carbide um framvindu málsins ásamt frekari könnun á ýmsum atriðum varðandi afkomuhorfur fyrirtækisins. Jafnframt ákváðu aðilarnir að kanna hvort hægt væri að fá aðra samstarfsaðila að verksmiðjunni í stað Union Carbide eða í samvinnu við ríkisstj. og Union Carbide. M. a. fóru framkvæmdastjóri Járnblendifélagsins og skrifstofustjóri iðnrn. til Noregs í þessu skyni og ræddu þar við ráðuneytisstjóra norska iðnrn. og fulltrúa Elkem-Spigerverket, en þeir eru stærstir meðal norskra kísiljárnsframleiðenda sem hafa öflugustu aðstöðuna á markaðnum í Evrópu. Þessir aðilar virtust langt frá því að vera svartsýnir á framtíðarhorfur kísiljárnsframleiðslu þrátt fyrir tímabundna erfiðleika. Þá var einnig gerð markaðsathugun hjá sérfræðingum Metal Bulletin í London sem gaf tiltölulega jákvæða mynd af markaðshorfum.
Sú varð niðurstaðan, að Union Carbide bar fram ósk um að hverfa frá samstarfinu um járnblendiverksmiðjuna. Í júnímánuði 1976 náðist samkomulag milli fulltrúa þess og ríkisstj. og var það staðfest með samningi 9. júlí 1976. Með honum gekk Union Carbide úr Íslenska járnblendifélaginu, og jafnframt greiddi Union Carbide verulega fjárhæð, um 850 millj. kr., til félagsins. Var uppgjörið við það miðað að ríkissjóður færi skaðlaus frá því sem gerst hafði um undirbúning fyrirtækisins svo og Landsvirkjun að sínu leyti.
Vorið 1976 voru hafnar viðræður við norska fyrirtækið Elkem-Spigerverket um þátttöku í Íslenska járnblendifélaginu. Viðræður og athuganir hafa staðið yfir síðan og leitt til þeirrar samningsgerðar sem liggur nú fyrir Alþ. til afgreiðslu. Félagið Elkem-Spigerverket var stofnað árið 1972 með samruna tveggja fyrirtækja: Kristiania Spigerverk og Elkem a/s. Kristiania Spigerverk hafði verið stofnað 1853, en Elkem 1904. Hlutafé í Elkem-Spigerverket er að nafnverði 195 millj. norskra kr. Það skiptist í 50 kr. hlutabréf, 3 millj. 900 þús. að tölu. Miðað við 1. jan. 1976 voru hluthafar 15 019 talsins. Hlutabréfin eru skráð hjá kauphöllinni í Osló.
Hlutafjáreign í félaginu er tiltölulega dreifð og hluthafar nær allir norskir að þjóðerni. Eru einungis um það bil 9% hlutafjárins í eigu annars konar aðila, þ. e. útlendinga og erlendra félaga, eða fyrirtækja sem skrásett eru í Noregi, en eru að hluta í eigu útlendinga.
Samkv. samþykktum Elkem-Spigerverket gilda og þær almennu hömlur varðandi eigendaskipti að hlutabréfum í félaginu, að framsal á hlutabréfum þurfi að hljóta samþykki félagsstjórnar til að vera gilt gagnvart félaginu. Getur stjórnin synjað um samþykki í einstökum tilvíkum ef hún telur framsalið andstætt hagsmunum félagsins.
Allir stjórnarmenn félagsins eru norskir ríkisborgarar. Þeir eru nú 7 að tölu og eru tveir þeirra kjörnir af starfsmönnum félagsins. Í félaginu starfar jafnframt fulltrúaráð sem fjallar um meiri háttar fjárfestingar og ýmis önnur mál í samræmi við hlutafélagalög í Noregi. Þessir fulltrúar eru nú 30 talsins þar af 10 kjörnir af starfsmönnum.
Fyrirtækið skiptist í sex aðaldeildir, og nam heildarsala þess árið 1975 2462 millj. norskra kr. Framleiðsla ýmiss konar járnblendis er veigamesti þátturinn í framleiðslu félagsins.
Auk þess á félagið nokkurn hlut að starfsemi á sviði olíuiðnaðar. Það er einn af eigendum Saga Petroleum og Norwegian Oil Consortium. Mest af starfsemi félagsins fer fram í Noregi, en erlendis rekur félagið eða á hluta í ýmsum verksmiðjum, einkum á sviði ál- og stáliðnaðar. Flest fyrirtækin eru í Evrópu.
