15.04.1977
Sameinað þing: 75. fundur, 98. löggjafarþing.
Sjá dálk 3152 í B-deild Alþingistíðinda. (2290)
Skýrsla utanríkisráðherra um utanríkismál
Gils Guðmundason:
Herra forseti. Ég vil í byrjun máls míns þakka hæstv. utanrrh, fyrir skýrslu hans. Hún var snemma á ferðinni að þessu sinni og er það vissulega þakkarvert, og einnig tel ég það þakkarvert að nú skuli gefast tækifæri til þess að ræða skýrsluna á sæmilega rúmum tíma, en því miður hefur ekki alltaf verið svo.
Þessari skýrslu ráðh. fylgdi í þetta skipti ítarleg grg. um síðasta Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna og er það nýmæli sem einnig ber að fagna. Annað nýmæli, sem ég tel að beri að meta og væntanlega verður framhald á, er að ekki alls fyrir löngu hefur einnig verið útbýtt hér meðal alþm. sérstakri skýrslu um norrænt samstarf á árinu 1976. Sú skýrsla er samin af formanni Íslandsdeildar Norðurlandaráðs á því ári. Ég hygg að ég hafi fundið að því á s. 1. ári, þegar skýrsla hæstv. utanrrh. var til meðferðar, að slík grg. annaðhvort frá samstarfsráðh. okkar í ráðherranefnd Norðurlandaráðs eða frá fulltrúum Íslands í ráðinu, þingfulltrúunum, hefði ekki komið fram og væri ekki rædd á Alþ. Ég vil einnig fagna því, að nú hefur verið úr þessu bætt, og ég vona, að þar verði framhald á. Ég tel að það séu þessar skýrslur og þó að sjálfsögðu fyrst og fremst skýrsla hæstv. utanrrh. sem hljóti að vera grundvöllur þeirra umr. sem hér fara fram um utanríkismál í dag, enda þótt ég telji eðlilegt og raunar sjálfsagt að þm. ræði hvern þann þátt utanríkismála undir þessum lið sem þeir telja einhverju skipta, hvort sem um hann er fjallað í skýrslunum eða ekki.
Ég hef ekki hina minnstu tilhneigingu til að þegja um það sem vel hefur verið gert á sviði utanríkismála á liðnu ári, en það er sem betur fer ýmislegt. Sérstaklega er mér það fagnaðarefni, að íslenskir ráðamenn hafa breytt allmjög um viðhorf og vinnubrögð að því er tekur til stuðnings við þróunarlönd og skipti við Þróunarstofnun Sameinuðu þjóðanna. Það má vissulega segja í þessu sambandi að batnandi mönnum sé best að lifa. Raunar efa ég ekki að hæstv. utanrrh. hefur lengi verið það ljóst að hér þurfti verulega um að bæta ef íslendingar ættu ekki að verða sér varanlega til minnkunar í þessum efnum. En annað tveggja hefur átt sér stað þangað til nú, að hæstv. ráðh. hefur ekki sótt þetta mál af þeim skörungsskap sem dugði, eða hitt, að hann hefur hitt fyrir óbilgjarna fjáröflunar- eða fjárgæslumenn ríkissjóðs sem ekki hafa látið undan síga fyrr en nú. Það hefur helst til lengi verið bæði Alþ. og ríkisstjórnum, ekki einni, heldur fleirum, til vansæmdar hvernig að þessum málum hefur verið staðið. Sjóður sá, sem stofnaður var með lögum frá Alþ. árið 1971, hefur verið févana alla tíð og sáralítils megnugur. Hitt hefur þó verið enn þá blöskrunarlegra, að ár eftir ár skyldum við íslendingar sækjast eftir og þiggja umtalsverða fjárhagsaðstoð frá Þróunarstofnun Sameinuðu þjóðanna, þeirri stofnun sem hefur það hlutverk að styðja fátækar, styðja sveltandi þjóðir. Fyrir þetta höfum við mátt bera kinnroða a. m. k. s. l. 5 ár. Nú hefur þessu betli verið hætt og því ber vissulega að fagna.
Hitt sætir einnig tíðindum, sem gerðist við afgreiðslu fjárlaganna síðustu, að fjárhæðin til Aðstoðar Íslands við þróunarlöndin var hækkuð úr 12.5 millj. kr. í 25 millj. eða tvöfölduð. Víst er þetta framför og ber vott um aukinn skilning á gildi þess máls, sem hér er um að ræða, og sæmd okkar íslendinga sem tiltölulega vel settrar þjóðar. Ég er ekki í neinum vafa um það, að í samstarfi við aðrar Norðurlandaþjóðir, sem vinna að þessum málum, kemur þessi fjárhæð, sem veitt var til Þróunarsjóðsins, að töluverðu gagni þótt ekki sé hún stór. Ég óska þess vegna hæstv. utanrrh. og hæstv. fjmrh. raunar líka til hamingju með þennan áfanga í málefnum okkar annars vegar og þróunarlandanna hins vegar í von um að hér sé um upphaf stefnubreytingar að ræða sem framhald verði á. Mætti vel una því að Alþ. og ríkisstjórnir settu sér það mark að tvöfalda t. d. framlagið til Þróunarsjóðsins árlega nokkur næstu árin, þangað til því marki væri þá náð sem að er stefnt og ákveðið í lögum um sjóðinn frá 1961 um aðstoð við þróunarlöndin, þar sem segir að framlög íslendinga til þróunarlanda skulu aukin svo fljótt sem verða má til þess að þau nemi 1% af þjóðartekjum. Vil ég í þessu sambandi láta í ljós þá ósk mína og von, að hvorki hæstv. utanrrh., hæstv. fjmrh. né aðrir íslenskir ráðh. nú eða á komandi tímum þurfi að roðna af blygðun þegar minnst er á þróunaraðstoð, þegar minnst er á samskipti ríkra og fátækra þjóða, en það veit ég að ráðamenn okkar hafa þurft að gera á undanförnum árum.
