Menntamálaráðherra (Ólafur G. Einarsson)
:
Hæstv. forseti. Ég mæli hér fyrir frv. til laga um Lánasjóð íslenskra námsmanna. Það er mál nr. 214 á þskj. 284. Frv. þessu ef af lögum verður er ætlað að leysa af hólmi lög númer 72/1982, um námslán og námsstyrki.
Hinn 6. júní 1991 skipaði Ólafur G. Einarsson menntamálaráðherra nefnd til að endurskoða lög um námslán og námsstyrki. Í nefndina voru skipaðir Guðmundur K. Magnússon prófessor, sem jafnframt var formaður nefndarinnar, Árni M. Mathiesen alþingismaður, Jón Bragi Bjarnason prófessor, Sigurbjörn Magnússon héraðsdómslögmaður og Vilhjálmur Þorsteinsson kerfisfræðingur. Starfsmaður nefndarinnar var Ingólfur Bender hagfræðingur. Nefndin skilaði niðurstöðum sínum til ráðherra 3. október sl. Ráðherra sendi hagsmunasamtökum námsmanna tillögurnar til umsagnar. Þegar umsagnir þeirra lágu fyrir var nefndinni falið að semja frumvarp þetta. Jafnframt skipaði ráðherra tvo fulltrúa námsmanna í nefndina, þau Pétur Þ. Óskarsson, fulltrúa samstarfsnefndar námsmannahreyfinganna, og Elsu Valsdóttur, formann Vöku, félags lýðræðissinnaðara stúdenta. Fyrir nefndinni lágu auk ofangreinds nefndarálits hugmyndir samstarfsnefndar námsmannahreyfinganna um breytingar á LÍN og tillögur Vöku í málefnum lánasjóðsins.
Fulltrúar námsmanna kynntu sjónarmið samtaka sinna í nefndinni. Þeir standa ekki að frumvarpi þessu og skila séráliti, sbr. fskj. IV og VI, en meiri hluti nefndarinnar telur sig hafa tekið tillit til sjónarmiða þeirra og tillagna á ýmsan hátt, sérstaklega varðandi tekjutengt þak á endurgreiðslur.
Samtök námsmannahreyfinganna hafa bent á að til sé einföld lausn á fjárhagsvanda sjóðsins, þ.e. að fjármagna hann að öllu leyti með beinum framlögum úr ríkissjóði þannig að hann þurfi ekki að taka nein lán. Þetta er gott og gilt en reynslan segir okkur að það sé sama hvaða ríkisstjórn eigi í hlut, ekki sé vilji
til að leggja sjóðnum til nema helminginn af því fé sem hann þarf ef ekki eiga að vera um neinar lántökur að ræða. Að þessum kalda veruleika verðum við að laga okkur.
Það er oft haft að orði að Íslendingar leggi mikla áherslu á menntun. Víst er um það að allir eiga kost á almennri menntun á Íslandi og sífellt fleiri námsmenn taka nú stúdentspróf úr hverjum árgangi og sækja framhaldsnám í háskóla eða sérskólum. Mikill fjöldi íslenskra kennara hefur hlotið menntun sína og starfsþjálfun í erlendum eða innlendum skólum. Enginn vafi er á því að Lánasjóður ísl. námsmanna hefur stuðlað að því að gera þeim kleift að stunda framhaldsnám eftir stúdentspróf sem til þess hafa haft vilja og getu. Engum blandast hugur um að almenn menntun kemur yfirleitt bæði einstaklingunum sjálfum og þjóðfélaginu öllu til góða. En menntun er ekki ókeypis og því verður að huga að því hvernig greitt skuli fyrir hana. Þótt ekki sé alltaf samræmi milli námslengdar og tekna manna þegar út í lífið er komið er unnt að sýna fram á að í mörgum starfsgreinum er jákvæð fylgni milli námstíma og tekna. Arðsemi menntunar skiptist milli einstaklinga og þjóðfélagsins eftir því hvort einstaklingurinn fær hærra kaup vegna meiri menntunar eða hún hefur óbein áhrif á hagvöxt og velferð. Í þeim greinum þar sem einkageirinn er sterkur eins og varðandi eftirspurn eftir viðskiptafræðingum og verkfræðingum má reikna út arðsemi menntunar og hún reynist vera meiri en markaðsvextir. En erfitt er að meta gildi margs konar menntunar fyrir þjóðfélagið þar sem óbeinu áhrifin eru illmælanleg. Mikilvægt er að varðveita kosti núv. námslánakerfis að unnt sé að lána til næstum hvaða náms sem er að uppfylltum tilteknum almennum skilyrðum, óháð efnahag námsmanns.