Fjöldi starfsmanna félagsins er um það bil 8500 manns sem starfa á rúmlega 30 framleiðslustöðvum í Noregi og erlendis. Aðalskrifstofa fyrirtækisins er í Osló.
Á undanförnum árum hefur félagið selt framleiðslu sína á kísiljárni í félagi við fjóra aðra norska kísiljárnsframleiðendur sem reka með því sölusamlagið Fesil & Go. Aðrar tegundir járnblendis selur félagið sjálft og rekur um þessar mundir söluskrifstofu í Bretlandi, Hollandi, Þýskalandi, Danmörku og Svíþjóð. Framleiðslan er seld um allan heim, m. a. til Bandaríkjanna og Japans.
Rétt er að geta þess, að Elkem-Spigerverket hefur áður haft samband við íslensk stjórnvöld varðandi uppbyggingu orkufreks iðnaðar hér á landi. Þannig tóku fulltrúar þess upp viðræður við viðræðunefnd um orkufrekan iðnað á árinu 1971 um byggingu á ferromanganverksmiðju í Hvalfirði er nýta mundi raforku frá Sigöldu. Ekki varð af samningum um samstarf að því sinni, þar sem íslendingar völdu að stefna að framleiðslu á kísiljárni. Eru báðir aðilar raunar sammála um það, að það hafi verið rétt ákvörðun á sínum tíma, þar sem starfræksla á kísiljárnverksmiðju henti betur aðstæðum hér á landi, eins og nú standa sakir.
Viðræður við Elkem-Spigerverket frá því á s. l. vori hafa farið fram á vegum iðnrn. og Íslenska járnblendifélagsins og verið í höndum iðnrh. og samninganefndar sem hann kvaddi til þess starfa, en formaður hennar er dr. Jóhannes Nordal.
8. des. s. l. var svo undirritaður aðalsamningur milli ríkisstj. Íslands og norska fyrirtækisins Elkem-Spigerverket um aðild Elkem-Spigerverket að Íslenska járnblendifélaginu og samstarf þessara aðila að byggingu járnblendiverksmiðjunnar í Hvalfirði. Samningurinn var undirritaður með fyrirvara um samþykki Alþ. á nokkrum breytingum á gildandi heimildarlögum frá 1975 fyrir verksmiðjuna og fyrirvara um að verksmiðjan fái starfsleyfi og gengið yrði endanlega frá öllum helstu samningum sem nauðsynlegir eru til að tryggja rekstur verksmiðjunnar.
Með því frv., sem hér liggur fyrir, fylgir umræddur aðalsamningur sem fskj. II.
Nú liggja fyrir undirritaðir tæknisamningar milli Járnblendifélagsins og Elkem-Spigerverket og fyrsti viðauki við rafmagnssamninginn.
Sölusamningur liggur og fyrir í endanlegu formi og verið að ganga frá lóðaleigusamningi og starfsleyfi, unnt verður væntanlega á næstunni að ganga frá hafnarsamningi.
Öll þessi samningsgjörð, sem ég hef nú nefnt, er með þeim fyrirvara að endanlegt samþykki Alþ. liggi fyrir á því frv. til l. um járnblendiverksmiðju í Hvalfirði sem nú er til umr.
Samningarnir eru við það miðaðir, að Elkem-Spigerverket gangi til þátttöku í Íslenska járnblendifélaginu í stað Union Carbide Gorporation. Verða samningarnir að flestu leyti með svipuðu sniði og fyrri samningar, og er samstarfsgrundvöllurinn í meginatriðum sambærilegur við það sem ráðgert var við upphaflega afgreiðslu málsins á Alþingi.
Varðandi tæknisamning er þess að geta, að þátttaka Elkem-Spigerverket varðandi tæknihlið fyrirtækisins verður að því leyti ríkari en vera átti hjá Union Carbide, að verkfræðideild Elkem-Spigerverket mun sjá um smiði bræðsluofna og fylgibúnaðar þeirra handa verksmiðjunni. Hefur Elkem-Spigerverket verið einn helsti framleiðandi járnblendiofna um langan aldur og staðið fyrir smiði á yfir 300 rafbræðsluofnum víðs vegar um heim. Einnig mun byggingardeild Elkem-Spigerverket sjálf hafa umsjón með hönnun og byggingu verksmiðjunnar í samvinnu við Járnblendifélagið og innlenda sérfræðinga þess, en þá þjónustu átti áður að kaupa að mestu frá þriðja aðila, ráðgjafaverkfræðifyrirtækinu Ralph M. Parsons.
