Sjávarútvegsráðherra (Þorsteinn Pálsson)
:
Herra forseti. Ég vil í tilefni af þeirri umræðu, sem hér fer fram, greina með örfáum orðum frá stöðu sjávarútvegsins og afkomuhorfum enda hygg ég að flestum hv. þm. sé ljóst að afkoma sjávarútvegsins ræður mestu um atvinnu í landinu, verðmætasköpun og lífskjör fólksins sem hér býr.
Á vegum sjútvrn. starfar sérstök nefnd að endurskoðun fiskveiðistefnu og mótun nýrrar sjávarútvegsstefnu. Þessi nefnd hefur að undanförnu unnið að athugunum á rekstrarstöðu og afkomu sjávarútvegsins. Þjóðhagsstofnun hefur unnið að frumkvæði nefndarinnar sérstaka greinargerð um greiðslu- og skuldastöðu fyrirtækja í sjávarútvegi. Mér barst þessi greinargerð í síðustu viku og gerði ríkisstjórninni grein fyrir meginniðurstöðum hennar í morgun. Hún byggir á úttekt á rekstri fyrirtækja á árinu 1990.
Meginniðurstaðan í þessari úttekt Þjóðhagsstofnunar er sú að á árinu 1990 hafi 45% fyrirtækja í sjávarútvegi átt í verulegum greiðsluerfiðleikum, ekki átt með eðlilegum hætti fyrir afborgunum og vöxtum og á þann veg verið á beinni gjaldþrotabraut. Að minni beiðni hefur Þjóðhagsstofnun gert framreikning á þessari úttekt miðað við rekstrarstöðu á þessu ári. Lausleg niðurstaða nefndarinnar er sú að meiri hluti fyrirtækja í sjávarútvegi við núverandi aðstæður, eða um 59%, eigi ekki með eðlilegum hætti upp í afborganir og vexti og sé með þeim hætti á beinni gjaldþrotabraut. Hér er um að ræða yfir 200 fyrirtæki í sjávarútvegi sem eiga við erfiðleika af þessu tagi að etja. Í úrtakinu, sem í eru rúmlega 140 fyrirtæki, eru um 85 fyrirtæki sem eiga við þessa erfiðleika að etja.
Þá hef ég fengið niðurstöðu af athugunum Hagfræðistofnunar Háskólans á afkomu útgerðarfyrirtækja sl. áratug. Meginniðurstaðan í þeirri úttekt er sú að á sl. áratug vanti 50--60 milljarða kr. upp á að fiskvinnslan hafi verið rekin með eðlilegum hætti, haft eðlilegan hagnað. Í morgun gerði ég ríkisstjórninni grein fyrir þessari niðurstöðu og ég hef óskað eftir því við Hagfræðistofnun Háskólans að hún geri sams konar úttekt á rekstri fiskvinnslunnar á liðnum áratug.
Þá hefur Þjóðhagsstofnun gert athugun á rekstrarstöðu sjávarútvegsfyrirtækja í byrjun þessa árs miðað við rekstrarskilyrði í janúar. Niðurstaða þeirrar athugunar er sú að sjávarútvegurinn í heild, veiðar og vinnsla, eru við þær aðstæður með 4% tapi, það er 4% hallarekstur á sjávarútveginum í heild. Þegar nánar er litið á tölurnar sést að veiðarnar eru reknar með 2% hagnaði en þar er fyrst og fremst um að ræða hagnað af rekstri frystitogaranna en tap á rekstri bátaflotans. Þegar litið er á fiskvinnsluna kemur í ljós að hún er rekin með 8% halla, bæði frysting og söltun. Hér er um mjög alvarlegar tölur að ræða en til viðbótar er á það að líta að við megum frekar vænta þess að verð lækki á erlendum mörkuðum á næstu árum en að það hækki. Ég hef fengið minnisblað frá Samtökum fiskvinnslustöðva þar sem reynt er að meta væntanlegar verðbreytingar á næstu mánuðum. Þar kemur fram að að mati Samtaka fiskvinnslustöðva er gert ráð fyrir því, miðað við óbreytt framboð á fiski, að verðlækkun á botnfiskafurðum á næstu 6--8 mánuðum verði 4--6%. Ef verðþróun verður með þessum hætti sem Samtök fiskvinnslustöðva reikna með verður hallarekstur sjávarútvegsins á þessu ári enn meiri en Þjóðhagsstofnun hefur gert hér ráð fyrir. Í heild gæti hallarekstur sjávarútvegsins, ef þessar svartsýnu spár ganga eftir, orðið 7--8% og halli á fiskvinnslunni gæti orðið 12--13%.