Núgildandi námslánakerfi getur hins vegar ekki til frambúðar tryggt lánasjóðnum það ráðstöfunarfé sem hann þarf til að geta gegnt þessu hlutverki sínu. Tilgangur þeirra breytinga sem felast í frv. þessu er fyrst og fremst að treysta fjárhagslega stöðu lánasjóðsins til frambúðar og draga úr þeirri byrði sem ríkissjóður hefur af sjóðnum. Hin mikilvægi stuðningur þjóðfélagsins við menntun verður áfram verulegur. Lánin verða hins vegar dýrari og greiðast upp fyrr en áður enda verður framtíð sjóðsins ekki tryggð með öðrum hætti án aukinna ríkisframlaga. Með þeim tillögum um breytingar á lánasjóðnum sem hér eru settar fram næst það markmið að tryggja fjárhagsstöðu sjóðsins í framtíðinni, þ.e. eftir 10--15 ár miðað við svipað ríkisframlag og nú er til lánasjóðsins. Þessu má best lýsa með því að styrkhlutfall ríkisins lækkar úr um 65% nú í um 25% miðað við 6% ávöxtunarkröfu.
Vegna tekjutengingar á endurgreiðslu lána næst ekki það markmið að ríkisframlag nemi um 2,2 milljörðum kr. næstu árin með óbreyttu lántökuhlutfalli sjóðsins og óbreyttum útlánareglum. Ef stemma á stigu við aukningu ríkisframlags á næstu árum, án þess að til lækkunar á námslánum komi, verður að draga úr fjárþörf sjóðsins með einum eða öðrum hætti. Þar kemur helst til greina að herða kröfur um námsframvindu, skilyrða útborgun námsláns því að námsárangri hafi verið skilað eða taka aukin lán vegna bættrar stöðu sjóðsins í framtíðinni ef þetta frv. verður samþykkt. Gert er ráð fyrir að það verði verkefni stjórnar sjóðsins að setja reglur um þessi atriði í samráði við menntmrh. Jafnvel þær breytingar sem þetta frv. felur í sér nægja ekki einar og sér til að laga LÍN að þeim fjárhagslega veruleika sem við stöndum frammi fyrir og ekki er lengur hægt að loka augunum fyrir. Verði dregið úr áhrifum þeirra ákvæða þessa frv. sem lúta að fjárhagsstöðu sjóðsins leiðir það eingöngu til þess að grípa verður til frekari skerðingar á námslánum.
Þrátt fyrir að ég hafi þurft á sl. sumri að grípa til þess ráðs að lækka námslán þurfa framlög ríkissjóðs til LÍN að aukast verulega á næstu árum ef komast á hjá frekari lækkun lánanna að óbreyttum lögum.
Ljóst er að gildandi námslánakerfi, sem byggist á lögum númer 72/1982, getur ekki til frambúðar tryggt Lánasjóði ísl. námsmanna það ráðstöfunarfé sem hann þarf til þess að geta gegnt hlutverki sínu. Fjárþörf LÍN hefur aukist verulega á undanförnum árum. Þetta hefur valdið bæði auknum lántökum sjóðsins og vaxandi ríkisframlagi. Ef svo fer fram sem horfir mun eftirspurn eftir námslánum vaxa á komandi árum. Á aukinni fjárþörf sjóðsins eru ýmsar skýringar:
1. Flest nám að loknum grunnskóla er nú talið lánshæft að einhverju leyti ef undan er skilið nám til stúdentsprófs.
2. Nemendum á háskólastigi og framhaldsskólastigi hefur fjölgað umtalsvert.
3. Við mat á lánsþörf er nú tekið tillit til fleiri atriða en áður, yfirleitt til hækkunar.
4. Framfærslu- og námskostnaður almennt, þar með talin skólagjöld, hefur aukist verulega.
5. Kostnaður sjóðsins vegna eigin lántöku hefur aukist vegna þess m.a. að ríkisframlag hefur ekki aukist til jafns við útlán.
6. Lítill hvati er í núgildandi kerfi fyrir námsmann til að takmarka lántökur sínar.
Endurgreiðslur núgildandi laga eru í aðalatriðum þessar: Lánin eru vaxtalaus en verðtryggð og veitt til 40 ára. Eftirstöðvar falla niður þegar greitt hefur verið í 40 ár. Afborganir hefjast þremur árum eftir námslok og greitt er að hámarki 3,75% af útsvarsstofni ársins á undan, þó að lágmarki kr. 26.391 á ári.
