gerð áætlunar um stafræna endurgerð íslensks prentmáls.
Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir tillögu til þingsályktunar um gerð áætlunar um stafræna endurgerð íslensks prentmáls. Nokkuð stórt og mikið heiti og kannski ekki gagnsætt, en ég ætla að útskýra aðeins í hverju þetta felst og jafnvel að leyfa mér að lesa greinargerðina með tillögunni þó að ég geri það alla jafna ekki þegar ég mæli fyrir málum. Hún er ansi merkileg og skýrir þetta út nokkuð vel.
Fyrst langar mig að taka fram að með mér sem flutningsmenn að málinu eru þingmennirnir Ari Trausti Guðmundsson, Steinunn Þóra Árnadóttir, Líneik Anna Sævarsdóttir, Silja Dögg Gunnarsdóttir, Ólafur Ísleifsson, Albertína Friðbjörg Elíasdóttir, Bryndís Haraldsdóttir, Njáll Trausti Friðbertsson, Jón Steindór Valdimarsson, Þorgerður K. Gunnarsdóttir, Þorsteinn Sæmundsson, Helgi Hrafn Gunnarsson, Þórhildur Sunna Ævarsdóttir og Guðmundur Andri Thorsson.
Nokkuð löng nafnaruna og glöggir áheyrendur hafa merkt að þetta eru alls 15 þingmenn úr öllum flokkum, þannig að ég fagna því hve mikill og góður stuðningur er við málið. 15 þingmenn, við erum 63 á þingi, þar af eru tíu ráðherrar sem alla jafna eru ekki með á málum öðrum en sínum eigin. Forseti Alþingis er nú sjaldnast með á málum, þannig að 15 þingmenn af þeim 52 sem eftir standa eru meðflutningsmenn að þessari tillögu, sem mér reiknast til að séu tæplega 30%. Ég hef góðar vonir til þess að málið verði að veruleika.
Tillagan til þingsályktunar hljóðar svo, með leyfi forseta:
„Alþingi ályktar að fela mennta- og menningarmálaráðherra að skipa starfshóp sem geri kostnaðar- og tímaáætlun um stafræna endurgerð íslensks prentmáls sem verði aðgengileg til lestrar á nettengdum búnaði og kanni möguleika þess að ná samningum við höfundaréttarhafa um slík afnot stafrænnar endurgerðar ritverka. Starfshópurinn geri grein fyrir kostnaði og möguleikum á að ljúka stafrænni endurgerð íslensks prentmáls á a) 5 árum, b) 10 árum og c) 15 árum. Starfshópurinn ljúki störfum í tæka tíð til þess að ráðherra verði unnt að flytja Alþingi skýrslu um málið og kynna niðurstöður hans fyrir 1. desember 2018.“
Nú kynni einhverjum að þykja að ekki væri gefinn sérstaklega langur tími til þessarar vinnu. Þetta eru þrátt fyrir allt aðeins örfáir mánuðir þar til að við gætum fengið skýrslu fyrir 1. desember 2018, en ég ber engu að síður þá von í brjósti að jafnvel þurfi ekki einu sinni að nýta allan þennan frest því að töluvert af þeirri vinnu sem starfshópurinn myndi þurfa að fara í, kæmi hann að málinu þar sem ekkert hefði verið átt við það, hefur þegar átt sér stað.
Málið hefur verið til skoðunar í ráðuneytum frá 2013 til 2014, ratað inn í tillögur nefnda og skoðanir starfshópa í ýmsum myndum. Það er því mikið til af skoðunum og gögnum um þessi mál sem ég treysti, verði þessi þingsályktunartillaga samþykkt, að starfshópurinn umræddi muni nýta sér mjög mikið við sína vinnu, þannig að við þurfum ekki að byrja upp á nýtt og raunar mælist ég til þess að það verði ekki gert, því að við viljum öll að við getum starfað með sem hagkvæmustum hætti.
Markmið þessarar þingsályktunartillögu er að stuðla að því að gerð verði rækileg áætlun um stafvæðingu íslensks prentmáls, einkum bóka, sem hefur náð þeim aldri að það er ekki lengur söluvara á markaði og gerð grein fyrir því hvernig hin stafvæddu rit yrðu gerð aðgengileg fyrir almenning. Með stafvæðingunni yrði stafræn tækni nýtt til að stórauka aðgengi almennings að ritmáli á íslensku og stutt væri við markmið um að efla stöðu íslensks máls í stafrænum heimi.
Stafræn endurgerð hugverka er mikilvægur þáttur stafvæðingarinnar sem fer nú fram með miklum hraða á mörgum sviðum samfélagsins. Hin stafræna bylting veldur gagngerum breytingum á varðveislu og miðlun hvers konar menningarefnis, svo miklum að jafna má áhrifum hennar við það þegar prenttækni þróaðist svo að tekið var að prenta bækur í Evrópu á síðmiðöldum.