Óneitanlega væri ánægjulegt að lifa sem fyrst þá stund þegar íslenskur ráðh. gæti með mjög góðri samvisku hvatt til aukinnar aðstoðar hinna ríku þjóða heims við þróunarlöndin. Gott fordæmi Íslands gæfi slíkri ræðu aukinn þunga, hvort heldur hún yrði flutt austur í Manilla eða einhvers staðar hérna megin á jarðkringlunni.
Um landhelgismálið get ég að þessu sinni verið fáorður. Eins og aðrir alþm. og íslendingar almennt fagna ég innilega þeim mikla sigri okkar íslendinga, þeim mikla sigri hins íslenska málstaðar sem nú er orðinn staðreynd. Ég skal að þessu sinni spara mér allar tilraunir til söguskýringar um það, hverjum sá árangur, hverjum sá sigur er fyrst og fremst að þakka. Nú skiptir að sjálfsögðu mestu máli að við berum gæfu til að hagnýta hina nýju stöðu, sem upp er komin, á skynsamlegan hátt, svo að brátt megi sannast á þann hátt, að enginn vefengi, að stefna okkar var rétt og hún var ekki aðeins í okkar þágu eða annarra strandríkja, heldur mannkynsins í heild.
En í sambandi við landhelgismálið langar mig þó til að spyrja hæstv. utanrrh. tveggja spurninga. Hin fyrri krefst örstutts inngangs.
Fyrir páska bárust hingað þær fréttir að Efnahagsbandalag Evrópu ætlaði nú að fara að senda menn til Íslands í því skyni að semja um veiðiheimildir bretum til handa í íslenskri landhelgi. Fréttastofur fullyrtu jafnvel að nú yrði þumalskrúfan sett á Íslendinga, nú yrði þeim hótað með viðskiptaþvingunum. Ráðamenn hér, ráðh. hæstv., voru spurðir hvað hæft væri í þessu. Þeir báru fréttina til baka. Þeir sögðu að ekki hefði komið fram nein beiðni um viðræður og því síður væri það rétt að nokkrum hótunum hefði verið beitt í sambandi við þessi mál. Svo liðu páskarnir og ekkert fréttist til hinna væntanlegu sendimanna frá Efnahagsbandalagi Evrópu. En svo bregður við, ég held einhvern fyrsta dag, ef ekki fyrsta dag eftir páska, að ríkisstj. Íslands heldur fund og sendir frá sér hátíðlega tilkynningu að fundinum loknum, og ég verð að segja að mér fannst og kannske fleirum sú tilkynning vera harla kynleg. Hún var í stuttu máli, ef ég man hana rétt — og efnislega hygg ég að ég muni hana rétt, þá var hún á þá leið, að ef tilmæli bærust frá Efnahagsbandalagi Evrópu um viðræður, þá yrði slíkri beiðni vel tekið af hálfu íslenskra stjórnarvalda.
Nú vil ég leyfa mér að spyrja hæstv. utanrrh.: Hefur hann breytt um skoðun frá því í vetur? Er hann ekki á sömu skoðun og hann var í vetur þegar hann lýsti því yfir að það væri ekki um neitt að semja? Telur hann í dag að um eitthvað sé að semja?
Seinni spurningin, sem mig langar til að varpa fram, varðar fiskveiðisamninga þá sem í gildi eru, ýmist tímabundnir við vestur-þjóðverja eða með uppsagnarfresti við belga, norðmenn og færeyinga. Í sambandi við þessa samninga leyfi ég mér að varpa fram þessari spurningu: Hefur hæstv. ríkisstj. tekið ákvörðun um að segja þeim samningum upp, sem með uppsagnarfresti eru, og jafnframt, hefur hún tekið afstöðu til þess, hvernig svarað verður beiðni vestur-þjóðverja eða Efnahagsbandalagsins fyrir þeirra hönd um endurnýjaðar eða framlengdar fiskveiðiheimildir þegar þýski samningurinn rennur út? Þetta eru mikilvægar spurningar, og ég veit að það eru fleiri en ég sem æskja gjarnan að fá sem greiðust og ákveðnust svör við þeim.