Ekki verður deilt um að þessar lánareglur eru ekki í samræmi við það sem almennt gerist í þjóðfélaginu. Þær hvetja ekki til ráðdeildar, jafnframt því sem skammta verður lán verulega vegna mikillar ásóknar í þau. Núgildandi lög um námslán frá 1982 voru sett þegar aðrar aðstæður ríktu á fjármagnsmarkaði og lánskjör á öðrum sviðum, svo sem í húsnæðismálum, voru hagstæðari en nú er. Kostnaður ríkissjóðs hefur einnig aukist vegna hærri raunvaxta en áður.
Ríkisendurskoðun sendi til stjórnar LÍN og menntmrn. í apríl á síðasta ári skýrslu er nefnist ,,Greinargerð um fjárhagsstöðu Lánasjóðs ísl. námsmanna.`` Skýrsla þessi var lögð fyrir Alþingi á sínum tíma. Þar segir m.a., með leyfi hæstv. forseta:
,,Miðað við áframhaldandi starfsemi þarf sjóðurinn fyrirsjáanlega á miklum ríkisframlögum að halda á næstu árum vegna vaxtamunar inn- og útlána. Ríkissjóður hefur lagt mikla fjármuni í lánasjóðinn á undanförnum árum. Fyrirsjáanlegt er að framlög til sjóðsins þurfa að hækka á komandi árum vegna aukinnar fjárbindingar í sjóðnum og aukinnar ásóknar í námslán. Mikill vaxtamunur er á námslánum sem ekki bera vexti og þeim lánum sem sjóðurinn þarf að taka til þess að fjármagna útlán. Vaxtamunur þessi er í dag rúmlega 6%. Fjárbinding í námslánakerfinu er í dag rúmir 20 milljarðar í vaxtalausum námslánum að teknu tilliti til affalla vegna takmarkana á endurgreiðslum. Miðað við óbreytt útlán mun fjármagn sem bundið er í þessu kerfi verða um 40 milljarðar innan 10 ára og 650 milljarðar innan 20 ára.
Það er þó e.t.v. líklegra að útlán aukist nokkuð á komandi árum. Ef reiknað er með að útlán aukist um 2,5% á ári til ársins 2010 munu útistandandi námslán verða um 80 milljarðar kr. eftir 20 ár, sem er fjórföldun á því fjármagni sem er bundið í kerfinu í dag. Þar sem námslánin eru vaxtalaus fellur allur fjármagnskostnaður af þessari fjárhæð fyrr eða síðar á ríkissjóð.
Kostnaður ríkissjóðs við námslánakerfið er um 66% af veittum lánum miðað við að eigið fé sjóðsins á hverjum tíma nægi til að standa við skuldbindingar vegna lána. Er þá gert ráð fyrir að vextir af lánum sem sjóðurinn taki séu 6%.
Sem nálgun mætti segja að ríkisframlag verði að samsvara um 66% af lánveitingum lánasjóðsins miðað við að eigið fé sjóðsins standi undir skuldbindingum en þær falli ekki síðar á ríkissjóð. Í þessu sambandi er gert ráð fyrir að vextir af lánum sem sjóðurinn taki séu 6%. Ef ríkisframlagið er lægra er gengið á eigið fé sjóðsins og ef það er hærra er verið að auka við eigið fé sjóðsins. Ef veitt námslán yrðu árlega 3,8 milljarðar þyrfti ríkisframlag samkvæmt framansögðu að vera 3,8 milljarðar á ári og lántaka um 1,7 milljarðar miðað við óbreytt útlán.`` Ég er enn að vitna hér í þessa skýrslu Ríkisendurskoðunar.
,,Miðað við árlegt framlag úr ríkissjóði 1,75 milljarðar kr. sem er það sama og fjárlög gerðu ráð fyrir á árinu 1991 og að þeirri fjárhæð sem á vantar verði mætt með lántökum (reiknað er með að slík lán séu til 10 ára og beri 6% vexti) fæst sú niðurstaða að lánasjóðurinn muni stöðugt þurfa að taka hærri lán og verður svo komið árið 2014 að vaxtagjöld verða orðin 3,9 milljarðar sem er hærri fjárhæð en útlán. Þannig skapast í raun vítahringur stigaukinna lántaka og vaxtagjalda.