Hér er um mjög alvarlegar tölur að ræða. Eigi að síður er mjög mikilvægt að menn geri sér grein fyrir því að þetta eru blákaldar staðreyndir, staðreyndir sem við þurfum að horfast í augu við, getum ekki lokað augunum fyrir og þurfum að taka á málum hvarvetna í þjóðarbúskapnum, ríkisrekstrinum og einkaneyslu í samræmi við þessar alvarlegu staðreyndir sem eru alvarlegri en við höfum þurft að horfast í augu við um langan tíma.
Fyrir þessu eru vitaskuld ýmsar ástæður en tvær meginástæðurnar eru, eins og flestir hv. þm. vita, að annars vegar hafa breytingar orðið á ytri skilyrðum í rekstri sjávarútvegsins en hins vegar, og það er ekki síður ástæða að hafa í huga, að við höfum a.m.k. í tvo áratugi búið við grundvallarskekkju í rekstri sjávarútvegsins, grundvallarskekkju í íslenskum þjóðarbúskap þar sem of lítið hefur verið gert úr stöðu framleiðslunnar en of mikið vægi lagt á neysluna. Það hefur verið viðvarandi viðskiptahalli mörg undangengin ár ef árið 1986 er frá talið. Hagnaður íslenskra fyrirtækja er um 30% eða rúmlega það meðan hagnaður að meðaltali í OECD-ríkjunum er um 40%, þ.e. hagnaður og afskriftir. Ef við ætlum að búa hér til hagsældarríki og halda í við aðrar þjóðir, treysta lífskjörin í landinu þarf að taka á þessum grundvallarvanda. Það er vitaskuld flókið verkefni og leysist ekki með einföldum aðgerðum.
Nú eru í gangi mjög umfangsmiklar, sértækar aðgerðir af hálfu sveitarfélaga til hjálpar sjávarútvegsfyrirtækjum við þessar aðstæður. Það er stefna núv. ríkisstjórnar að hverfa frá sértækum aðgerðum hvort heldur þær eru á vegum ríkisins sjálfs eða annarra opinberra aðila eins og sveitarfélaga. Þess vegna verður ekki undan því vikist til þess að tryggja rekstri sjávarútvegsins eðlileg skilyrði svo að hann geti gengið án ríkisafskipta að taka á þeim grundvallarvanda sem hér er við að etja í íslensku hagkerfi. Að ætla að leysa þennan vanda með deyfilyfjum einum saman væri ábyrgðarleysi. Sú nefnd sem starfar um mótun sjávarútvegsstefnu á vegum sjútvrn. með aðild beggja stjórnarflokkanna hefur unnið að athugunum á þessum málum. Á fundi ríkisstjórnarinnar í morgun varð hún sammála um að fela nefndinni frekari könnun á stöðu sjávarútvegsins að þessu leyti og íslenska þjóðarbúsins og gera þar um tillögur til úrbóta til þess að við getum til lengri tíma tekið á þessum vanda, stefnt íslenskri þjóð og íslenskum þjóðarbúskap til sóknar á nýjan leik.
Það er deginum ljósara að við þessar aðstæður getum við ekki hagnýtt okkur sem skyldi þá möguleika sem fyrir hendi eru til sóknar í atvinnumálum með nýsköpun og vöruþróun og nýjum markaðsaðstæðum nema við treystum enn betur rekstrarskilyrði útflutningsatvinnuveganna. Það verður verkefni nefndar um mótun sjávarútvegsstefnu að taka á þessu viðfangsefni og skila tillögum um nauðsynlegar aðgerðir. Það hefur þegar verulega áunnist með þeim aðgerðum sem ríkisstjórnin hefur beitt sér fyrir í ríkisfjármálum og dregið hafa úr lánsfjáreftirspurn opinberra aðila og stuðlað að vaxtalækkun, lækkun á nafnvöxtum og fyrstu skrefum í lækkun raunvaxta. Allt eru þetta nauðsynlegar og óhjákvæmilegar aðgerðir til þess að skapa atvinnulífinu eðlilegt svigrúm til áframhaldandi viðreisnaraðgerða til eflingar íslensku atvinnulífi.