Þar sem fyrir Alþ. liggur þáltill. frá okkur alþb.-mönnum um úrsögn úr Atlantshafsbandalagi og brottför hersins og umr. um þessa till. fara væntanlega fram bráðlega, þá ætla ég ekki við þetta tækifæri að ræða hermálið eða NATO-málið almennt. Það verður gert af minni hálfu og okkar alþb.-manna síðar. Hins vegar þykir mér rétt í tilefni af skýrslu hæstv. utanrrh. að minnast á nokkur framkvæmdaatriði — bein framkvæmdaatriði — sem varða íslensk stjórnvöld og aðra íslenska aðila annars vegar og ameríska herinn hins vegar, og mun ég þá að þessu sinni fyrst og fremst víkja að vandamálum sem leiðir af þeirri staðreynd að hér er erlendur her í landi, alveg án tillits til þess að sumir telja dvöl hans í sjálfu sér a. m. k. réttlætanlega og jafnvel nauðsynlega, en aðrir telja hana óæskilega og stórháskalega.
Fyrst vil ég víkja stuttlega að vandamáli sem allt of lítill gaumur hefur verið gefinn og of margir virðast loka augunum fyrir. Þar er um að ræða þau margvíslegu neikvæðu áhrif sem herstöðin og bramboltið þar á Miðnesheiðinni hefur á allt venjulegt íslenskt atvinnulíf í sínu umhverfi. Sjávarútvegur á Suðurnesjum hefur lengi átt þarna við algerlega óeðlilegan keppinaut að etja og átt í vök að verjast af þeim sökum á margvíslegan hátt. Þar nefni ég fyrst samkeppnina um vinnuaflið, og þá er ekki einungis um sjálfa bandaríkjamennina að ræða eða herinn beinlínis, heldur engu síður þá verktaka íslenska sem vinna margvísleg störf í þágu hersins. Þessi og önnur samkeppni svo og sú staðreynd, að hundruð bandaríkjamanna hafa búið í sjávarplássunum syðra og notið þar margvíslegrar opinberrar þjónustu án þess að greiða eina krónu til sveitarfélaga þeirra þar sem þeir hafa verið búsettir, þetta er einnig sérstakt vandamál. Samkeppni hinna mörgu og í ýmsum tilvikum smáu og fjárhagslega veikburða útgerðarmanna og útgerðarstöðva suður með sjó, samkeppnin við herstöðina og við forríka Aðalverktaka og Regin-verktaka eða hvað þeir nú heita allir er ákaflega erfið, ekki síst þegar stórfelld aflarýrnun á sér jafnhliða stað, eins og suðurnesjamenn hafa mátt búa við umfram flesta aðra landsmenn nú hin síðustu ár. Það verður að segjast eins og er, að þeir, sem þarna eru að berjast við það að halda íslenskum atvinnutækjum í gangi rétt við herstöðvarvegginn, ef svo má segja, telja sig lítinn stuðning og lítinn skilning hafa hlotið hjá ýmsum opinberum aðilum í þeirri tvísýnu glímu, sem þeir heyja, og í sambandi við að leysa þá margvíslegu örðugleika sem þarna eru á ferð. Þeir staðhæfa og færa í sumum tilvikum a. m. k. að því nokkur rök, að þeir hafi orðið afskiptir á ýmsan hátt og um lánafyrirgreiðslu til uppbyggingar og endurnýjunar flota og fiskvinnslustöðva hafi síður verið að ræða á þessum slóðum heldur en víðast hvar annars staðar. Það er full ástæða til að gera þessi mál öll að ítarlegu umræðuefni hér á Alþ., enda þótt ég láti það ógert að sinni, láti nægja að minna á þetta vandamál. Hitt vil ég þó segja og legg á það áherslu, að það er fullkomið alvörumál fyrir Alþ. og ríkisstj. ef hinn gamli og oft og tíðum blómlegi höfuðatvinnuvegur suðurnesjamanna, sjávarútvegurinn, berst ekki aðeins í bökkum, heldur riðar hreinlega til falls, eins og nú virðist vera. Þeir, sem gera þá kröfu, sem ég tel réttmæta og vil fyrir mitt leyti styðja, að við leitumst við að byggja landið allt, hvarvetna þar sem lífvænlegt er, ættu ekki að gleyma því, að Suðurnes með sína mörgu, bæði stóru og smáu útgerðarstaði eru líka hluti landsbyggðarinnar og hann alls ekki ómerkur, og í þessu efni skiptir ekki ýkjamiklu máli hvort fjarlægðin frá Reykjavík er 50 km, 100 eða 200 km. Það má ekki eiga sér stað að útgerð dragist stórlega saman á þessu svæði, en það hlýtur að verða á næstu missirum ef ekki verður að því unnið og það jafnvel gert á alveg skipulagðan hátt með sérstöku átaki að snúa þarna þróuninni við, endurnýja með eðlilegum hætti fiskvinnslustöðvar og fiskiskip á þessu svæði ekki síður en á öðrum útgerðarstöðum víðs vegar um land. Eins og sakir standa er ástandið þarna ekki aðeins ískyggilegt, heldur mjög alvarlegt.
