02.03.1977
Neðri deild: 54. fundur, 98. löggjafarþing.
Sjá dálk 2381 í B-deild Alþingistíðinda. (1777)
168. mál, samvinnufélög
Flm. (Sigurður Magnússon):
Háttvirtur forseti. Ég ætla að mæla hér fyrir frv. til l. um breyt. á lögum nr. 46 1937, um samvinnufélög, en flm. auk mín er hv. þm. Gunnlaugur Finnsson.
Frv. þetta gerir ráð fyrir svolitlum breytingum á samvinnulögunum, einkum til þess að laga þau að nýju samvinnufélagsformi, framleiðslusamvinnufélögum, auk þess sem gerð er á þeim smávægileg breyting til þess að tryggja að starfsmenn samvinnufélaga geti verið kjörgengir í stjórn þeirra.
Mér er ljóst að það mætti gera ýmsar aðrar breytingar á samvinnulögunum, og það er nauðsyn að endurskoða þau að mínu áliti. Þau eru gömul og hafa alls ekki fylgt þeirri þróun eftir sem orðið hefur í þjóðfélaginu. En það er ekki reynt í frv.þessu að taka þau til neinnar viðtækrar skoðunar, enda eðlilegt að ætla til þess lengri tíma og gera það þá í samráði við samvinnuhreyfinguna og samtök samvinnustarfsmanna.
Þetta frv. er í fimm greinum. Í 1. gr. þess segir svo: „Aðgangur frjáls fyrir alla, er fullnægja ákveðnum skilyrðum. Heimilt er þó fólki í ákveðinni starfsgrein að stofna framleiðslusamvinnufélag sem hafi að markmiði að annast atvinnustarfsemi innan starfsgreinarinnar, og þá setja það skilyrði, að félagið sé aðeins opið fólki úr viðkomandi starfsgrein.“
2. gr. frv. hljóðar svo og er viðbót við 20. gr. laganna: „Starfsmenn samvinnufélaga eru einnig kjörgengir, séu þeir félagsmenn.“
3. gr. frv. hljóðar svo og er ný gr. sem yrði 27. gr. samvinnulaganna: „Framleiðslusamvinnufélög greiða laun til starfsmanna sinna í samræmi við vinnuframlag hvers og eins. Laun skulu þó aldrei vera lakari en gildandi kjarasamningar viðkomandi verkalýðsfélaga við atvinnurekendur á svæðinu. Framleiðslusamvinnufélög skulu hafa nána samvinnu við viðkomandi verkalýðsfélög vegna kaupgjaldsmála og vinna að sameiginlegum hagsmunum verkafólks: `
Og 4. gr. frv., sem er við 45. gr. núverandi laga, kemur til af sjálfu sér. Þar segir að félögum, sem skrásett eru eftir lögum þessum, er einum heimilt að hafa orðin „kaupfélag“, „samvinnufélag“, „pöntunarfélag“, „framleiðslusamvinnufélag“ eða önnur orð, sem merkja samvinnufélag, í nafni sínu, eða skammstafanir úr þessum orðum.
Ég tel nú ekki að það þurfi að hafa mörg orð um þessa breytingu sem hér er lögð til á samvinnufélagslögunum, tel þó rétt að lesa þá grg. er frv. fylgir, en þar er stuttlega drepið á það, hvers vegna þetta mál er flutt. Þar segir svo:
„Samvinnuhreyfingin á Íslandi er öflug, áhrif hennar á atvinnu- og efnahagslíf í landinu mikil, og hefur svo verið lengi. Uppbygging hennar og það eðli, að safna kröftum með átaki fjöldans, hefur reynst alþýðufólki haldbesta ráðið auk skipulagðrar verkalýðsbaráttu, til að öðlast áhrif á uppbyggingu og þróun atvinnuvega landsins, — fyrr á tímum til að hrekja af höndum sér erlent einokunarvald og síðar til að draga úr valdi innlendrar eiginhagsmunastéttar.
