14.02.1978
Neðri deild: 57. fundur, 99. löggjafarþing.
Sjá dálk 2358 í B-deild Alþingistíðinda. (1781)
182. mál, ráðstafanir í efnahagsmálum
Tómas Árnason:
Hæstv. forseti. Góðir hlustendur. Á undanförnum árum hefur verið beint miklu fjármagni í að byggja upp atvinnutæki til lands og sjávar.
Samhliða sigursælli baráttu fyrir útfærslu fiskveiðilögsögunnar hefur fiskiskipaflotinn verið efldur og er að allri gerð og búnaði eins og best verður á kosið. Á þessu ári verður að mestu lokið uppbyggingu og endurbótum á frystihúsum og fiskiðjuverum á landsbyggðinni utan Reykjavíkur og Reykjanessvæðisins, en verið er að leggja grundvöll að skipulegri uppbyggingu á því svæði, m. a. með þeim ráðstöfunum sem hér eru til umr. Enn fremur ber að leggja kapp á vélvæðingu og hagræðingu annarra greina fiskvinnslunnar.
Í landbúnaði hefur einnig verið stórfelld uppbygging sem gerir fáliðaðri, en atorkusamri bændastétt kleift að brauðfæða þjóðina með hollum og heilnæmum fæðutegundum. Þjónustu- og framleiðsluiðnaður hefur og verið stórefldur, þ. á m. vaxandi útflutningsiðnaður.
En það er ekki nægilegt að tryggja fulla atvinnu. Það verður einnig að koma til aðstaða, vélvæðing og skipulag til að skila hagkvæmri framleiðslu.
Sem dæmi um árangur þessarar þróttmiklu framleiðslustefnu má nefna, að útflutningsverðmæti sjávarafurðaframleiðslunnar nam yfir 80 milljarða kr. á s. l. ári. Þá er ástæða til þess að undirstrika að sá mikli árangur hefur náðst í byggðamálum, að búseta landsmanna hefur haldist í eðlilegu jafnvægi s. l. 4 ár, m. a. vegna hinnar miklu atvinnuuppbyggingar. En það er grundvallaratriði til þess, að Íslendingar geti hagnýtt bestu auðlindir sínar, að tryggja lífvænlega byggð um allt landið.
Það er mála sannast, að sjaldan eða aldrei hefur Íslendingum vegnað betur en einmitt nú. Velmegun er mikil og almenn og atvinnuleysi í algjöru lágmarki. Þetta finnur og veit öll þjóðin.
Þrátt fyrir margvíslegan ávinning hefur ekki tekist að halda efnahagslífinu í þeim skorðum sem nauðsyn ber til. Verðbólga er hér miklu meiri en hollt er, og verður, hvað sem tautar og raular, að taka fastar á í þeim málum en gert hefur verið. Það hafa verið gerðar of miklar kröfur til atvinnulífsins og þjóðfélagsins í heild. Þegar til lengdar lætur geta menn ekki lifað um efni fram, þótt slíkt sé mögulegt um stundarsakir. Svokallaðar heildarlausnir í efnahagsmálum eru vafasamar, eins og málum er komið. Við erum of hátt uppi í efnahagsmálum til að geta stokkið niður á trausta jörð í einu stökki án þess að skaða okkur.
Hinn 8. febr. s. l. skilaði svonefnd verðbólgunefnd af sér störfum, en hún var skipuð af ríkisstj. í okt. 1976 og hafði það verksvið að kanna horfur í verðlagsmálum og gera tillögur um ráðstafanir til að draga úr verðbólgu. Helstu sérfræðingar okkar í efnahagsmálum með hagrannsóknastjóra í broddi fylkingar ásamt fulltrúum stjórnarflokkanna skiluðu sameiginlegu séráliti um þessi málefni. Þeir telja brýna þörf á því, að ákveðnar aðgerðir verði gerðar í efnahagsmálum þegar í stað, og jafnframt sé mikilvægt, að við lausn á hinum aðsteðjandi efnahagsvanda séu farnar leiðir sem leggi grundvöll að bættri efnahagsstefnu á næstu árum. Efnahagsráðstafanir ríkisstj., sem hér er verið að ræða, eru byggðar á þeim meginhugmyndum, sem þessi hluti verðbólgunefndarinnar mælir með.
En hvers vegna eru efnahagsráðstafanirnar nú gerðar? Í sem einföldustu máli er það vegna þess, að innlendur tilkostnaður hefur vaxið meira en svo að útflutningsatvinnuvegirnir fái undir honum risið, þar sem þeir verða að selja afurðir sínar á nokkurn veginn föstu verðlagi erlendis. Ef ekkert væri gert nú mundi verða rekstrarstöðvun í frystihúsunum og verksmiðjunum sem flytja út iðnaðarvörur og þar með stórfellt atvinnuleysi. Verðbólgan mundi einnig æða upp í 35–40% frá upphafi árs til loka þess og viðskipti við útlönd yrðu neikvæð um 4–5 milljarða kr. á þessu ári.