Þáttur í uppbyggingarstarfi sjávarútvegs og fiskiðnaðar á Suðurnesjum verður að vera í því fólginn að halda framkvæmdum og hvers konar brambolti hersins og verktaka á hans snærum í sæmilegum skefjum.
Ég ætla ekki að fara mörgum orðum um hin sýnilegu óþrif sem af hernum og herstöðinni stafa. Þau eru þó sum næsta alvarleg og geta orðið örlagarík, svo sem sú staðreynd að helstu vatnsból þar syðra eru í bráðri hættu vegna margra ára og áratuga olíumengunar af völdum hersins. Ekki er það heldur alveg saklaust eða með eðlilegum hætti þegar herinn verður uppvís að því að brjóta reglur og fleygja úrgangi í hafið í trássi við alþjóðasamþykktir, í trássi við landslög. Og það verð ég að segja, að framkoma ýmissa þeirra opinberra aðila, sem við sögu komu nýlega í sambandi við slíkt atvik, þ. á m. tveggja rn., var ekki til þess fallin að vekja sérstakt traust eða sannfæra menn um að þeir, sem þar fjölluðu um þetta mál, stæðu nægilega fast í ístaðinu þegar herinn á Miðnesheiði væri annars vegar. Ef ég man allar hringavitleysuyfirlýsingarnar í sambandi við málið rétt, þá var gangurinn eitthvað á þessa leið:
Upp kemst um það, að herinn hefur fleygt í sjó í Faxaflóa einhverjum hylkjum og það ekkert fáum, heldur í tonnatali. Utanrrn. segir þegar að það hafi ekki veitt leyfi, en virðist hins vegar bera það á Landhelgisgæsluna og lögreglustjórann á Keflavíkurflugvelli að þau hefðu líklega verið þarna með í ráðum og sennilega veitt einhver leyfi. Forstjóri landhelgisgæslunnar og lögreglustjórinn í Keflavík harðneita allri aðild að þessu máli. Sjútvrn. lætur frá sér fara yfirlýsingu sem var dálítið einkennileg og bendir jafnvel til þess að það hafi ekki vitað nægilega gerla hvaða reglur gilda um mengunarvarnir á sjó, og ætti það þó að vita slíkt. Og loks kemur hin síðasta tilkynning, annaðhvort frá utanrrn. sjálfu eða varnarmáladeild þess, ég man nú ekki hvort heldur var, og því miður, hæstv. utanrrh., held ég að þessi síðasta tilkynning hafi jafnvel verið vitlausari, ef ég má orða það svo, heldur en allar hinar til samans. Þar var frá því skýrt, að manni skildist, að þetta væri í rauninni nokkurn veginn í lagi, þar eð utanrrn. hefði veitt leyfi til losunar á þessu rusli ef það hefði verið spurt. Það væri nefnilega búið að spyrja herinn hvers konar úrgangur hér hefði verið á ferðinni, og herinn hefði svarað að þetta væri ákaflega saklaust drasl og það væri ekki hættulegt á nokkurra handa máta.
Meira hygg ég að hafi ekki gerst í þessu máli, og ég held að enginn íslendingur viti með fullum sannindum nánari deili á þessum hylkjum sem þarna var í leyfisleysi sökkt í sæ. En því miður virðist svo, a. m. k. í vissum tilvikum, þegar herinn á í hlut, þá er eins og utanrrn. trúi, það þurfi ekki að þreifa á eins og Tómas forðum.
En úr því að ég minntist á drasl frá hernum get ég ekki stillt mig um að segja fáein orð um embættisveitingu eina sem hæstv. utanrrh. hefur verið töluvert gagnrýndur fyrir. Ég á þá að sjálfsögðu við embætti skransölustjóra setuliðseigna, á fínu máli forstjóra Sölu varnarliðseigna, ef ég man það rétt. Umsækjendur um þetta gagnmerka embætti í utanríkisþjónustunni — mér skilst að það tilheyri henni — voru að sjálfsögðu fjölmargir. Margt var þar harðduglegra og hámenntaðra manna. Og það verð ég að segja, að langt er síðan Framsóknarráðh. a. m. k. hefur tekist með slíkum ágætum að velja hæfasta umsækjandann í veglegt embætti eins og ég hygg að hæstv. utanrrh. hafi gert í þetta sinn. Sá, sem stöðuna hlaut, var eins og allir vita aðstoðarritstjóri Tímans. Þetta var áreiðanlega verðskuldað úr því að framkvæmdastjóri blaðsins sótti ekki.
