15.12.1976
Sameinað þing: 33. fundur, 98. löggjafarþing.
Sjá dálk 1306 í B-deild Alþingistíðinda. (896)

112. mál, landhelgismál

Guðmundur H. Garðarsson:

Herra forseti. Góðir hlustendur. — Í fyrradag var skýrt frá því í fréttum að þann dag hefðu 11 erlend veiðiskip verið á Íslandsmiðum, en á sama tíma fyrir 5 árum hefðu erlend veiðiskip verið 116 talsins. Hugsanlegt er að þessi frétt hafi farið fram hjá mörgum landsmönnum, en hér er um svo einstæðan atburð að ræða að ekki er hægt að láta undir höfuð leggjast að halda þeirri staðreynd á lofti að íslendingar eru eftir áratuga baráttu búnir að hreinsa erlend veiðiskip svo til algjörlega út úr íslenskri fiskveiðilögsögu.

Með rökum gegn vopnum höfum við unnið sigur og virðingu þjóða. Það er söguleg staðreynd að á grundvelli stefnumörkunar núv. ríkisstj. með þar af leiðandi aðgerðum hefur tekist að tryggja íslendingum full yfirráð yfir fiskimiðunum umhverfis landið. Staðfesting þessa fólst m. a. í hinum svonefnda Oslóarsamningi er Ísland og Bretland gerðu með sér í júní s. l., er hafði það í för með sér að bresk fiskiskip hurfu af íslenskum fiskimiðum 1. des. 1976. Höfðu Englendingar þá stundað veiðar hér við land í svo til samfellt 560 ár.

1. des. er því sem fyrr merkisdagur í sögu þjóðarinnar, sigurdagur eins og 1918, er fullveldi Íslands var viðurkennt.

En 200 mílna fiskveiðilögsaga hér við land hefur ekki aðeins merkilega þýðingu fyrir sögu Íslands, heldur einnig fyrir heimsbyggðina. Íslendingar, hin fámenna þjóð norður á hjara veraldar, tóku fyrstir Evrópuþjóða af skarið um nauðsyn 200 sjómílna fiskveiðilögsögu og höguðu framkvæmdum samkvæmt því. Ef íslendingar hefðu ekki haft þetta frumkvæði væri enn verið að kasta fiskréttarmálunum og afstöðunni um 200 mílna fiskveiðilögsögu á milli manna á hafréttarráðstefnum Sameinuðu þjóðanna einu sinni eða tvisvar á ári. Nú hefur það skeð í kjölfar aðgerða íslendinga að hver þjóð af annarri og ríkjasambönd ern einhliða að taka upp 200 sjómílna fiskveiðilögsögu: Noregur 1. jan. 1977, Efnahagsbandalagið 1. jan. 1977, Bandaríkin 1. mars 1977, og Sovétríkin hafa tilkynnt ákvörðun þessa efnis. Allar eru þessar þjóðir einu og hálfu ári á eftir íslendingum í framkvæmd þessara mála, því eins og alþjóð man gaf Matthías Bjarnason sjútvrh. út reglugerð um 200 mílna fiskveiðilögsögu við Ísland 15. júlí 1975 og kom hún til framkvæmda 15. okt. sama ár.

Það er eftirtektarvert hve Sjálfstfl. og forustumenn hans hafa komið mikið við sögu í landhelgismálum þjóðarinnar, og það er einnig vert að benda á það hversu góður árangur næst jafnan í þessum málum þegar tveir stærstu flokkar þjóðarinnar, Framsfl. og Sjálfstfl., taka höndum saman til sóknar í landhelgismálum.

Þegar barátta liðinna ára er vegin og metin og horft er til framtíðarinnar er hollt að minnast þess með hvaða hætti þróun þessara mála hefur verið, hverjir hafa markað stefnuna og lagt grundvöllinn að hinum miklu sigrum og tryggt að settu marki yrði náð, því það er auðvitað aðalatriðið. Þeir, sem þannig vinna, hljóta helst að hafa traust þjóðarinnar.