Mikilvægi hinnar stafrænu tækni nýtur hvarvetna viðurkenningar og stjórnvöld leggja víðast hvar áherslu á að nýta hana og gera það sem í þeirra valdi stendur til að innleiðing stafrænnar tækni gangi greitt fyrir sig. Þannig hefur framkvæmdastjórn Evrópusambandsins markað stefnu um stafrænan innri markað, Digital single market: Bringing down barriers to unlock online opportunities, sem ætlað er að greiða fyrir ýmiss konar starfsemi á netinu í aðildarríkjum sambandsins, þar á meðal á menningarsviðinu, en hvað það varðar hefur framkvæmdastjórnin lagt fram sérstök tilmæli um það hvernig staðið skuli að því að yfirfæra efni á varðveisluhæft stafrænt form og miðla því á netinu. Samstarfsvettvangur evrópskra safna, vefurinn Europeana Collections, sem er að hluta til fjármagnaður af Evrópusambandinu, er dæmi um það hvernig staðið er að stafrænni miðlun menningararfs Evrópulandanna. Íslenskar menningarstofnanir eiga aðild að Europeana Collections og hefur starfsfólk þeirra öðlast reynslu og þekkingu af stafrænni endurgerð, skráningu, varðveislu og hinu stafræna menningarumhverfi í heild í gegnum þetta samstarf.
Biðst forláts á því að röddin er eitthvað að gefa sig. Ég virðist vera sjaldnar í pontu núna en ég er vanur, þannig að … [Hlátur í þingsal.] mögulega er hún farin að ryðga eitthvað. En ég held áfram.
Á Norðurlöndum hefur verið mörkuð stefna um stafræna endurgerð menningararfsins sem söfn og aðrar menningarstofnanir starfa eftir. Ekki er á neinn hallað þótt fullyrt sé að Norðmenn hafi náð mestum árangri Norðurlandaþjóða í stafrænni endurgerð prentaðra bóka. Árið 2009 hófst þar í landi tilraunaverkefni á vegum norska þjóðarbókasafnsins, Nasjonalbiblioteket, um stafræna endurgerð prentaðra bóka á norsku sem ber heitið Bokhylla.no eða Bókahillan. Verkefnið þróaðist fljótt af tilraunastigi og hefur leitt til þess að nú er lokið stafrænni endurgerð allra bóka sem gefnar voru út í Noregi fyrir lok ársins 2000 að þýðingum meðtöldum, en að um 4.000 ritum frátöldum, sem rétthafar kusu að halda utan verkefnisins og eru aðeins um 1,5% alls ritakostsins. Þegar endurgerðarverkefninu lauk í upphafi þessa árs höfðu um 270.000 rit fengið stafrænan búning og voru orðin aðgengileg netverjum með lestæki sem bera norska IP-tölu.
Ein af meginforsendum þess að unnt var að gera norsku þjóðarbókahilluna svo veglega sem raun er á var að víðtækt samkomulag tókst við samtök höfundaréttarhafa, Kopinor, um heimild til að birta ritin í stafrænni endurgerð á vef norska þjóðarbókasafnsins og hefur meginþorri rétthafa kosið að leyfa slíka birtingu.
Í menningarstefnu íslenskra stjórnvalda, sem samþykkt var árið 2013, er stafrænni menningu haldið sérstaklega fram og markmið sett um að „menningararfur þjóðarinnar verði gerður aðgengilegur á sem flestum sviðum á stafrænu formi“. Tillögur samráðsnefndar um bókaútgáfu sem var að störfum á árinu 2013 bera þess vott að stafræn endurgerð prentaðs máls og almennur endurgjaldslaus aðgangur að rafritunum sé bókaútgefendum og höfundum mjög að skapi þar sem lagt er til í skýrslunni að „öllum almenningi verði án endurgjalds veittur aðgangur að prentarfi Íslendinga, sem ekki er á markaði, í gegnum vefgáttina baekur.is. Þetta verði gert mögulegt með sérstökum samningi við höfundaréttarhafa á svipaðan hátt og gert hefur verið í Noregi“.
Nokkuð hefur enda verið unnið að stafrænni endurgerð menningarefnis hér á landi, þar á meðal prentmáls, og er afrakstur þeirrar starfsemi að finna á vefsvæðum Landsbókasafns Íslands – Háskólabókasafns, baekur.is og timarit.is. Nýleg úttekt á varðveislu menningararfleifðar á stafrænu formi hjá söfnum og menningarstofnunum hér á landi leiddi í ljós að um 70% bóka sem gefnar voru út fyrir 1850 eru þegar komin í stafrænan búning en engar þeirra um 85.000 bóka sem út hafa komið eftir það hafa verið stafvæddar. — Ég hef hér nýjar tölur frá Landsbókasafni þar sem í raun nær allar bækur gefnar út fyrir 1844 eru komnar inn, eða stór hluti þeirra. Þetta eru bækur frá 1534 til 1844. Ætli þetta séu ekki rúmlega 70%, þannig að við getum þegar skoðað þessar bækur. — Af hálfu þeirra sem unnið hafa að stafrænni endurgerð bóka er talið að ástæða sé til að stafvæða um 42.500 rit eða um helming útgefinna bóka. Þegar hafa um 60% dagblaða verið endurgerð stafrænt og hlutfall tímarita er um það bil það sama.