Kostnaður lækkar hins vegar ef gert er ráð fyrir að fjármagna útlán sjóðsins alfarið með ríkisframlögum án þess að tekin séu lán. Hér fæst sú niðurstaða að ríkissjóður þarf að leggja sjóðnum til 4,8 milljarða kr. á árinu 1991. Stærsti hluti þessa fjár fer til fjármögnunar kerfisins og kemur þannig í stað lánsfjár. Framlög fara síðan smám saman lækkandi niður í um 800 millj. kr. Þessi fjárhæð samsvarar árlegum kostnaði sjóðsins vegna rekstrar- og affalla veittra lána vegna takmarkana á endurgreiðslum.``
Og enn úr þessari skýrslu Ríkisendurskoðunar um styrki vegna takmarkana á endurgreiðslum:
,,Vegna endurgreiðslureglna eru námslán að hluta til styrkir. Endurgreiðsla er nú takmörkuð við 40 ár og 3,75% af tekjum. Þetta þýðir að um 19% af veittum námslánum eru í raun styrkir eða um 4,9 milljarðar kr. af útistandandi lánum í árslok 1990.``
Og um styrki vegna vaxtaniðurgreiðslna:
,,Námslán eru verðtryggð en bera hins vegar enga vexti. Ef námslán eru borin saman við skuldabréf á almennum markaði kemur í ljós að vaxtaniðurgreiðsla ríkissjóðs á námslánum er veruleg. Ef gerð er 6% ávöxtunarkrafa til fjármagns verða afföll af útistandandi námslánum í árslok 1990 rúmir 9,8 milljarðar kr.`` Þetta sem ég hef hér lesið er úr skýrslu Ríkisendurskoðunar um LÍN.
Meginbreytingin sem felst í þessu frv. er sú að teknir eru upp vægir vextir á lánin. Endurgreiðslur hefjast fyrr en áður og greitt er hraðar til baka. Það skiptir því námsmanninn miklu máli að reyna að takmarka lántökur sínar sem kostur er því þá verður greiðslubyrðin minni að námi loknu. Í núgildandi kerfi skiptir ekki máli hversu hátt lán er tekið; greiðslubyrðin verður sú sama, þeir námsmenn sem taka hæst lán fá mesta styrki. Í frv. þessu er þó gert ráð fyrir að greiðslubyrðin verði nánast sú sama fyrstu fimm endurgreiðsluárin og hún er nú.
Í frv. þessu er lögð áhersla á að LÍN geti áfram auðveldað fólki að afla sér menntunar með því að veita hagstæð lán jafnframt því sem lánareglur verði á þann veg að hvatt sé til ráðdeildar af hálfu námsmanna og framlög úr ríkissjóði minnki með því að endurgreiðslur lána standi í ríkari mæli undir útlánum.
Reynt er að varðveita þá kosti sem núverandi námslánakerfi hefur, t.d. um að lána til næstum hvaða náms sem er að uppfylltum tilteknum almennum skilyrðum. Einnig er gert ráð fyrir að endurgreiðslur á hverju ári fari ekki fram úr tilteknu hlutfalli af tekjum fyrra árs.
Lögð er áhersla á að raska sem minnst reglum um útlán sjóðsins en lagðar eru til veigamiklar breytingar á endurgreiðslureglum til að tryggja fjármögnun sjóðsins, þó áfram sé gert ráð fyrir að námslán séu meðal hagstæðustu lána sem í boði eru í þjóðfélaginu.
Í frv. þessu er lagt til að öll ákvæði um námsstyrki falli niður. Í því sambandi er rétt að taka fram að ég mun beita mér fyrir endurskoðun laga nr. 51/1957, um Vísindasjóð, í þeim tilgangi að hann geti í ríkari mæli en nú veitt styrki til námsmanna í langskólanámi og til skólagjalda. Það leiðir til þess að þörf t.d. doktorsnema fyrir námslán ætti að minnka.
Víkjum þá að helstu breytingum frá núgildandi lögum sem lagt er til að gerðar verði samkvæmt frv. þessu og helstu röksemdum fyrir þeim. Þá nefni ég hér í fyrsta lagi að námslán beri 3% vexti frá námslokum en séu vaxtalaus á námstíma. Helstu ástæður þess að setja væga vexti á lánin er fyrst og fremst gífurleg eftirspurn eftir námslánum vegna þess hve eftirsóknarverð þau eru. Fjöldi lánþega hefur vaxið langt umfram það sem áætlað var þegar núgildandi lög voru sett. Mörg dæmi eru um að námsmenn hafi haft meira ráðstöfunarfé meðan þeir voru í námi en þegar námi lauk og komið var út á vinnumarkaðinn. Lánasjóðnum hefur verið gert að taka allt að 55% af ráðstöfunarfé sínu að láni á 6% vöxtum sem hann endurlánar vaxtalaust. Þessi vaxtamunur leiðir til þess að sjóðurinn verður innan fárra ára gjaldþrota og ekki megnugur að gegna hlutverki sínu. Þó svo teknir séu upp 3% vextir verður vaxtamunur áfram verulegur. Vextir eru almennt á námslán á Norðurlöndum. Námslán verða áfram vaxtalaus á námstíma og bera lægstu
vexti í þjóðfélaginu. Í því felst verulegur styrkur.