Varðandi sölusamning er rétt að benda á að hann er að undirstöðu til byggður á jafnréttisaðstöðu milli verksmiðju Járnblendifélagsins og eigin verksmiðja Elkem-Spigerverket í Noregi sem stunda útflutning á Evrópumarkað og aðra markaði. Með þessu hefur verið mögulegt að koma á viðameiri samningsgerð um markaðsmál Járnblendifélagsins, sem felur í sér meiri tryggingu fyrir árangursríkari sölu á framleiðslu þess en um var að ræða í fyrirhuguðum umboðssölusamningi við Union Carbide, en samningar um ábyrgð á sölu af hálfu þess aðila höfðu ekki komist á er samvinnan féll niður. Jafnframt er það veigamikið atriði, að Járnblendifélagið mun nú geta selt einnig á Bandaríkjamarkað, en það var ekki ráðgert áður.
Jafnhliða samningsviðræðum aðilanna hefur verið unnið að athugunum á samningum um útvegun stofnlána til byggingar járnblendiverksmiðjunnar. 3. jan. s. l. var undirritaður í Reykjavík lánssamningur milli íslenska járnblendifélagsins hf. og Norræna fjárfestingarbankans.
Þessi samningur tryggir félaginu stofnlán að upphæð 200 millj. norskra kr. sem greitt yrði út sem þrjú sjálfstæð lán á byggingartímanum, en síðan endurgreitt á árunum 1981–1994. Ekki er enn ákveðið í hvaða gjaldmiðli eða gjaldmiðlum lánin verða veitt, en vextir fara eftir því. Lánið er veitt án beinnar ábyrgðar eignaraðila, en gegn veði í fasteignum verksmiðjunnar. Jafnframt gerir bankinn kröfu um að eignaraðilar skuldbindi sig til að ljúka verksmiðjubyggingunni og gangist undir nokkrar takmarkanir á greiðslu arðs og greiðslu vaxta og afborgana af hluthafalánum.
Einnig hefur verið sótt um lán hjá Export finans í Noregi til að fjármagna vörukaup þar. Umsóknin hefur fengið góðar undirtektir og er gert ráð fyrir að hægt sé að ganga frá lánssamningi innan tíðar. Gert er ráð fyrir að lánið frá Export finans endurgreiðist á árunum 1980–1987.
Ráðgert er að Elkem-Spigerverket eignist 45% hlutafjár í Járnblendifélaginn, en íslenska ríkið 55%. Eru það sömu hlutföll og um var að ræða í samstarfinu við Union Carbide og í samræmi við 2. gr. gildandi laga.
Um þetta atriði er nánar fjallað í 2. og 4. gr. aðalsamnings. Svo sem þar kemur fram mun Elkem-Spigerverket verða bundið um að selja ekki hlut sinn í Járnblendifélaginu um tiltekinn tíma, en það óskar eins og Union Carbide að hafa fyrirvara þess efnis að geta farið fram á að ríkið kaupi hlut sinn eftir þann tíma ef svo ber undir.
Lágmarkstíminn, sem Elkem-Spigerverket er bundið, er ákveðinn með hliðsjón af gildistíma samninganna og telst frá upphafi starfrækslu járnblendiverksmiðjunnar. Verður þetta tímabil þannig lengra en vera átti hjá Union Carbide, þ. e. 17 ár í stað 15 áður. Gagnkvæmur forkaupsréttur mun gilda um hlutabréf aðilanna.
Hlutafé Járnblendifélagsins verður óbreytt frá stofnsamningi vorið 1975, þ. e. jafnvirði 24 millj. bandaríkjadollara. Vegna verðbólguáhrifa á stofnkostnað og nokkurs gengissigs á bandaríkjadollar er hlutdeild þessa hlutafjár í heildarfjárfestingunni orðin nokkru lægri en upphaflega var við miðað, en það var um þriðjungur. Aðilar hafa þó ekki uppi áform um að hækka hlutaféð, en hafa rætt um að útvega félaginu fé í formi hluthafalána er verði víkjandi gagnvart stofnlánum frá öðrum aðilum og treysti þannig lántökuaðstöðu félagsins. Hugmyndir af þessu tagi voru einnig til umr. haustið 1975 í samvinnunni við Union Carbide.