Fyrsta skrefið var stigið árið 1944 við myndun nýsköpunarstjórnarinnar undir forsæti Ólafs Thors, þáv. formanns Sjálfstfl. Meðal helstu stefnumála þeirrar stjórnar var að vinna að rýmkun fiskveiðilandhelginnar og friðun á þýðingarmiklum uppeldisstöðvum fisks. Framkvæmd þessarar stefnumörkunar krafðist mikils undirbúnings. Til þess að vanda hið besta til þessa verks réð Ólafur Thors árið 1946 ungan þjóðréttarfræðing í utanrrn. Var það Hans G. Andersen, núv. ambassador Íslands í Bandaríkjunum. Hafði hann kynnt sér landhelgismál sérstaklega. Í samræmi við till. Hans G. Andersens voru sett lög sem staðfest voru hinn 5. apríl 1948, um vísindalega verndun fiskimiða landgrunnsins. Var þetta grundvallarlöggjöf sem allar síðari ráðstafanir íslendinga í fiskveiðilögsögumálum hafa byggst á.

Í framhaldi af þessari löggjöf var samningi við Bretland frá 1901 sagt upp síðari hluta árs 1949.

Næsti stórviðburður verður árið 1952 er Ólafur Thors, þáv. sjútvrh. í stjórn Steingríms Steinþórssonar, gaf út reglugerð um verndun fiskimiða umhverfis Ísland. Voru grunnlínur dregnar hvarvetna til friðunar flóum og fjörðum og 4 mílna landhelgi ákveðin frá þeim grunnlínum.

Við þennan atburð hinn 15. maí 1952 urðu straumhvörf í landhelgismálum íslendinga. Stefnan var mörkuð og vísað á leiðina til frekari aðgerða eftir því sem þarfir og heill þjóðarinnar krefðust.

Síðan fóru vinstri ríkisstj. troðnar slóðir með 12 mílna útfærslunni 1958 og 50 mílunum 1972. En vinstri stjórninni tókst ekki að skapa frið um 12 mílna útfærsluna árið 1958. Það er ekki fyrr en árið 1961 sem viðreisnarstjórninni tekst að fá viðurkenningu breta á þessari útfærslu og og þremur árum síðar eru þeir komnir út fyrir 12 mílurnar. Sama sagan endurtekur sig við 50 mílna útfærsluna 1972. Vinstri stjórninni tókst ekki að skapa frið við þá útfærslu né tryggja viðurkenningu á henni. Bráðabirgðasamninginn frá 1973 skildu Breta sem vopnahléssamning er fæli ekki í sér viðurkenningu. Og ekki tókst að fá vestur-þjóðverja til að beygja sig fyrir einhliða rétti íslendinga til fiskimiðanna fyrr en núv. ríkisstj. gekk í málið. Vestur-þýski samningurinn frá því í nóv. 1975 felur í sér ótvíræða viðurkenningu á þessum rétti. Með þeim samningi var brautin rudd og eftirleikurinn við breta gerður auðveldari.

Enn kemur það í hlut Sjálfstfl. í góðu samstarfi við Framsfl. að taka forustu í þessu mesta máli þjóðarinnar og leiða það til lykta á farsælan hátt landi og þjóð til sæmdar. Eitt aðalatriðið í stefnuskrá ríkisstj. Geirs Hallgrímssonar, sem mynduð var sumarið 1974, var að færa fiskveiðilögsögu Íslands út í 200 mílur árið 1975. Áður, eða í ágúst 1973, hafði Sjálfstfl. markað þessa stefnu. Sem fyrr er frá greint kom það í hlut Matthíasar Bjarnasonar sjútvrh. að framkvæma hana. Við mikla erfiðleika var að stríða út á við. Flestar voldugustu þjóðir heims voru ekki búnar að gera upp hug sinn til fiskveiðilögsögumála árið 1975 og sumar voru jafnvel fjandsamlegar. Hófust nú lokaátökin við þær þjóðir sem fjandsamlegastar voru. Reyndust bretar sérstaklega erfiðir. En fyrir harðfylgi og þrautseigju ríkisstj. og þjóðarinnar í heild tókst bæði að fá þá og vestur-þjóðverja til að viðurkenna samningsrétt og yfirráð íslendinga yfir fiskimiðunum innan 200 mílna, Aðrar þjóðir, eins og norðmenn, veittu íslendingum beinan stuðning. Sovétríkin stóðu álengdar, en Bandaríkin veittu íslendingum stuðning á bak við tjöldin á síðustu stigum hinna illvígu átaka við breta.