Þá nefni ég í öðru lagi að endurgreiðslur hefjast ári eftir námslok í stað þriggja áður. Þessi breyting hefur mikla þýðingu fyrir fjárhag sjóðsins og hefur fyrst í stað jafnvel meiri þýðingu en upptaka vaxtanna samanber það sem segir í fskj. 1 með þessu frv.
Ég nefni í þriðja lagi að lánstími verður fjórfaldur námstími. Hámark árlegrar endurgreiðslu verði þó 4% útsvarsstofni ársins á undan endurgreiðsluári fyrstu fimm árin en 8% eftir það. Í núgildandi kerfi er árleg endurgreiðsla 3,75% af útsvarsstofni ársins á undan, eins og ég hef áður sagt, og er algerlega óháð upphæð lánsins. Það skiptir námsmann engu raunverulegu máli hversu hátt lán hann tekur. Hann verður e.t.v. eitthvað lengur að endurgreiða það og því hærra sem lánið er, því meira fellur niður að loknum endurgreiðslutímanum. Í þessu frv. eru námstími og upphæð láns látin ráða hversu mikil árleg endurgreiðsla verður. Fastagreiðslan, sem ávallt er greidd, er óháð tekjum. Lánstími er skilgreindur sem fjórfaldur eðlilegur námstími og skal hann tilgreindur í skuldabréfi, þó með þeim fyrirvara að námsmaður ljúki því námi sem lánað er til, annars endurgreiðist lánið á helmingi styttri tíma. Samkvæmt þessu yrði lánstími í þriggja ára BA-námi 12 ár óháð því hversu mörg ár námsmaður nýtti sér lánsrétt sinn enda ljúki hann viðkomandi námi. Haldi hann áfram til MA-gráðu eða lengra, þá lengist námstíminn fyrir allt lánið. Sett er þak á endurgreiðslu með tilliti til tekna námsmanns að námi loknu. Segja má að með þessu sé blandað saman námsláni, sem sé endurgreitt með sama hætti og námslán samkvæmt núgildandi lögum, og jafngreiðsluláni eins og húsnæðisláni nema sett er visst hámark á árlegar greiðslur og bætist það sem umfram er við höfuðstólinn og lengir sjálfkrafa afborgunartímann.
Þá nefni ég í fjórða lagi að hætt verði að lána til sérnáms sem ekki er á háskólastigi nema lánþegi verði 20 ára á því almanaksári sem lán er veitt.
Lögin um LÍN miða að því að tryggja jafnrétti til náms. Á sínum tíma voru iðnskólar gerðir lánshæfir með ákvæðum í reglugerð er menntmrh. setti. Nú hefur iðnnám færst að stórum hluta inn í fjölbrautaskóla sem liður í námi til stúdentsprófs. Það fer eftir því á hvaða braut námsmaður er hvort hann telst lánshæfur eða ekki en hefur ekkert að gera með efnahag hans að öðru leyti. Tökum dæmi. Systkin stunda bæði nám í fjölbrautaskóla. Annað fær lán vegna þess að það er á iðnbraut en hitt ekki vegna þess að það er á eðlisfræðibraut. Hefur þetta eitthvað með jafnrétti til náms að gera? Sanngjarnt hlýtur að vera að námsmenn sitji við sama borð á þessum árum og ógerlegt þykir að láta námslán taka til náms til stúdentsprófs.
Í lögum um LÍN hefur aldrei verið tekið tillit til efnahags foreldra þegar tekin hefur verið ákvörðun um rétt til námsláns að því undanskildu að lán til námsmanna í foreldrahúsum hafa verið lægri en almenn lán. Þessa reglu hefur þó verið auðvelt að misnota samanber fjölda málamyndahúsaleigusamninga sem sjóðnum berast árlega. Með þessu eru tekin af tvímæli um að séu menn í öðru námi en háskólanámi verða þeir sjálfir eða foreldrar námsmanna að fjármagna námið. Lán til þess fæst ekki fyrr en námsmaður verður 20 ára. Þessi breyting snertir m það bil 300 lánþega.
Þá nefni ég að felld verða niður ákvæði um lífeyrissjóðsgreiðslur. Í umsögn námsmannasamtakanna um þetta atriði segir m.a. að þessi ákvæði séu orðin úrelt miðað við breyttar reglur um húsnæðislán. Auk þess er það nokkuð sérkennilegt að tala um lífeyrissjóðsgreiðslur af lánum.