Í meginatriðum er þessum ákveðnu aðgerðum ríkisstj. ætlað að leysa aðsteðjandi háska í efnahagsmálum á þann veg að leggja grundvöll að bættri efnahagsstefnu næstu ára. Staðan gefur ekki svigrúm til valkosta sem eru þægilegastir, en þjóðarhagsmunir krefjast þess, að snúist verði ákveðið og afdráttarlaust gegn vaxandi verðbólgu og upplausn í efnahagsmálum. En sá árangur, sem þegar hefur náðst við uppbyggingu og eflingu atvinnulífsins, er svo mikilvægur, að ekki má spilla honum með vægðarlausri styrjöld launa- og hagsmunahópa og hóflausri kröfugerð á hendur atvinnulífinu og þjóðfélaginu. Meginmálið er að varðveita góð lífskjör.
Í aðalatriðum eru þessar efnahagsráðstafanir fólgnar í 13% gengislækkun til styrktar útflutningsframleiðslunni og fiskiðnaðinum ásamt hliðarráðstöfunum, sem eiga að létta undir með þeim tekjulægri og barnmörgum fjölskyldum. Sérstakur skyldusparnaður er settur á félög og stofnanir og heimild til lækkunar á fjárveitingum fjárl. um einn milljarð kr. til sparnaðar í rekstri ríkisins eða með því að hægja á einhverjum tilteknum framkvæmdum.
Segja má með réttu, að svipaðar efnahagsaðgerðir hafi áður verið gerðar í mismunandi formi. Allir stjórnmálaflokkar hafa t. d. tekið þátt í að lækka gengi og skerða ákvæði gerðra samninga, ef stöðvun atvinnulífsins hefur blasað við.
Það, sem er nýtt í þessum till., er fyrst og fremst ákvæðið um það, að frá og með 1. jan. 1979 skuli óbeinir skattar ekki hafa áhrif á verðbótavísitölu eða verðbótaákvæði í kjarasamningum. Auðvitað er þessu nýmæli ætlað að vera bremsa á verðbólguskrúfuganginn þegar til lengdar lætur. Þetta ákvæði hefur ekki áhrif á þessu ári. Hins vegar getur engin ábyrg ríkisstj. miðað gerðir sínar við þann tíma sem hún kann að sitja að völdum. Allt skraf þeirra Alþb.-manna um, að lögfesting þessa ákvæðis jafngildi áframhaldandi stjórnarsamvinnu núv. stjórnarflokka, er gersamlega út í hött.
Mér er ómögulegt að standa frammi fyrir allri þjóðinni og halda því fram, að atvinnu- og efnahagslífið þoli 60–70% launahækkanir almennt á einu einasta ári. Ég læt öðrum slíkt eftir. Hins vegar vil ég tala fyrir eðlilegri launajöfnunarstefnu, sem tryggir þeim lægst launuðu nægilegar tekjur til sæmilegrar lífsafkomu.
Stjórnarandstaðan hefur ekki bent á marktæk úrræði í efnahagsmálum, heldur slegið úr og í og reynir í atkvæðaveiðum sínum að sannfæra menn um að hægt sé að lagfæra það, sem að er, án þess að það komi við nokkurn einasta mann. En það, sem vakið hefur mesta athygli hér í þingsölum, er að málflutningur og viðhorf stjórnarandstæðinga eru mjög mismunandi til úrræða í efnahagsmálum. Nokkur dæmi skulu nefnd þessu til staðfestu.
Gylfi. Þ. Gíslason, talsmaður Alþfl., leggur mikla áherslu á niðurskurð opinberra framkvæmda. Um það segir Lúðvík Jósepsson, talsmaður Alþb., miklu minna, en enginn veit hvað hann hugsar. Gylfi Þ. Gíslason hefur lýst því yfir, að gengislækkun hafi verið óumflýjanleg eins og ástatt er.