En nú vík ég að stærra og miklu alvarlegra máli. Þar er um slíkt mál að ræða að ekki verður við það unað að hæstv. utanrrh. og ráðunautar hans taki því með axlaypptingum og kæruleysi, eins og því miður hefur átt sér stað. Hér á ég við þá mikilvægu spurningu, þá örlagaríku spurningu, hvort hér í herstöðinni eða í tengslum við hana séu geymd kjarnorkuvopn af einhverju tagi. Þetta mál hefur verið rætt hér á Alþ. nokkrum sinnum, einkum s. 1. ár, þegar ýmsir erlendir aðilar, þ. á m. kunnir vísindamenn á sviði hernaðar, fullyrtu hiklaust að Ísland væri eitt þeirra landa þar sem kjarnorkuvopn eru varðveitt. Hæstv. utanrrh. hefur því miður látið undir höfuð leggjast að ganga úr skugga um hvernig þessum málum er raunverulega háttað. Hann hefur jafnvel sagt að sönnunarskyldan á þessu máli hvíli á okkur sem vakið höfum athygli á staðhæfingum herfræðirita og vísindamanna víðs vegar um heim. Það væri okkar að sanna að herinn hér væri með kjarnorkuvopn. Ég varð satt að segja steinhissa þegar ég heyrði hæstv. utanrrh. halda þessu fram. Þetta var satt að segja miklu misheppnaðri varnartilraun heldur en ég átti von á frá honum. Og hún var enn þá misheppnaðri heldur en sú tilraun að spyrja herinn og láta sér nægja hin loðnu svör hans.
Hæstv. ráðh. lét þau ummæli falla hér í fyrra, að hann tryði því ekki að bandaríkjamenn gengju á gert samkomulag um að hafa hér engin kjarnorkuvopn. En hér er um slíkt mál að ræða að menn mega ekki leyfa sér að lifa í trú, síst sjálfur utanrrh. landsins. Hér þarf að ríkja vissa. Og það er hæstv. utanrrh. sem á embættis síns vegna og eðli málsins samkv. að gangast fyrir því að ekki aðeins alþm., heldur þjóðin öll viti fyrir víst hvort hér eru faldar kjarnorkusprengjur eða ekki.
Það er haft fyrir satt um víða veröld að kjarnavopn séu í bandarísku herstöðinni á Keflavíkurflugvelli. Ég get ekkert um þetta fullyrt. Hæstv. utanrrh. getur það því miður ekki heldur, hann bara trúir. Það kann að nægja honum. En þetta mál er svo alvarlegt að það er ábyrgðarleysi að skella við því skollaeyrunum og láta þá óvissu haldast sem um þetta ríkir vissulega. Fram að þessu hefur þess einungis verið farið á leit við hæstv. utanrrh. að hann láti fara fram könnun á því, hvort hér á landi geti verið um það að ræða að varðveitt séu kjarnorkuvopn. Það er vissulega kominn tími til að skerpa þessa kröfu, og ég leyfi mér því hér og nú að gera þá kröfu til hæstv. utanrrh. að hann afsanni, að hér séu kjarnorkusprengjur, eða sanni, að þær séu hér, og skipi þá bandaríkjamönnum tafarlaust að hverfa með þær á brott í samræmi við margyfirlýstan vilja íslenskra ríkisstjórna og við samkomulag við Bandaríkin þar um.
Ég ætla ekki að rekja hér í löngu máli eða einstökum atriðum hinar mörgu blaða- og tímaritagreinar þar sem því er alveg hiklaust haldið fram að kjarnorkuvopn séu á Íslandi. Það hefur oft verið gert áður. En ég sé ekki betur en svo megi telja að flestir þeir, sem rita um hernaðarfræðileg efni og um vopnabúnað í heiminum, gangi út frá því sem staðreynd, að hér séu kjarnorkuvopn. Ég ætla að þessu sinni að láta nægja að vitna til einnar greinar um þessi mál, en hún birtist s. 1. sumar í þekktu vísindatímariti, New Scientist. Grein þessi — eða efnisatriði hennar — er byggð á samstarfi þriggja vísindamanna og birt á ábyrgð þeirra allra. Hún hefur að geyma afar fróðlegar, en að sama skapi uggvænlegar upplýsingar um dreifingu kjarnorkuvopna og hugsanlega beitingu þeirra, jafnvel fyrir misskilning eða slys í upphafi. Þeir vísindamenn, sem þarna eiga hlut að máli, eru prófessor við Uppsalaháskóla og Nóbelsverðlaunahafi í eðlisfræði, forstjóri Alþjóðlegu friðarrannsóknarstofnunarinnar í Stokkhólmi og prófessor við Kaliforníuháskóla, áður deildarstjóri í varnarmálaráðuneyti Bandaríkjanna. Í inngangi að grein þessari er áhersla á það lögð af tímaritsins hálfu eða þeirra, sem gefa það út, að höfundar séu allir í fremstu röð vísindamanna að því er tekur til gerðar og útbreiðslu kjarnorkuvopna. Allir virðast þeir ganga út frá því sem gefnu, lýsa því aðeins sem kunnri staðreynd að Bandaríkin munu hafa svokölluð „taktisk“ kjarnorkuvopn á Íslandi. Nú er það svo um okkur íslendinga flesta eða alla, að við erum það illa lærðir í herstjórnarlist og atómfræðum að okkur er ekki fullljós munurinn á hinum ýmsu tegundum kjarnorkuvopna. Mér skilst, að fræðimenn skipti slíkum vopnum í tvo meginflokka: „strategisk“ og „taktisk“ kjarnorkuvopn. Virðist þá aðalmunurinn vera sá, að hin fyrrnefndu, „strategisku“ vopnin, eru mjög langdræg og mjög öflug, en hin „taktisku“ draga skemmra, en þó að því er sagt er yfir þvera og endilanga Evrópu eftir því sem upplýst hefur verið.