Ég nefni næst að sjóðnum verði heimilt að innheimta lántökugjöld til þess að greiða rekstrarkostnað. Þetta er gert til þess m.a. að standa straum af rekstrarkostnaði sjóðsins. Þó er gert ráð fyrir að lántökugjöldin verði lægri en almennt gerist, þ.e. 1,2% í stað 1,8%. Í raun eru lántökugjöld í bönkum 3,3% þegar 1,5% stimpilgjaldi hefur verið bætt við. Í þessu frv. er gert ráð fyrir að skuldabréf vegna námslána verði áfram undanþegin stimpilgjaldi eins og verið hefur en fyrir því hefur skort lagaheimild sem bætt er úr í frv. þessu.
Þá er gerð krafa um tvo ábyrgðarmenn í stað eins áður. Hér er horfið til þess fyrirkomulags sem gilti fyrir árið 1982. Sjóðurinn þarf að hafa sambærilegar tryggingar fyrir endurgreiðslu og almennt tíðkast. Sá sem ekki getur útvegað slíka tryggingu getur ekki fengið lán. Ekki er gerð krafa um fasteignatryggingu eins og hjá flestum lánastofnunum fyrir svo háum lánum. Þessi breyting tengist einnig þeirri breytingu að skuldabréfin eru sameinuð jafnóðum og ég mun víkja að því hér á eftir. Í frv. er lagt til að gerðar verði strangari kröfur til lánþega, t.d. að þeir séu ekki gjaldþrota eða að beðið hafi verið um skipti á búi þeirra eða þeir séu í vanskilum við sjóðinn. Dæmi eru um að námsmaður sem er að fá lán noti lánið til að greiða lögfræðingi sem er að innheimta vanskil fyrir LÍN. Enn fremur hefur ekki verið talið hægt að neita gjaldþrota einstaklingum um lán.
Þá er gert ráð fyrir að skuldabréf verði sameinuð jafnóðum svo að ekki séu í gildi margar skuldaviðurkenningar frá lánþegum. Tekin er sem sagt upp sú nýbreytni að á hverju nýju skuldabréfi sem námsmaður gefur út komi fram heildarskuld hans. Endurgreiðsla fer fram eftir síðasta skuldabréfið sem hann gefur út. Er þá eldra bréf eyðilagt um leið og nýtt er gefið út. Samkvæmt núgildandi lögum undirrita flestir lánþegar LÍN mörg skuldabréf sem falla öll í gjalddaga á sama tíma og væru þau innheimt samtímis yrði um margfalda greiðslubyrði að ræða. Þetta fyrirkomulag er enn fremur mjög óheppilegt þegar innheimta þarf vanskil. Hefur hér vafalaust verið um yfirsjón að ræða hjá löggjafanum þegar lög nr. 72/1982 voru sett því samkvæmt lögunum frá 1976 voru öll skuldabréf, sem námsmaður hafði gefið út meðan á námi stóð, sameinuð ári eftir námslok og fóru endurgreiðslur fram samkvæmt því skuldabréfi. Með frv. þessu er sem sagt horfið til þess fyrirkomulags sem gilti fyrir 1982, þó með öðru sniði.
Þá verður námsaðstoð ekki greidd út fyrr en sýnt hefur verið fram á námsárangur. Þetta ákvæði kemur í veg fyrir að LÍN sé að greiða út námslán ef ekki hefur verið sýnt fram á námsframvindu. Á síðasta ári þurfti LÍN að endurkrefja um það bil 55 millj. kr. vegna ofgreiddra lána vegna þess að tilsettri námsframvindu var ekki skilað. Þetta fyrirkomulag hefur fram að þessu eingöngu gilt um fyrsta árs nema og hefur m.a. leitt til þess að bankarnir hafa í sífellt ríkari mæli farið að bjóða námsmönnum þjónustu sína.
Með þessu skrefi ætti þessi samvinna að aukast enn
frekar. Þessa heimild er hægt að nota til þess að leysa skammtímafjárhagsvanda sjóðsins.
Þá er stjórn sjóðsins veitt heimild til að veita almenn skuldabréfalán. Hér er eingöngu um heimild að ræða. Inntak hennar hefur ekki verið mótað en gert ráð fyrir að stjórn sjóðsins og menntmrh. hafi það með höndum. Ef beita þarf miklum niðurskurði gæti verið lausn að veita slík lán til tiltekinna þátta svo sem skólagjalda. Þá er heimild til að veita víxillán felld niður. Hún hefur lítið sem ekkert verið notuð og þess vegna ekki ástæða til að viðhalda henni.