Ríkissjóður hefur þegar greitt inn 26% af umsömdu hlutafé sínu, og mun Elkem-Spigerverket greiða samsvarandi hluta af framlagi sínu í beinu framhaldi af gerð samninga. Verða þau hlutabréf, sem þar er um að ræða, reiknuð á fullu nafnverði gagnvart Elkem-Spigerverket, og felst í því viðurkenning á skaðleysi ríkissjóðs af aðilaskiptunum í félaginu. Hluthafarnir munu síðan greiða afganginn af framlögum sínum jafnhliða á árunum 1977–79.
Um fjármögnun með lánsfé eru nú ítarlegri ákvæði en áður voru í aðalsamningi, sbr. 5. gr. hans. Jafnframt þeim er gert ráð fyrir að hluthafarnir geri samning við Járnblendifélagið er tryggi aðstöðu þess til að ljúka við byggingu verksmiðjunnar að umsaminni stærð. Með þeim samningi er ætlað að treysta grundvöllinn undir töku stofnlána félagsins frá þriðja aðila.
Ráðgert er að Elkem-Spigerverket framselji Járnblendifélaginu í byrjun tæknikunnáttu á sams konar grundvelli og Union Carbide.
Jafnframt mun Elkem-Spigerverket veita félaginu samfellda tækniþjónustu við verksmiðjureksturinn á svipuðum grundvelli og fá fyrir það sömu þóknun, þ. e. sem svarar 3% af andvirði seldrar framleiðslu. Gildistími samningsins um þessa aðstoð er óbreyttur, þ. e. 15 ár frá því að starfræksla hefst. M. a. mun Elkem-Spigerverket leggja félaginu til tæknilegan framkvæmdastjóra við verksmiðjuna fyrstu árin, svo sem áður var ráðgert.
Samkvæmt tæknisamningnum mun Elkem-Spigerverket selja Járnblendifélaginu bræðsluofna verksmiðjunnar ásamt fylgibúnaði, sem fyrr getur. Samið hefur verið um verð fyrir þennan búnað og er það fyllilega sambærilegt við áætlað og samningsbundið verð samkv. kostnaðaráætlunum Union Carbide og R. M. Parsons.
Elkem-Spigerverket mun láta í té verkfræðiaðstoð við umsjón með hönnun og byggingu verksmiðjunnar, og verður hún greidd eftir venjulegum tímatöxtum fyrir slíka þjónustu, en innlendum verkfræðistofum verður falið að annast vinnu við hönnun og eftirlit með byggingu verksmiðjunnar að svo miklu leyti sem frekast er kostur.
Samkv. fyrri samningum áttu dótturfélög Union Carbide að vera umboðsmenn um sölu á framleiðslu Járnblendifélagsins og fá fyrir það umboðslaun frá 3–5% eftir árlegu magni, þ. e. að meðaltali 3.9% miðað við 47 þús. tonna árssölu, en 4.02% miðað við 50 þús. tonna árssölu sem nú er ráðgerð. Ábyrgð var ekki tekin á sölumagni, en rætt var um að Union Carbide tæki hana að einhverju marki í sambandi við tryggingu lána.
Í stað þess er nú fyrirhugað að salan fari fram fyrir milligöngu Elkem-Spigerverket á sama grundvelli og Elkem-Spigerverket selur eigin framleiðslu sína á kísiljárni. Að undanförnu hefur hlutafélagið Fesil, sem áður var nefnt, annast þessa sölu, en Elkem hefur einnig aðstöðu til að annast hana sjálft að öllu leyti ef því er að skipta. Fyrirtækið Fesil er rekið sem sölusamlag fyrir kísiljárn einvörðungu á kostnaðargrundvelli. Það er öflugasti aðilinn á kísiljárnsmarkaðnum í Evrópu og raunar stærsti kísiljárnsútflytjandi í heimi, en árleg sala á þess vegum er nú um 275 þús. tonn. Af meðlimum Fesil á Elkem-Spigerverket stærstan hlut í veltunni, og er hlutur þess nú um 45% af heildarmagninu.