Lúðvík Jósepsson fordæmir hins vegar gengislækkun og telur hana ekki koma til greina. Lúðvík Jósepsson telur það nú hrein fjörráð við launþega að taka óbeina skatta út úr vísitölunni og hefur um það stór orð. Um það atriði sagði Gylfi Þ. Gíslason í þingræðu, sem jafnframt var útvarpað, í nóv. s. l., svo hljóðandi, með leyfi hæstv. forseta:
„Einn af hornsteinum nýs efnahagskerfis þarf að vera að komast út úr vítahring þessa vélræna kerfis. Það, sem mestu máli skiptir fyrir launþega, er að þeim sé tryggð réttmæt hlutdeild í vexti þjóðartekna. En hlutdeild launþega í vaxandi þjóðartekjum mætti tryggja með því að tengja laun vísitölu um þróun þjóðartekna.“
Hér kemur fram að Gylfi Þ. Gíslason er í grundvallaratriðum sammála þeirri stefnu að taka óbeina skatta út úr vísitölunni, og meira en það: hann vill, að hlutdeild launþega í vaxandi þjóðartekjum verði tryggð með því að tengja laun þeirra vísitölu um þróun þjóðartekna. Hann vill því einnig taka erlend verðhækkunaráhrif út úr kaupgjaldsvísitölunni. Hér er Lúðvík Jósepsson, eins og nú er ástatt, algerlega á öndverðum meiði varðandi eitt af þeim grundvallaratriðum, sem kom fram í till. ríkisstj. um ný úrræði í efnahagsmálum sem líkleg eru til þess að hægja á verðbólgunni þegar tímar líða. Þá eru þeir félagar einnig á öndverðum meiði í vaxtamálum.
Af þessum dæmum, sem ég hef hér rakið, er ljóst hversu viðhorf stjórnarandstæðinga eru gerólík til þýðingarmikilla þátta efnahagsmálanna og hversu sundraðir þeir eru í málflutningi og ólíklegir til þess að standa saman að raunhæfum úrræðum í efnahagsmálum. Til þess að þjóðin geti sótt fram á við verður að ná jafnvægi í efnahagsmálunum.
Eins og ég gat um áður, hafa orðið miklar og alhliða framfarir í þjóðfélaginu á undanförnum árum, þótt jafnhliða hafi herjað allt of mikil verðbólga, sem veldur stórfelldu misrétti í þjóðfélaginu, mengar siðferðismat borgaranna og magnar lánsfjárkreppu sem sýgur merg og blóð úr atvinnulífinu og hlýtur fyrr en varir að valda atvinnuleysi og efnahagshruni. Verðbólgan er eins og eldsvoði sem brennir upp það besta í efnahagslífi þjóðarinnar, en magnar upp það versta og skilur eftir sig rústir einar, ef ekki er snúist tímanlega gegn vandanum.
Það er ekki ætlunin að skera úr um það í fáum orðum, hverjar séu aðalorsakir verðbólgunnar eða almennra verðlagslækkana. Ég held þó að skýringar sé að leita m. a. í allt of stórum stökum í launamálum, víxlhækkunum kaupgjalds og verðlags, of miklum framkvæmdum miðað við framkvæmdamátt þjóðarinnar, sveiflukenndum sjávarútvegi, ónógum tækifærum fólks til að ávaxta peninga sína, hallarekstri ríkisins, stefnunni í skattamálum og verðbólguáhrifum umheimsins. En aðalorsökin er e. t. v. skortur á samvinnu sumra þeirra, sem fara með þýðingarmikla þætti efnahagsmálanna, og skilningsskortur á því að halda kröfugerð innan þess ramma sem þjóðfélagsbyggingin og efnahagslífið þolir.
En það er ekki nægilegt að lýsa orsökum og skaðsemi verðbólgunnar. Það þarf að lækna hana. Hér er hægara um að tala en í að komast. Hin brýna nauðsyn á að hægja á verðbólgunni og koma henni niður á það stig, sem er sambærilegt við okkar nágranna- og viðskiptaþjóðir, hlýtur að knýja Íslendinga til athafna í þessum efnum. Það er ákaflega mikilvægt að reyna að skapa almennan skilning á skaðsemi verðbólgunnar. Það er raunar skilyrði fyrir því, að samstaða takist um nauðsynlegar úrbætur. Og eitt er alveg víst: Það er ekki á færi neins eins aðila að kveða niður verðbólguna. Reynslan hefur sýnt, að þörf er á samræmdri stefnu í efnahagsmálum og skipulegu samráði ríkisvaldsins við aðila vinnumarkaðarins.
Ég ætla ekki að nota þennan stutta ræðutíma til að þræla frekar við stjórnarandstæðinga, heldur til að benda á nokkur meginatriði í langtímastefnu í efnahagsmálum sem miða að því að draga úr verðbólgu og auka þjóðartekjur.