1. júní 1976 var sigurinn unninn með samningnum í Osló. Baráttan um fiskimiðin við landið íslendingum til handa hófst á fyrsta ári lýðveldisins undir forustu þáv. formanns Sjálfstfl., og henni lyktaði með endanlegum sigri rúmlega 30 árum síðar undir forustu núv. formanns Sjálfstfl., Geirs Hallgrímssonar. Er þessi sigur unninn í sameiginlegu átaki með Framsfl., og á utanrrh., Einar Ágústsson, mikinn og giftudrjúgan þátt í hinni farsælu lausn.

Sögulega merkilegt atriði í harðri baráttu þjóðarinnar fyrir stækkun íslenskrar fiskveiðilögsögu er að núv. ríkisstj. réðst í mestu og erfiðustu útfærsluna úr 50 mílum í 200 mílur og tókst að tryggja frið um hana og fulla viðurkenningu eftir eins árs harðvítuga baráttu.

200 mílna fiskveiðilögsagan kallar á nýtt stöðumat í utanríkisstefnu íslendinga og samskiptum við aðrar þjóðir. Við höfum nú náð mikilsverðum árangri í deilum við aðrar þjóðir. Stefna Íslands hefur sigrað í fiskveiðilögsögumálum. Áfram verður haldið og lögð áhersla á víðtækar friðunarráðstafanir fiskstofna og að veiðar lúti vísindalegri stjórn. Lífsspursmál er að styrkja helstu fiskstofna að nýju, en að mati fiskifræðinga er ástand þeirra engan veginn sem skyldi. Hagsmunir Íslands og annarra ríkja, er liggja að Atlantshafi, fara saman í þeim efnum að byggja upp og viðhalda fiskstofnum í Norður-Atlantshafi. Inn í það blandast óhjákvæmilega spursmálið um veiðiþol og nýtingu. Um þessi mál og önnur skyld hljóta að fara fram viðræður milli þeirra þjóða, er hagsmuna eiga að gæta. Íslendingar komast ekki hjá því, að taka þátt í slíkum viðræðum. En það er að sjálfsögðu á valdi okkar íslendinga einna að ákveða hvort eða með hvaða hætti til greina komi að heimila öðrum þjóðum fiskveiðar innan hinnar nýju fiskveiðilögsögu í framtíðinni. Í þeim efnum virðist ekki vera um mikið svigrúm að ræða til samninga. En í öllum viðræðum við erlendar þjóðir í þessum efnum sem öðrum verður að sýna tilhlýðilegt raunsæi í mati á stöðu og hagsmunum þjóðarinnar í víðtækum skilningi. Það lýsir miklu ábyrgðarleysi, fyrir utan það að vera ómerkileg einföldun á stöðu Íslands gagnvart umheiminum, að segja að við aðrar þjóðir höfum við ekkert að ræða um. Frjálst og fullvalda ríki verður að eiga friðsamleg samskipti við aðrar þjóðir á grundvelli gagnkvæmra samninga um hin ólíkustu mál. Hagsmunir þjóða nú á tímum eru svo samofnir og fjölbreytilegir að raunverulega verður ekkert eitt atriði einangrað út af fyrir sig og leyst með þeim hætti. Líta verður á gildi fleiri þátta, er þýðingu hafa, og meta stöðuna í heild og taka ákvarðanir samkv. því.

Í aldir hafa íslendingar verið í sterkum tengslum við Norðurlöndin og Vestur-Evrópu. Rökrétt afleiðing þessa hefur verið sú að þjóðlíf á Íslandi hefur mótast af hinum nánu samskiptum við þessar þjóðir í hagrænu, menningarlegu, félagslegu og stjórnmálalegu tilliti. Hefur það reynst íslendingum hagstætt frá því að við fengum stjórn á eigin málum. Það hefur verið og er því enn vilji íslensku þjóðarinnar að eiga hagkvæm samskipti við Evrópuþjóðir. Þess vegna verður á hverjum tíma að gera ráðstafanir og samninga við þessar þjóðir sem aðra eftir því sem við á með alhliða hagsmuni og lífshamingju íslendinga í huga. Viðræður Íslands við Efnahagsbandalag Evrópu sem og aðrar þjóðir hljóta að grundvallast á þessu markmiði. — Ég þakka áheyrnina.