Í umræddri grein er þessum „taktisku“ kjarnavopnum, eða eldflaugum lýst og sprengimætti þeirra. Þar er og gerð grein fyrir fjölda þeirra og dreifingu. Fullyrt er að í Evrópu einni séu um 7000 slík vopn á vegum bandaríkjamanna og a. m. k. 3500 eða fleiri á vegum rússa. Og löndin, þar sem bandaríkjamenn geyma birgðir sínar, eru talin upp: Bretland, Vestur-Þýskaland, Belgía, Holland, Portúgal, Spánn, Ísland, Ítalía, Grikkland, Tyrkland.
Nú kynni einhver að álykta sem svo að þessi „taktisku“ kjarnorkuvopn séu e. t. v. ekki sérlega voðaleg samanborið við öflugu og langdrægu tegundina, stóru kjarnavopnin. En standi einhver í þeirri meiningu, að þessar svokölluðu minni sprengjur séu hálfgerð barnaleikföng, þá er það mikill og ákaflega háskalegur misskilningur. Fæst hinna „taktisku“ kjarnavopna eru kraftminni en sprengjur þær sem á sínum tíma var varpað á Hiroshima og Nagasaki, en mörg þessara vopna eru langtum öflugri, allt að hundrað sinnum kraftmeiri, að því er segir m. a. í þessari grein sem ég hef vitnað til. Samanlagður sprengikraftur „taktiskra“ kjarnorkuvopna í Evrópu einni er talinn um það bil fimmtíu sinnum meiri en allra þeirra sprengna sem sprengdar voru í síðustu heimsstyrjöld, í Kóreustríðinu og í Víetnamstyrjöldinni til samans.
Nú er það að sjálfsögðu von okkar allra, von alls mannkyns, að leiðtogar herveldanna sýni þá vitsmuni og þá varkárni sem þarf til að afstýra kjarnorkustyrjöld. Ég er þeirrar skoðunar eða réttara sagt ég el þá von í brjósti að núv. ráðamenn jafnt í austri sem vestri vilji forðast þær ógnir sem af kjarnorkustríði hljótast. Ég vona einnig að þorri hershöfðingja jafnt í austri sem vestri fylgi þeim í þessu og er það þó aðeins von, veik von. Og því er verr og miður, að til kunna að vera svo ofstækisfullir menn, svo blindir, bæði hershöfðingjar og jafnvel stjórnmálamenn, að þeir munu tæplega hika við að tefla á allra tæpasta vað í þessum efnum án tillits til hugsanlegra afleiðinga. Þeir munu jafnvel finnast sem segjast ætla að bjarga Evrópu, eins og þeir orða það, með því að tortíma henni. Séu það slíkir ofstækismenn öðru hvorum megin sem hafa fingur á gikk atóm sprengjunnar á örlagaríku augnabliki, á tíma hótana, á tíma mikillar spennu, þá gætu þeir vissulega komið af stað þeirri keðjuverkun sem á örskömmum tíma skildi við Evrópu alla, ef ekki allan hnöttinn, sem rjúkandi rúst.
Nú er það margyfirlýst stefna bæði núv. og allra fyrrv. íslenskra stjórnvalda síðan her kom hér í landið, að hér á landi eigi ekki að vera kjarnorkuvopn af neinu tagi. Hæstv. núv. utanrrh. hefur lýst þessu yfir hvað eftir annað. Hann segir: Þetta er mín stefna, þetta er stefna ríkisstj. Íslands. — Hæstv. ráðh, segist trúa því að hér séu engin kjarnorkuvopn. Ég og margir fleiri viljum vita vissu okkar í þessum efnum. Herfræðingar um allar jarðir reikna með því, eins og ég hef þegar sagt, að Bandaríkin séu hér með svokölluð „taktisk“ kjarnorkuvopn. Við vitum ekki hvort þetta er rétt. En við viljum vita það og við teljum okkur eiga rétt á að fá að vita það, eiga heimtingu á að fá að vita það, því að hér er ekki um smávægilega hluti að tefla. Það er ekki af einstæðri forvitni og einskærri hnýsni sem verið er að krefjast skýrra og rökstuddra svara við þeirri spurningu, hvort herstöðin á Miðnesheiði og þar með allur þéttbýliskjarninn hér við Faxaflóa er eitt hinna líklegustu skotmarka á allra fyrstu mínútum kjarnorkustyrjaldar.