Herra forseti. Ég vil í tilefni af þeirri umræðu, sem hér fer fram, greina með örfáum orðum frá stöðu sjávarútvegsins og afkomuhorfum enda hygg ég að flestum hv. þm. sé ljóst að afkoma sjávarútvegsins ræður mestu um atvinnu í landinu, verðmætasköpun og lífskjör fólksins sem hér býr.
Á vegum sjútvrn. starfar sérstök nefnd að endurskoðun fiskveiðistefnu og mótun nýrrar sjávarútvegsstefnu. Þessi nefnd hefur að undanförnu unnið að athugunum á rekstrarstöðu og afkomu sjávarútvegsins. Þjóðhagsstofnun hefur unnið að frumkvæði nefndarinnar sérstaka greinargerð um greiðslu- og skuldastöðu fyrirtækja í sjávarútvegi. Mér barst þessi greinargerð í síðustu viku og gerði ríkisstjórninni grein fyrir meginniðurstöðum hennar í morgun. Hún byggir á úttekt á rekstri fyrirtækja á árinu 1990.
Meginniðurstaðan í þessari úttekt Þjóðhagsstofnunar er sú að á árinu 1990 hafi 45% fyrirtækja í sjávarútvegi átt í verulegum greiðsluerfiðleikum, ekki átt með eðlilegum hætti fyrir afborgunum og vöxtum og á þann veg verið á beinni gjaldþrotabraut. Að minni beiðni hefur Þjóðhagsstofnun gert framreikning á þessari úttekt miðað við rekstrarstöðu á þessu ári. Lausleg niðurstaða nefndarinnar er sú að meiri hluti fyrirtækja í sjávarútvegi við núverandi aðstæður, eða um 59%, eigi ekki með eðlilegum hætti upp í afborganir og vexti og sé með þeim hætti á beinni gjaldþrotabraut. Hér er um að ræða yfir 200 fyrirtæki í sjávarútvegi sem eiga við erfiðleika af þessu tagi að etja. Í úrtakinu, sem í eru rúmlega 140 fyrirtæki, eru um 85 fyrirtæki sem eiga við þessa erfiðleika að etja.
Þá hef ég fengið niðurstöðu af athugunum Hagfræðistofnunar Háskólans á afkomu útgerðarfyrirtækja sl. áratug. Meginniðurstaðan í þeirri úttekt er sú að á sl. áratug vanti 50--60 milljarða kr. upp á að fiskvinnslan hafi verið rekin með eðlilegum hætti, haft eðlilegan hagnað. Í morgun gerði ég ríkisstjórninni grein fyrir þessari niðurstöðu og ég hef óskað eftir því við Hagfræðistofnun Háskólans að hún geri sams konar úttekt á rekstri fiskvinnslunnar á liðnum áratug.
Þá hefur Þjóðhagsstofnun gert athugun á rekstrarstöðu sjávarútvegsfyrirtækja í byrjun þessa árs miðað við rekstrarskilyrði í janúar. Niðurstaða þeirrar athugunar er sú að sjávarútvegurinn í heild, veiðar og vinnsla, eru við þær aðstæður með 4% tapi, það er 4% hallarekstur á sjávarútveginum í heild. Þegar nánar er litið á tölurnar sést að veiðarnar eru reknar með 2% hagnaði en þar er fyrst og fremst um að ræða hagnað af rekstri frystitogaranna en tap á rekstri bátaflotans. Þegar litið er á fiskvinnsluna kemur í ljós að hún er rekin með 8% halla, bæði frysting og söltun. Hér er um mjög alvarlegar tölur að ræða en til viðbótar er á það að líta að við megum frekar vænta þess að verð lækki á erlendum mörkuðum á næstu árum en að það hækki. Ég hef fengið minnisblað frá Samtökum fiskvinnslustöðva þar sem reynt er að meta væntanlegar verðbreytingar á næstu mánuðum. Þar kemur fram að að mati Samtaka fiskvinnslustöðva er gert ráð fyrir því, miðað við óbreytt framboð á fiski, að verðlækkun á botnfiskafurðum á næstu 6--8 mánuðum verði 4--6%. Ef verðþróun verður með þessum hætti sem Samtök fiskvinnslustöðva reikna með verður hallarekstur sjávarútvegsins á þessu ári enn meiri en Þjóðhagsstofnun hefur gert hér ráð fyrir. Í heild gæti hallarekstur sjávarútvegsins, ef þessar svartsýnu spár ganga eftir, orðið 7--8% og halli á fiskvinnslunni gæti orðið 12--13%.