Nokkrar aðrar breytingar eru gerðar sem rétt er að geta um sérstaklega. Breytt er lítillega skilgreiningu 3. gr. og hugtakinu opinber aðstoð við námsmenn og þess í stað gefin viðmiðun um það fyrir hverju skuli lánað. Ekki er gert ráð fyrir neinum verulegum breytingum á útlánum sjóðsins en stjórnin hefur með þessari breytingu rýmra svigrúm til ákvörðunar á því fyrir hvaða útgjöldum námsmanni skuli lánað og hvaða tillit skuli taka til fjölskyldustærðar hans, tekna o.s.frv. Það er þrengt nokkuð ákvæði um lánveitingar til erlendra ríkisborgara annarra en Norðurlandabúa. Þannig er nú gerð krafa um að lánþegar séu íslenskir ríkisborgarar nema gagnkvæmir samningar séu milli landanna um námsaðstoð eins og er milli Norðurlanda. Það er sett inn ótvíræð heimild til að námsmaður geti sótt um lægra lán en hann á rétt á. Þetta er nauðsynlegt vegna þess að með samþykkt frv. verður það hagur námsmanns að geta takmarkað sem mest lántökur sínar.
Það er dregið úr þörf að ráðherrar setji reglugerð um starfsemi sjóðsins. Það er talið nægjanlegt að sjóðstjórn setji reglur um starfsemina, reglur sem ráðherra samþykki. Þá hafa verið tekin í lagatexta nokkur atriði úr reglugerð nr. 578/1982. Enn fremur hefur stjórn sjóðsins verið falið vald í vissum tilvikum sem ráðherra hafði áður. Það ætti að draga úr þörf á að ráðherra setji sérstaka reglugerð um starfsemi sjóðsins þó vissulega hafi hann heimild til þess. Úthlutunarreglur og aðrar reglur stjórnar, samþykktar af ráðherra, ættu að nægja.
Nokkuð er breytt ákvæðum um heimild til innheimtu félagsgjalda fyrir hagsmunasamtök námsmanna. Það er gert ráð fyrir að sjóðurinn geti ekki dregið slíkt gjald af láni námsmanns nema skýr ósk námsmanns þar að lútandi hafi komið fram á umsóknareyðublaði. Þetta á ekkert skylt við verkalýðsfélög og auk þess er hér ekki um laun að ræða. Þá er rétt að minna á að í frv. þessu er lagt til að lífeyrissjóðsgreiðslur af lánum falli niður eins og ég gat um áður.
Í 18. gr. frv. er gert ráð fyrir að námsmaður hafi visst val þegar hann þarf að endurgreiða bæði af námslánum samkvæmt gildandi lögum og samkvæmt lögum þessum. Námsmaður getur valið hvernig hann vill endurgreiða skuld samkvæmt lögum 72/1982 eða eldri lögum. Annars vegar getur hann greitt þá skuld algerlega óháð og til viðbótar skuld samkvæmt þessum lögum. Hins vegar getur hann sameinað eldri skuld lánum samkvæmt nýjum lögum og endurgreitt samkvæmt því. Þó greiðir hann aldrei vexti af eldra láninu. Þetta þýðir að námsmaður þarf að velja um hvort hann greiðir af lánunum óháð hvort öðru eða endurgreiðir eldra lán samkvæmt endurgreiðslureglum þessara laga. Í hvorugu tilfellinu greiðir hann vexti af eldra láninu.
Í þessu frv. er um nokkuð veigamiklar breytingar að ræða frá fyrri lögum og þótti því rétt að leggja fram frv. til nýrra laga sem leysa af hólmi lög nr. 72/1982 þótt margt sé óbreytt frá núgildandi lögum, eins og fram kemur í athugasemdum við einstakar greinar í grg. Enn fremur heitir frv.: Frumvarp til laga um Lánasjóð ísl. námsmanna en núgildandi lög eru um námslán og námsstyrki. Það er gert ráð fyrir að lög þessi taki þegar gildi og komi til framkvæmda við úthlutun námslána fyrir skólaárið 1992--1993.
Um talnaleg áhrif þeirra breytinga sem felast í þessu frv. vísa ég til fylgiskjala en drep á nokkur atriði.