Sölugrundvellinum er nánar lýst í 12. gr. aðalsamnings. Þar er kveðið svo á að við sölu frá Járnblendifélaginu skuli notað sama sölukerfi og viðhaft er við sölu á kísiljárnsframleiðslu Elkem-Spigerverket á hverjum tíma. Verður þannig valkvætt hvort eigin söluskrifstofur Elkem-Spigerverket verði látnar standa fyrir sölunni eða hún falin á hendur Fesil eða öðrum sölufyrirtækjum sem rekin eru á kostnaðargrundvelli eingöngu. Jafnframt verður byggt á því í fyrsta lagi að Járnblendifélagið fái ávallt sama nettó-fob-verð fyrir framleiðslu sína og eigin verksmiðjur Elkem-Spigerverket, miðað við sama gæðaflokk af kísiljárni. Þó verði tekið tillit til hugsanlegs mismunar á flutningskostnaði frá Íslandi og Noregi, en að öðru leyti verður framkvæmd verðjöfnun á flutnings- og sölukostnaði á milli aðilanna.
Í öðru lagi verði kveðið svo á að verksmiðja Járnblendifélagsins fái ávallt sömu söluumsetningu og um er að ræða hjá verksmiðjum Elkem-Spigerverket á hverjum tíma, þannig að ekki verði dregið úr framleiðslu hér nema í sama hlutfalli og hjá þeim ef um sölutregðu verður að ræða á markaðnum. Samanburðargrundvöllurinn verður miðaður við árlega afkastagetu verksmiðjanna. Auk þess mun Elkem-Spigerverket ábyrgjast tiltekna lágmarkssölu héðan fyrstu árin, þ. e. 20 þús. tonn á ársgrundvelli fyrir einn ofn, en 35 þús. tonn fyrir tvo ofna, fram til 1. júlí 1982.
Í sambandi við þessa söluaðstoð mun íslenska verksmiðjan greiða hlutdeild sína í sölukostnaði sem jafnaður verður niður á allar verksmiðjurnar, að viðbættu jöfnunargjaldi til Elkem-Spigerverket er verði 40 norskar kr. fyrir selt tonn, en það samsvarar 1.2% af áætluðu byrjunarsöluverði frá verksmiðjunni, en mun fara hlutfallslega lækkandi, er fram í sækir. Sölukostnaður Fesil miðað við árið 1975 var 2.85% af söluverði, að því leyti sem um hreina söluþóknun var að ræða. Miðað við þetta hvort tveggja yrði þá heildarsölukostnaður verksmiðjunnar sambærilegur við umboðslaunin sem greiða átti Union Carbide, og er þá ekki tekið tillit til þess aukna öryggis um verð og sölumagn sem kveðið er á um í samningnum við Elkem-Spigerverket og er talið mikils virði.
Gildistími sölusamnings verður hinn sami og gildistími rafmagnssamnings, þ. e. 20 ár frá því að starfræksla hefst. Sölusamningurinn fellur þó úr gildi ef Elkem-Spigerverket afsalar eignarhlut sínum í Járnblendifélaginu eftir að lágmarkstími eignarhalds er liðinn. Gert er ráð fyrir viðræðum um það innan 15 ára hvort framlenging á sölusamningnum komi til álita.
Miðað er við að orkusala Landsvirkjunar til Járnblendifélagsins og skipti milli forgangs- og afgangsorku verði söm að umfangi og vera átti samkv. rafmagnssamningi þeim sem gerður var á milli aðila á liðnu ári. Líkur eru þó til að salan verði heldur meiri í reynd fremur en hitt. Hins vegar verður óhjákvæmilega nokkur seinkun á byrjun rafmagnsafhendingar til verksmiðjunnar vegna þeirrar frestunar sem orðin er á byggingarframkvæmdum við hana. Er nú miðað við að fyrri bræðsluofninn geti tekið við rafmagni í árslok 1978 eða ársbyrjun 1979, þ. e. sem næst ári síðar en ráðgert var við stofnun Járnblendifélagsins, síðari ofninn verði síðan tilbúinn á tímabilinu júlí 1979 til sept. 1980 samkv. nánari ákvörðun síðar. Þetta bil milli gangsetningar ofnanna er talið æskilegt af tæknilegum ástæðum, þannig að taka megi tillit til reynslu af fyrri ofninum um gerð hins síðari, en verður jafnframt heppilegt frá markaðssjónarmiði. Samið hefur verið við Landsvirkjun um bætur fyrir það tjón sem búast má við vegna þessarar breytingar á samningnum.