Nú kann hæstv. utanrrh. að segja sem svo, að það sé hægara sagt en gert fyrir okkur íslendinga, blessunarlega fáfróða í öllu sem að hernaðarlist lýtur, að fá úr því skorið með óyggjandi vissu hvort hér séu kjarnorkuvopn. Ég hygg að vísu að þeir íslenskir vísindamenn séu til sem með mælitækjum sínum og annarri könnun gætu úr því skorið, hvort rétt sé sú staðhæfing t. d. að Lockhead Orion vélar bandaríska flotans á Keflavíkurflugvelli séu að öllum líkindum búnar djúpsprengjum með kjarnaoddi. Þetta eru þær vélar, einmitt þær vélar sem fljúga reglulegt könnunarflug frá Íslandi og eru dag hvern að þvælast á aðalfarþegaflugvelli okkar í millilandaflugi og yfir landi okkar og landhelgi. Það væri vissulega fróðlegt að fá af því fréttir, hvort tilgáta manna, þ. á m. ameríska vísindamannsins Barry Schneiders, um flutning véla þessara er rétt eða röng. Treysti nú hæstv. utanrrh. ekki íslenskum vísindamönnum til að rannsaka þessi mál, vil ég í allri vinsemd benda honum á annan möguleika. Það er að vísu hugmynd sem ég hef áður stungið að sessunaut mínum, hv. 4. þm. Reykv., formanni utanrmn., en þar sem hann er enn þá að hugsa sig um og virðist ekki vera tilbúinn með svarið, þá vil ég leyfa mér einnig að vekja athygli hæstv. utanrrh. á þessum. möguleika.
Í Stokkhólmi er stofnun, sem nefnist Alþjóðlega friðarrannsóknarstofnunin og hefur þann tilgang að afla upplýsinga um vopnabúnað og hertækni og fjalla fræðilega um slík mál, fyrst og fremst í þágu afvopnunar og friðar. Þessi stofnun, skammstöfuð SIPRI, var sett á laggirnar árið 1966. Frumkvöðlar voru sænskir stjórnmálamenn með þáv. forsrh. Svíþjóðar, Tage Erlander, í broddi fylkingar. Stofnunin var sett á laggirnar til að minnast þess með verðugum og viðeigandi hætti að þá höfðu svíar setið á friðstóli í 150 ár. Hálf önnur öld var þá liðin án þess að Svíþjóð tæki þátt í styrjöld. Þessi alþjóðlega rannsóknarstofnun í þágu friðarins hefur unnið afar verðmætt starf á undanförnum árum. Enda þótt hún njóti fjárstyrks frá sænska ríkinu er stofnunin algerlega óháð því og sjálfstæð um verkefnaval og starfsaðferðir. Þessi stofnun hefur lagt sig fram um að afla sem gleggstra upplýsinga um viðbúnað og dreifingu vopna um jarðkringluna, einkum til að bregða á það ljósi hvað stendur í vegi fyrir eða torveldar afvopnun og friðsamlega lausn ágreiningsog deilumála. Ég tel mig hafa traustar heimildir fyrir því, að þessi stofnun nýtur mikils og vaxandi álits og rit hennar um vígbúnað og fleira eru talin hin áreiðanlegustu heimildarrit á sínu sviði sem til eru. Rit þessi eru m. a. mikið notuð af stofnunum Sameinuðu þjóðanna og til þeirra er að sögn ótæpilega vitnað á afvopnunarfundum stórveldanna, í Salt-viðræðunum svonefndu. Þykir hvorum deiluaðila um sig drjúgur stuðningur að því, ef þeir geta við eitt eða annað tækifæri vitnað til svo hlutlauss og áreiðanlegs aðila eins og SIPRI er máli sínu til stuðnings.
Nú vil ég leyfa mér að beina því til hæstv. utanrrh., hvort hann vill ekki að athuguðu máli beita sér fyrir því, að starfsmenn frá þessari virtu og viðurkenndu rannsóknarstofnun, starfsmenn sem vinna í þágu afvopnunar og friðar, væru fengnir, ef fáanlegir eru, til að rannsaka búnað Bandaríkjahers á Íslandi með sérstöku tilliti til þess, hvort þar eru kjarnorkuvopn af einhverju tagi. Ég held að það sé allra hluta vegna nauðsynlegt að fá úr þessu skorið á svo öruggan hátt sem verða má. Og það mætti vel segja mér að hæstv. ráðh. yrði því feginn, ekkert síður en ég og margir aðrir, ef hægt væri að ganga úr skugga um það að málum sé ekki þann veg háttað að meira en annar hver íslendingur sofi með helsprengjuna svo að segja undir koddanum.
Að lokum vil ég segja nokkur orð um norrænt samstarf og aðild íslendinga að Norðurlandaráði. Um það mál þarf ég ekki að eyða mörgum orðum, vegna þess að í því sambandi eru allir íslenskir stjórnmálaflokkar sammála í meginatriðum.