Algengustu samvinnufélögin eru samvinnufélög bænda og neytenda, kaupfélögin úti á landsbyggðinni, sem er einkum ætlað það hlutverk að annast dreifingu og sölu á afurðum bænda og innkaup á vörum til framleiðslu þeirra, ásamt annarri verslunarstarfsemi. Þessi samvinnufélög hafa einnig víða komið á fót iðnaði til vinnslu úr hráefnum landbúnaðarins, ullar- og skinnaverksmiðjum, mjólkurvinnslu og fleira þess háttar. Auk þeirra eru fjölmenn og sterk samvinnufélög neytenda í bæjum, svo sem pöntunarfélög og verslunarsamvinnufélög, eins og Kaupfélag Reykjavíkur og nágrennis, sem hafa að markmiði að útvega félagsmönnum ódýra vöru til almennrar neyslu.
Sjaldgæft er hins vegar að stofnuð hafi verið sérstök samvinnufélög til þjónustu og framleiðslu í tiltekinni starfsgrein eða iðngrein, þótt ætla megi að samvinnufélagsformið henti þar ekki síður. Þó hefur á síðustu árum komið fram vaxandi áhugi á slíku samvinnuformi meðal tiltekinna starfshópa, — áhugi sem einkum er sprottinn af þeirri umræðu um atvinnulýðræði sem verið hefur innan verkalýðshreyfingarinnar hin síðari ár.
Þannig hefur skotið upp kollinum ný tegund samvinnufélaga, sem nefnd hafa verið framleiðslusamvinnufélög, vegna þess að í þeim binst verkafólk samtökum um vinnu sína til framleiðslu og þjónustu. Félög þessi sameinast fjármagni og vinnu og standa því nær því en nokkur önnur félög innan samvinnuhreyfingarinnar að geta framkvæmt fullkomið atvinnulýðræði. Hafa nú á nokkrum árum t. d. orðið til tvö framleiðslusamvinnufélög rafiðnaðarmanna, sem þegar eru orðin öflugustu rafverktakafélög í landinu, með hátt á annað hundrað rafiðnaðarmenn sem félagsmenn. Innan fleiri starfsgreina hafa slík framleiðslusamvinnufélög verið stofnuð, og annars staðar er mikill áhugi á slíkri félagsstofnun meðal verkafólks.
Hins vegar má ætla að samvinnufélögin, sem nú eru orðin áratugagömul, séu nokkur þrándur í götu þessarar þróunar, þar sem þau gera ekki ráð fyrir slíkum félögum. Í núverandi samvinnulögum er það gert að skilyrði, að samvinnufélög séu öllum opin, en vegna þessa hafa þau framleiðslusamvinnufélög, er stofnuð hafa verið, orðið að hafa með sér deildaskiptingu, þ. e. a. s. eina almenna deild, sem er öllum opin, og síðan sérdeild eða fagdeild, sem annast atvinnustarfsemi félagsins. Þetta fyrirkomulag er óhentugt og þungt í vöfum, enda í eðli sínu ekki samrýmanlegt markmiðum slíkra framleiðslusamvinnufélaga.
Með lagabreytingu þessari er gert ráð fyrir að þetta skilyrði samvinnulaganna eigi ekki við um framleiðslusamvinnufélög og löggjafinn auðveldi með þeim hætti verkafólki í tilteknum starfsgreinum að stofna samvinnufélög um vinnu sína og hvetja til þeirrar þróunar sem þegar er hafin.
Í frv. er einnig vikið að samskiptum framleiðslusamvinnufélaga við verkalýðshreyfinguna, en það þótti rétt þar sem engin ákvæði eru í núverandi vinnumálalöggjöf um atvinnurekstur af þessu tagi. Eðlis síns vegna hljóta framleiðslusamvinnufélög að skipa sér í sveit með verkalýðshreyfingunni, þar sem það er markmið beggja að auka hagsæld félaga sinna með aukinni hlutdeild í arði vinnunnar og áhrifum á vinnustað sinn, vinnutilhögun og umhverfi. Enda er reyndin sú í þeim framleiðslusamvinnufélögum, er stofnuð hafa verið, að félagsmenn þeirra og starfsmenn eru einnig meðlimir viðkomandi verkalýðsfélaga og félögin utan allra samtaka atvinnurekenda. Álit verkalýðshreyfingarinnar liggur einnig fyrir um þetta, en hún hefur talið að félög af þessu tagi eigi að vera utan við samtök atvinnurekenda. Í frv. er því kveðið á um náin samráð þessara aðila í kaupgjaldsmálum, en þarft væri síðar að skilgreina frekar samskiptareglur þessara aðila í vinnumálalöggjöf, eftir að frekari reynsla hefur fengist af starfsemi framleiðslusamvinnufélaga.