Að því er varðar rafmagnsverð til verksmiðjunnar er nú gert ráð fyrir að upphaflegt orkuverð í Bandaríkjamillum á kwst., 5–6.2 mill fyrir fyrstu 8 árin, haldist óbreytt sem lágmarksverð, en núverandi verðhækkunarreglur rafmagnssamningsins verði felldur niður og í stað þeirra tekið upp nýtt orkuverð í norskum aurum er komi til greiðslu þegar í byrjun og sæti síðan leiðréttingu fimmta hvert ár eftir sömu reglum og verð til orkufreks iðnaðar í Noregi eftir samningum gerðum samkv. reglum norsku ríkisrafveitnanna frá 1962–1972. Jafnframt fari greiðslur fyrir orku fram í norskum kr. í stað bandaríkjadollara. Orkuverð þetta er 3.5 norskir aurar á kwst. og er sem næst hið sama og taka mun gildi í Noregi samkv. áðurgreindum reglum hinn 1. júlí 1977. Frá og með 1. júlí 1982 mun Járnblendifélagið greiða hálfan norskan eyri til viðbótar þessu verði, en sú viðbót mun ekki sæta verðhækkun á samningstímanum.
Með þessu fyrirkomulagi, sem til er komið vegna óska Elkem-Spigerverket um skýrari reglur varðandi hækkun orkuverðs vegna verðlagsbreytinga, munu tekjur Landsvirkjunar af orkusölunni hækka verulega frá núgildandi samningi á fyrstu starfsárum verksmiðjunnar, en væntanlega verða nokkru lægri á síðustu árum samningstímans. Samkv. áætlunum Landsvirkjunar munu heildartekjurnar yfir samningstímann ekki verða lægri en orðið hefði eftir fyrri samningnum.
Gildistími rafmagnssamnings verður 20 ár frá fyrsta afhendingardegi rafmagns, eins og áður var um samið. Í samningnum verða og sömu endurskoðunarákvæði og áður, ef til breytinga kemur á meiri háttar forsendum um orkuverð. Loks er gert ráð fyrir því að aðilar taki upp viðræður um það áður en 15 ár eru liðin af samningstímanum, hvort framlengja skuli samninginn og á hvaða grundvelli.
Byggt er á því að fyrirtækið sæti sömu skattareglum og ráðgert var við setningu laganna frá 1975 um járnblendiverksmiðjuna. Ákvæði samninganna um íslenska lögsögu og réttarstöðu Járnblendifélagsins og samstarfsaðilanna eru og óbreytt. Hið sama gildir efnislega um ákvæði varðandi rekstur járnblendiverksmiðjunnar, umhverfismál o. fl. Í samræmi við skyldur sínar í umhverfismálum hefur Járnblendifélagíð endurnýjað umsókn um starfsleyfi frá heilbr.- og trmrn. Er gert ráð fyrir að endanleg gildistaka samninganna við Elkem-Spigerverket verði háð því að starfsleyfisskilyrði gagnvart Járnblendifélaginu liggi fyrir í meginatriðum, þannig að ljóst megi vera á báða bóga að hverju félagið eigi að ganga í þessum efnum.
Gert er ráð fyrir að byggja verksmiðju með tveimur 30 mw. bræðsluofnum, svipað og áður var, og allar áætlanir við það miðaðar. Verður hinn fyrri tekin í notkun í ársbyrjun 1979, en hinn síðari um það bil 11/2 ári síðar, eins og áður var á minnst. Þótt áætlunin sé miðuð við tvo jafnstóra ofna hefur talsvert verið rætt um að síðari ofninn verði stærri og frábrugðinn þeim fyrri að því leyti, að hann nyti góðs af hugsanlegri tækniþróun í ofnasmiði. Er þá einkum rætt um nýtingu afgangsvarma til orkuframleiðslu, en það er forsenda fyrir því að hægt sé að hafa ofninn stærri, nema til komi aukin orkukaup frá Landsvirkjun. Ofnarnir verða gerðir fyrir framleiðslu 75% kísiljárns, en þó verður hægt að framleiða í þeim aðrar blöndur kísils og járns ef markaðsaðstæður krefjast þess.