Fyrirliggjandi upplýsingar benda til þess að hvað prentmál varðar liggi nú mest á að hefja stafræna endurgerð bóka á íslensku, sem er nánast öll eftir. Það greiðir að sjálfsögðu fyrir því verkefni að unnt er að nýta reynslu, þekkingu og tækni sem þegar hefur sannað sig í sambærilegum verkefnum hér innan lands eða erlendis. Engu að síður er ljóst að stafvæðing a.m.k. 42.500 rita er verulegt viðfangsefni sem krefst bæði fjár og mannafla. Ávinningurinn með tilliti til varðveislu en þó einkum aðgengis er hins vegar ótvíræður og hlýtur að teljast mikilvægur þáttur í að viðhalda íslenskri menningu með því að greiða ritum sem hana geyma leið inn í hinn stafræna heim.
Virðulegur forseti. Ég hef nú lokið við að lesa tillöguna og greinargerðina. Mér varð hugsað til þess þegar ég hlustaði á umræður áðan um aðgang að opinberum gögnum, og við höfum svo sem rætt í þessum sal fleira í þá veru, að talað var um að með því að opna gögn þá fyndust notin fyrir þau sem menn kannski sáu ekki fyrir. Ég held að það sé akkúrat það sem hafi gerst t.d. með vefnum timarit.is.
Sjálfur er ég menntaður sagnfræðingur. Þegar ég var í námi vorum það eingöngu við sagnfræðinemar og kannski eldri fræðimenn sem sátu og blöðuðu í gömlum dagblöðum. Og kannski hv. þm. Óli Björn Kárason. Það er í mesta lagi að þetta hafi verið plott í glæpasögu að einhver hafi setið hálfan dag og skoðað filmur í gamla þjóðskjalasafninu. Í dag er þetta opið. Hver hefur ekki verið að leita að einhverju og dottið niður á skemmtilega gamla blaðagrein á timarit.is?
Notin fyrir svona vef eru mér liggur við að segja óteljandi. Við sjáum þau ekki öll fyrir. Fyrst og fremst hefur það að stafvæða svona prentarfinn okkar varðveislugildi og útbreiðslugildi hvað varðar íslenska menningu.
Með þessu, verði þetta að veruleika, yrðu þær bækur sem gefnar hafa verið út á íslensku aðgengilegar. Það væri einfaldlega hægt að skoða þær á netinu. Eins og kom fram í greinargerðinni, og það er að norskri fyrirmynd þá geta eigendur höfundaréttar ákveðið að þeirra bækur verði ekki með í þessum grunni. Það er þeim í sjálfsvald sett að taka þær út og maður getur séð fyrir sér bækur sem enn eru í sölu og fólk sem á höfundaréttinn að þeim líti kannski svo á að slík birting gæti dregið eitthvað úr sölu, þá taka viðkomandi bókina eða bækurnar einfaldlega úr þessum grunni. Engu að síður, eins og reynsla Norðmanna sýnir, eru líkur á að það yrði ekki nema örlítið brot sem myndu gera það. Í Noregi eru þetta ekki nema 1,5% alls ritakostsins sem höfundaréttarhafar hafa kosið að væru ekki með þarna.
Virðulegi forseti. Ég gæti talað miklu lengur en ætla ekki að gera það, minni þó hv. þingmenn aðeins á að við höfum rætt mikið um varðveislu íslenskunnar, íslenskrar tungu, íslenskrar menningar, aðgang að íslenskri menningu, aðgang að arfinum okkar sem við geymum í okkar ritaða máli. Vefur af þessu tagi myndi jafna aðganginn óháð því hvar fólk býr á landinu, hvort það er nálægt þeim húsum, bókasöfnum og stofnunum sem hýsa þær bækur og þau rit, og vera gott verk í því þarfa starfi að útbreiða íslenska prentarfinn.
Eins og kemur fram í greinargerðinni eru fyrstu hugmyndir í raun og veru um þetta verkefni settar fram í skýrslu sem unnin var í menntamálaráðuneytinu á árunum 2013 og 2014, þannig að innan embættismannakerfis og þeirra sem að þessu koma hefur þessi hugmynd lengi verið á floti þannig að þetta er ekki nýtt sem ætti að koma neinum á óvart. Og fyrir þau sem eiga erfitt með að sjá gegnsæið í þessu, að gera áætlun um stafræna endurgerð íslensks prentmáls, þá vísa ég aftur í vefinn timarit.is sem við þekkjum flest. Þetta yrði í grunninn slíkur vefur, nema fyrir bækur.