Hér er um mjög alvarlegar tölur að ræða. Eigi að síður er mjög mikilvægt að menn geri sér grein fyrir því að þetta eru blákaldar staðreyndir, staðreyndir sem við þurfum að horfast í augu við, getum ekki lokað augunum fyrir og þurfum að taka á málum hvarvetna í þjóðarbúskapnum, ríkisrekstrinum og einkaneyslu í samræmi við þessar alvarlegu staðreyndir sem eru alvarlegri en við höfum þurft að horfast í augu við um langan tíma.
Fyrir þessu eru vitaskuld ýmsar ástæður en tvær meginástæðurnar eru, eins og flestir hv. þm. vita, að annars vegar hafa breytingar orðið á ytri skilyrðum í rekstri sjávarútvegsins en hins vegar, og það er ekki síður ástæða að hafa í huga, að við höfum a.m.k. í tvo áratugi búið við grundvallarskekkju í rekstri sjávarútvegsins, grundvallarskekkju í íslenskum þjóðarbúskap þar sem of lítið hefur verið gert úr stöðu framleiðslunnar en of mikið vægi lagt á neysluna. Það hefur verið viðvarandi viðskiptahalli mörg undangengin ár ef árið 1986 er frá talið. Hagnaður íslenskra fyrirtækja er um 30% eða rúmlega það meðan hagnaður að meðaltali í OECD-ríkjunum er um 40%, þ.e. hagnaður og afskriftir. Ef við ætlum að búa hér til hagsældarríki og halda í við aðrar þjóðir, treysta lífskjörin í landinu þarf að taka á þessum grundvallarvanda. Það er vitaskuld flókið verkefni og leysist ekki með einföldum aðgerðum.
Nú eru í gangi mjög umfangsmiklar, sértækar aðgerðir af hálfu sveitarfélaga til hjálpar sjávarútvegsfyrirtækjum við þessar aðstæður. Það er stefna núv. ríkisstjórnar að hverfa frá sértækum aðgerðum hvort heldur þær eru á vegum ríkisins sjálfs eða annarra opinberra aðila eins og sveitarfélaga. Þess vegna verður ekki undan því vikist til þess að tryggja rekstri sjávarútvegsins eðlileg skilyrði svo að hann geti gengið án ríkisafskipta að taka á þeim grundvallarvanda sem hér er við að etja í íslensku hagkerfi. Að ætla að leysa þennan vanda með deyfilyfjum einum saman væri ábyrgðarleysi. Sú nefnd sem starfar um mótun sjávarútvegsstefnu á vegum sjútvrn. með aðild beggja stjórnarflokkanna hefur unnið að athugunum á þessum málum. Á fundi ríkisstjórnarinnar í morgun varð hún sammála um að fela nefndinni frekari könnun á stöðu sjávarútvegsins að þessu leyti og íslenska þjóðarbúsins og gera þar um tillögur til úrbóta til þess að við getum til lengri tíma tekið á þessum vanda, stefnt íslenskri þjóð og íslenskum þjóðarbúskap til sóknar á nýjan leik.
Það er deginum ljósara að við þessar aðstæður getum við ekki hagnýtt okkur sem skyldi þá möguleika sem fyrir hendi eru til sóknar í atvinnumálum með nýsköpun og vöruþróun og nýjum markaðsaðstæðum nema við treystum enn betur rekstrarskilyrði útflutningsatvinnuveganna. Það verður verkefni nefndar um mótun sjávarútvegsstefnu að taka á þessu viðfangsefni og skila tillögum um nauðsynlegar aðgerðir. Það hefur þegar verulega áunnist með þeim aðgerðum sem ríkisstjórnin hefur beitt sér fyrir í ríkisfjármálum og dregið hafa úr lánsfjáreftirspurn opinberra aðila og stuðlað að vaxtalækkun, lækkun á nafnvöxtum og fyrstu skrefum í lækkun raunvaxta. Allt eru þetta nauðsynlegar og óhjákvæmilegar aðgerðir til þess að skapa atvinnulífinu eðlilegt svigrúm til áframhaldandi viðreisnaraðgerða til eflingar íslensku atvinnulífi.