Um leið og lagt er til, að samvinnulögunum verði breytt til aðlögunar að hinu nýja samvinnufélagsformi, framleiðslusamvinnunni, er lögð til nokkur breyting á 20. gr. samvinnulaganna til að tryggja rétt starfsmanna samvinnufélaga til kjörgengis í trúnaðarstöður, svo sem félagsstjórn. Í eldri lögum er reyndar ekkert sem meinar starfsmönnum samvinnufélaga kjörgengi, en í samþykktum nokkurra samvinnufélaga eru ákvæði þess efnis. Rétt er að ógilda þær samþykktir og koma þannig til móts við háværar kröfur samtaka samvinnustarfsmanna um aukinn rétt samvinnustarfsmanna á stjórn samvinnufélaga. Þegar hafa ýmis samvinnufélög fellt slíkar samþykktir brott úr lögum sínum, svo sem Kaupfélag Árnesinga, Kaupfélag Norður-Þingeyinga, Kaupfélag Vestmannaeyja, Kaupfélag Reykjavíkur og nágrennis, svo einhver séu nefnd. Ljóst er því, að þróunin er í þessa átt með vaxandi umræðum samvinnustarfsmanna um aukið lýðræði og áhrif manna á daglega stjórnun og rekstur samvinnufélaganna. Og þótt þessi breyting nú tryggi á engan hátt fullkomið starfsmannalýðræði innan samvinnufélaganna, er hún eðlilegt skref í þá átt, og ætla má að hún muni frekar hvetja til þróunar í átt til atvinnulýðræðis.“
Við þessi orð í grg. er ekki miklu við að bæta. Ég veit ekki hvort áður hafa verið flutt frv. um þetta efni hér á Alþ., ég hygg að svo sé ekki. En þó hef ég haft af því fréttir, að fyrir mörgum árum hafi skyldu máli verið hreyft hér og e. t. v. oftar en einu sinni og þá í því skyni að auðvelda sjómönnum að stofna samvinnufélög um smærri útgerðir. Þessar tilraunir á sínum tíma urðu aldrei að lögum, og þess vegna er sem sagt í núverandi samvinnulöggjöf ekki gert ráð fyrir því, að einstakir atvinnuhópar geti myndað með sér samvinnufélög.
Við höfum nýlega verið minnt á það á stórafmæli Sambands ísl. samvinnufélaga, hversu mikið átak þessi félagsmálahreyfing hefur gert í íslensku atvinnulífi, og það er vafalaust að svo mun verða áfram. En ég held að við getum enn bætt þar við og þá sérstaklega með því að beina samvinnuhugsjóninni og því félagsformi, sem hún gerir ráð fyrir, í hvers konar smærri atvinnurekstur og iðnað í landinu. Ég tel að samvinnufélagsformið henti þar ekki síður en í hinum stóru kaupfélögum.
Sú litla breyting, sem hér er gerð á 20. gr. samvinnulaganna er, eins og segir í grg., til þess að afnema eða ógilda þær samþykktir sem enn kunna að vera til hjá einstökum kaupfélögum þess efnis, að starfsfólk samvinnufélaga hafi ekki kjörgengi. Þótti sjálfsagt að gera þessa breytingu um leið á lögunum. Hins vegar má segja að um þetta sé fjallað í öðru frv. er liggur fyrir þinginu og nokkrir þm. Alþfl. hafa flutt um breytingu á samvinnulögunum. En ég tel að þessi breyting, sem við flm. þessa frv. gerum hér, geti staðið alveg óháð því, hvernig afgreiðslu það mál fær í þinginu, sem þeir alþfl.- menn hafa flutt hér. Þessar samþykktir kaupfélaganna, sem voru mjög algengar hér fyrr á árum, eru margar nú fallnar úr gildi, e. t. v. flestar, þannig að þessarar breytingar hafi kannske ekki þurft með. En þó hefur reynslan sýnt að þarna hefur verið brotalöm í lögunum, og er full ástæða til að setja undir þann leka.