Byggingarkostnaður verksmiðjunnar er áætlaður 430 millj. norskra kr. sem skiptist þannig, að kostnaður við fyrri ofninn er áætlaður 260 millj., en 170 millj. n. kr. fyrir síðari ofninn. Innifaldar í þessum byggingarkostnaði eru áætlaðar verðhækkanir á byggingartíma, 7% á ársgrundvelli miðað við norskar kr.
Jafnframt byggingarkostnaði, 430 millj. n. kr., er reiknað með tækniþóknun Elkem-Spigerverket í formi hlutabréfa að upphæð 3.2 millj. bandaríkjadala eða 17 millj. n. kr., áætluðum vöxtum af byggingarlánum, um 36 millj. n. kr., og rekstrarfé, um 30 millj. Heildarfjárfesting yrði samkv. þessu um 513 millj. n. kr. eða 18430 millj. ísl. kr.
Gert er ráð fyrir að verksmiðjan framleiði árlega 50 þús. tonn af fullunnu 75% kísiljárni. Það er gert ráð fyrir að um 150 manns starfi við verksmiðjuna. Hráefni til framleiðslunnar eru kvartsmulningur, kol, koks, unnið járngrýti og rafskautsdeig. Þessi hráefni verða flutt inn. Söluverð er áætlað um 3400 n. kr. á tonn fob. Grundartanga þegar fyrsti ofninn er tekinn í notkun.
Frá því að umr. hófust um járnblendiverksmiðju á Íslandi hefur mikil áhersla verið lögð á umhverfisvernd og að því stefnt að mengun af hennar völdum verði sem allra minnst. Af hálfu Járnblendifélagsins er fyrirhugað að verksmiðjan verði búin öllum þeim bestu mengunarvörnum sem völ er á. Verður reyk frá ofninum, sem er langstærsta reykuppspretta verksmiðjunnar, safnað saman og hann hreinsaður, svo og þeim reyk sem myndast við töppun bráðins málms af ofnunum, eftir því sem frekast er kostur.
Sótt hefur verið um starfsleyfi fyrir verksmiðjuna og er þess að vænta, að það liggi fyrir innan tíðar.
Í lögum frá 1975 um járnblendiverksmiðju í Hvalfirði var kveðið svo á að Járnblendifélagið skyldi kosta líffræðilega athugun samkv. till. Náttúruverndarráðs á umhverfi verksmiðjunnar áður en framleiðsla hefst. Þessi athugun hófst sumarið 1975. Söfnun gagna er lokið og sýnataka margra verkþátta vel á veg komin. Hins vegar er úrvinnsla lítt eða ekki hafin, og sama er að segja um athuganir á nokkrum tilteknum sviðum. Talið er að ljúka megi hinni líffræðilegu hlið málsins vorið 1977, að undanskildum tilteknum efnagreiningum, og að unnt verði að ljúka heildaryfirliti um líffræðirannsóknir um áramót 1977–1978.
Tilraunir um endurnýtingu ryks við framleiðslu á kísiljárni hafa ekki borið svo jákvæðan árangur að svo stöddu að unnt sé að treysta á þá leið við ráðstöfun ryks frá verksmiðjunni. Tilraunir með notkun ryksins í framleiðslu sements benda hins vegar til þess að ryknotkun í takmörkuðum mæli hafi bætandi áhrif á þá framleiðslu. Hins vegar er tilraunum ekki lokið og hefur þess því verið óskað að verksmiðjunni verði heimilað að losa sig á annan hátt við það ryk og annan úrgang sem ekki verður nýttur. Að sjálfsögðu kemur þetta atriði til athugunar og hefur komið í sambandi við athugun og undirbúning Heilbrigðiseftirlits og heilbr.- og trmrn. á starfsleyfi og skilyrðum þess.
Ég skal láta þessa frásögn nægja um gang og efni þessa máls, en vísa að öðru leyti til ítarlegrar grg. og skýringa sem frv. fylgja. Ég legg svo til að frv. verði vísað til 2. umr. og iðnn.