Þegar til lengdar lætur ræður það úrslitum um efnahag þjóðarinnar, að hún gernýti auðlindir sínar til þess að bæta lífskjörin. Vinna fólksins í landinu, sem er ein dýrasta eign þjóðarinnar í bráð og lengd, þarf að skapa sem mest verðmæti með sem minnstum tilkostnaði. Þetta er raunar galdur góðrar afkomu. Að þessu markmiði ber að stefna með skipulögðum hætti. Þá ber almennt að haga heildarframkvæmdum í landinu innan þeirra marka, að nægilegt vinnuafl sé tiltækt og framkvæmdirnar séu fjármagnaðar með eðlilegum hætti. Oft er réttlætanlegt og nauðsynlegt að taka erlend lán til framkvæmda, en gæta verður þess, að heildarafborganir og vextir af erlendum lánum séu innan hæfilegra marka.
Þá vil ég koma að kjaramálunum, sem eru mjög veigamikill þáttur efnahagsmála.
Meðferð kjaramála og kjarabaráttan hefur verið með þeim hætti á undanförnum árum hér á Íslandi, að engin von er til þess að hægt sé að ráða við efnahagsmálin meðan menn beita afli stórra launþegasamtaka á þann hátt sem gert hefur verið. Á þessu þarf að verða breyting. Eins og kunnugt er, eru launin þýðingarmesti þáttur í afkomu manna og hafa auk þess mjög mikil áhrif á rekstrarkostnað atvinnuveganna. Á seinasta ári mun hlutur launþega hafa numið um 73% af hreinum þjóðartekjum. Hér á landi hafa kauptaxtar hækkað margfalt meira í krónum en aukning kaupmáttar. Á árunum 1960–1976 hækkuðu kauptaxtar um 20% á ári að meðaltali, meðan kaupmáttur taxtanna hækkaði aðeins um 2% að meðaltali á sama tíma. Ekki ber þetta vott um glæsilega þróun. Líklegt má belja, að raunveruleg tekjuaukning ASÍ og BSRB-samninganna á s. l. ári nái ekki 10% á þessu ári, þótt heildarhækkun kaupsins í landinu nemi 60–70% í krónutölu frá því í jan. 1977 þar til í jan. 1978.
Þá vaknar spurningin: Eru íslenskir atvinnuvegir í stakk búnir til að greiða slíkar launahækkanir á einu ári? Það þarf raunar engan sérfræðing til að svara þessari spurningu neitandi. Það verður að taka upp nýjar vinnuaðferðir sem tryggja þeim lægst launuðu sómasamleg laun og spenna ekki kröfugerð í launamálum fram úr því sem atvinnulífið þolir. Heildarsamningar um laun verða að fara fram á sama tíma og efla verður alla gagna- og upplýsingasöfnun um þjóðarhag og kjaraþróun. Þá verður að kveða á um nýja tilhögun verðbóta.
Sjávarútvegurinn er í eðli sínu mjög sveiflukenndur atvinnuvegur. Honum verður sennilega aldrei stjórnað nema að vissu marki. Þar á sér ætíð stað óhjákvæmilegur kostnaður sem verður þó að reyna að halda í lágmarki. Mesta áherslu ber að leggja á hagræðingu vinnslustöðvanna og skapa miklu meira verðmæti úr aflanum en nú er gert. Enn fremur þarf að tryggja öfluga verðjöfnunarsjóði í sjávarútveginum til þess að minnka áhrif verðsveiflna á mismunandi verð og afla. Það verður einfaldlega að safna í sarpinn í hagstæðu árferði og nota síðan innstæðurnar til verðjöfnunar þegar þörf er á.
Að lokum ber að gæta þess að beita samræmdri stefnu í peninga- og gengismálum sem tryggir kröfur atvinnulífsins til eðlilegrar afkomu og uppbyggingar. Til frambúðar verður að marka stefnuna í vaxtamálum á þá leið, að fólk fái tækifæri til að ávaxta fé sitt með eðlilegum hætti og á þann veg, að það haldi verðgildi sínu. Hins vegar verður að marka heildarstefnuna í efnahagsmálum á þann veg, að atvinnuvegirnir geti greitt jákvæða vexti.
Hallalaus ríkisbúskapur er eitt af grundvallarskilyrðunum fyrir heilbrigðu efnahagslífi. Ríkissjóður hefur á undanförnum árum þurft að stofna til stórkostlegra skulda í Seðlabankanum til þess að hægt væri að framfylgja fjárl. eins og þau hafa verið samþykki. Þetta er í raun og veru óhæfa og verður að ráða bót á. Tekjur og gjöld ríkisins verða að standast á. Þá þarf að endurskoða skattalögin og beita meira beinum sköttum en nú er gert. Það minnkar eftirspurnina í þjóðfélaginu og gengur hægar út í verðlagið en óbeinir skattar. Markmið efnahagsstefnunnar á að vera framvinda og framfarir samfara þolanlegri verðþenslu. — Góða nótt.