Með samþykkt þessa frv. mun að líkindum draga eitthvað úr eftirspurn eftir námslánum þar sem þau verða ekki eins eftirsóknarverð og áður. Einnig er aðgangur að námslánum lítillega takmarkaður frá núgildandi lögum. Eins munu vextir, hertar endurgreiðslureglur, auknar kröfur um ábyrgðarmenn og lántökugjöld vafalaust hvetja til varfærni í lántökum. Í útreikningum þeim, sem fylgja frv. þessu, er ekki gerð tilraun til að meta hve mikið gæti dregið úr eftirspurninni. Miðað við áætlanir um fjölgun nemenda og fjárþörf LÍN í framtíðinni valda hugmyndirnar um 3% vexti, lánstíma sem er fjórfaldur námstími, greiðslum sem hefjast árið eftir námslok, 1,2% lántökugjald o.fl. um 138 millj. kr. lækkun ríkisframlags árið 1993. 310 millj. kr. lækkun þess árið 1997 og 2.332 millj. kr. lækkun þess árið 2010. Um frekari talnaleg áhrif breytinga samkvæmt frv. þessu svo sem um greiðslubyrði o.fl. vísa ég til fylgiskjala með frv.
Stuðningur ríkisins við menntun er áfram nauðsynlegur og er veittur með vaxtaleysi á námstíma og eftirgjöf frá markaðsvöxtum. Árið 1992 er áætlað að þessi stuðningur ríkisins nemi um 400 millj. kr. í formi vaxtaleysis á námstíma og 400 millj. kr. í formi vaxtaniðurgreiðslna. Samanlagður stuðningur ríkisins við menntun samkvæmt frv. þessu yrði í heild nálægt 1 milljarði kr. árið 1992.
Þegar framlög til LÍN eru skoðuð er einnig fróðlegt að athuga skiptingu framlaga til æðri menntunar og rannsóknastarfsemi á Íslandi. Í fjárlögum fyrir árið 1992 er gert ráð fyrir rúmlega 1.800 millj. kr. til Háskóla Íslands og allra stofnana sem honum tengjast og eitthvað innan við 600 millj. til Háskólans á Akureyri, Kennaraháskóla Íslands og Tækniskóla Íslands. Sé öðrum rannsóknaverkefnum bætt við, svo sem Rannsóknaráði ríkisins, Rannsóknasjóði, Vísindaráði og Vísindasjóði að meðtöldu framlagi Seðlabanka Íslands, rösklega 100 millj. kr., fæst að heildarframlög til allra æðri skóla í landinu og rannsóknastofnana, fyrir utan rannsóknastofnanir atvinnuveganna, nema um 2,8 milljörðum kr. á árinu 1992.
Hæstv. forseti. Ég hef hér gert nokkra grein fyrir þessu frv., frv. til laga um Lánasjóð ísl. námsmanna. Ég vænti þess að hv. menntmn. taki frv. til vandlegrar umfjöllunar. Mér er kunnugt að nefndin hefur raunar þegar hafið umfjöllun um frv. samkvæmt heimild í nýjum þingskapalögum og fyrir það þakka ég. Námsmenn hafa gert ýmsar athugasemdir við frv. og eiga sjálfsagt eftir að koma fleiru að. Mér þykir eðlilegt og sjálfsagt að á þeirra rök verði hlýtt. Eflaust má sitthvað betur fara en hér er lagt til. Það verður hins vegar að vera ljóst að meginmarkmið frv. verða að nást. Aðrar leiðir að þeim markmiðum eru ekki fyrir fram útilokaðar. Mér þykir t.d. rétt að athugað verði sérstaklega hvort réttlætanlegt er eða hvort það er yfirleitt mögulegt að tekjuhærri einstaklingar greiði hærra hlutfall en hinir tekjulægri á endurgreiðslutímanum. Námsmenn hafa bent á að regla frv. geti þýtt að samkvæmt þessu kerfi geti endurgreiðsla á ári farið niður í 2% af árstekjum móti 3,75% samkvæmt gildandi kerfi. Þetta er sjálfsagt að kannað verði betur.
Þá hafa námsmenn og raunar fleiri bent á afleiðingar þess að lánshæfni sérnáms, sem ekki er á háskólastigi, verði bundið við 20 ára aldur. Ég vísa til þeirra raka sem ég færði fram fyrir þessari tillögu sem í frv. er. Engu að síður þykir mér sjálfsagt að hv. menntmn. athugi þetta ákvæði alveg sérstaklega.
Hæstv. forseti. Ég hef gert grein fyrir helstu atriðum frv. Ég læt í ljós þá von að frv. fái sem greiðasta leið hér á hv. Alþingi en mér er alveg ljóst að um þetta mál hafa menn margt að segja og ég efast ekki um að hv. menntmn. þarf að taka sér góðan tíma til þess að athuga málið.
Ég legg til, hæstv. forseti, að frv. verði vísað til hv. menntmn. að lokinni þessari umræðu.