Samstarf íslensku sendinefndarinnar á vettvangi Norðurlandaráðs hefur allan þann tíma, sem ég hef getað fylgst með því, verið gott. Það er löngu liðin sú tíð þegar hv. Alþ. eða þeir, sem hér réðu, voru að burðast við það með ýmsum kúnstum að útiloka sósíalista frá þátttöku í þessu ráði, m. a. með því að láta deildirnar kjósa hvora um sig og þar fram eftir götunum. Þetta er algerlega liðin tíð og raunar ástæðulaust að vera að rifja hana upp. En þó verður það að segjast, að enn heyrast raddir og þá sérstaklega kannske raddir ýmissa sérvitringa, en þó jafnframt manna sem virðast vera ókunnugir málum, sem nota hvert tækifæri til þess að gera lítið úr norrænni samvinnu og segja að hún sé ekkert annað en veisluhöld og skálaræður. M. a. hafði ég punktað hjá mér það sem stóð í því virðulega dagblaði Vísi í dálki þeim sem ritar sá rithöfundur sem Svarthöfði nefnist. Þar kom nokkrum sinnum áður en síðasta Norðurlandaráðsþing var haldið lítils háttar ádrepa um þá stofnun og þó alveg sérstaklega þá stofnun sem Norðurlandaráð hefur fætt af sér hér á landi, Norræna húsið. Og til þess að menn átti sig á því að þær raddir eru nú ekki aldauða, að norræn samvinna sé ýmist einskis virði eða jafnvel af hinu illa, þá langar mig — með leyfi hæstv. forseta — að vitna í þessa grein til þess að sanna þetta, að svona raddir heyrast enn þá og er kannske víðar að finna en maður gerir sér grein fyrir. Þessi höfundur, sem kallar sig Svarthöfða, er gjarnan nokkuð stórorður stundum þegar honum er mikið niðri fyrir, og honum var það greinilega þegar hann gerði atlöguna að Norræna húsinu — og geisaði hann mjög, eins og sagt var um Hallgerði forðum. Hann segir m. a. í þessari merku grein sinni:
„Við höfum fengið nóg af sleggjudómum og ósannindum í landinu þótt við séum ekki að burðast með einhverja samnorræna trúboðsstöð í áróðri.“ Og enn fremur: „Frá Norræna húsinu hefur flotið slíkur einhliða pólitískur áróður á undanförnum árum, að það hlýtur að fara að verða almenn krafa að því verði lokað.“
En sem betur fer held ég að þetta sé rödd undantekningarinnar og reglan sé sú, að íslendingar almennt meti a. m. k. að nokkru það samstarf sem tekist hefur með Norðurlandaþjóðunum og borið árangur, bæði í Norðurlandaráði og á öðrum vettvangi.
Ég er eindregið þeirrar skoðunar, að starfsemi Norðurlandaráðs og norræn samvinna í heild sé okkur íslendingum ákaflega mikilvæg og fyrir margra hluta sakir eigi hún að vera, eins og hún er nú, einn af hornsteinum íslenskrar utanríkisstefnu. Það er mjög margt sem rennir stoðum undir þessa skoðun. Ég vil aðeins nefna það, að í miklum sviptibyljum heimsmálanna allt frá lokum síðustu heimsstyrjaldar hafa að sjálfsögðu steðjað að okkur ýmsar hættur og svo er enn, m. a. vegna áratuga erlendrar hersetu í landinu, og sem sérstakt mótvægi gegn of einhliða erlendum áhrifum og þá fyrst og fremst engilsaxneskum áhrifum eru menningartengslin við Norðurlönd okkur ákaflega mikilvæg. Þangað höfum við einnig bæði sótt nú þegar og eigum eftir að sækja eitt og annað á sviði löggjafar og af ýmsu öðru tagi.
Ég vil aðeins geta þess, áður en ég lýk máli mínu, að meðal mála á Norðurlandaráðsþinginu, sem haldið var nú í Helsinki í aprílbyrjun, voru málefni eins og aukið samstarf Norðurlandaþjóða á sviði þróunaraðstoðar. Það voru hvorki fleiri né færri en þrjú frv. eða till. sem fjölluðu um þessi efni sem þar voru til meðferðar — um þessi efni eða einstaka þætti þeirra — og ég hygg að það megi fullyrða, að það er vilji fyrir því innan Norðurlandaráðs að auka þessa samvinnu til verulegra muna.
Ég vil svo, herra forseti, að lokum vitna til þeirra orða sem ég lét falla hér við sama tækifæri í fyrra, en þá lauk ég máli mínu á þessa leið: Flokkur minn, Alþb., er engum háður öðrum en félagsmönnum sínum, íslensku alþýðufólki, sem hefur öðlast þá lífsskoðun að sósíalismi samfara lýðræði sé það þjóðskipulag, sem vert sé að berjast fyrir. En Alþb. viðurkennir einnig mikilvægi þeirrar baráttu og telur hana mál dagsins í dag, sem snýst um það að treysta stjórnarfarslegt, efnahagslegt og menningarlegt sjálfstæði Íslands og íslenskrar alþýðu. Það er af þessum sökum sem Alþb. hefur barist og mun berjast fyrir fullum sigri íslendinga í landhelgismálinu. Það er af þessum sökum sem Alþb. spyrnir fast gegn vaxandi ítökum og áhrifum erlendra auðhringa á íslenskt atvinnulíf og hagnýtingu íslenskra auðlinda. Það er af þessum sökum sem Alþb. heldur áfram af vaxandi þunga baráttunni fyrir úrsögn Íslands úr NATO, fyrir brottför alls herliðs héðan, fyrir afnámi herstöðvar.