Virðulegi forseti. Þessi andsvaraumræða sem fór fram áðan var nokkuð fróðleg og sérkennileg. Hún var kannski sérkennileg fyrir þá sök að hæstv. fyrrv. forsrh., núv. hv. þm., var orðinn miðdepill umræðunnar. En núv. hæstv. forsrh. hefur kosið að haga umræðunni með þeim hætti í dag að tala ekki fyrr en við fulltrúar stjórnarandstöðuflokkanna værum búnir að tala. Það er vissulega öðrum þræði nokkur kurteisi sem ber að þakka. En það endurspeglar kannski líka erfiðleikana sem hæstv. forsrh., Davíð Oddsson, er í. Þrátt fyrir þá miklu umræðu, sem hefur farið fram í þjóðfélaginu síðan skýrsla utanrrh. birtist sl. fimmtudag, treystir hann sér ekki til þess að koma upp í umræðunni áður en við fulltrúar stjórnarandstöðuflokkanna tölum til þess að svara einfaldri spurningu með jái eða nei: Talar Jón Baldvin Hannibalsson, hæstv. utanrrh., fyrir hönd ríkisstjórnarinnar eða ekki? Já eða nei.
Hæstv. utanrrh. reyndi að finna fyrir því veik rök hér áðan og fann þau aðeins í fáeinum málsgreinum í ræðu hæstv. forsrh. frá 14. mars sl. að það væri ekki ágreiningur milli hans og hæstv. forsrh. En ég mun rekja það á eftir að hæstv. forsrh. Davíð Oddsson hefur í ræðum á Alþingi, í ræðunni sem hann flutti 14. mars, í viðtölum við fjölmiðla á síðustu vikum, sagt hvað eftir annað að ekki komi til greina enda sé fullkominn óþarfi fyrir Íslendinga að kanna aðild að Evrópubandalaginu.
Hæstv. utanrrh. segir hins vegar í skýrslu sinni að nauðsynlegt sé að allt Stjórnarráðið, öll ráðuneytin og allar stjórnarstofnanir hefjist nú handa við þá könnun og þá fyrst sé hægt að hafna aðild. Ég mun rekja þessar yfirlýsingar hæstv. forsrh. á eftir vegna þess að þær standa enn og stóra spurning þessara umræðna er ekki ræða hæstv. utanrrh. Hann sagði ekki neitt í þeirri ræðu sem ekki er sagt í skýrslunni nema það eitt að það hefur orðið að samkomulagi að AWACS-flugvélarnar fari brott. Það var það eina nýja í ræðu hæstv. utanrrh. og því ber vissulega að fagna. Allt hitt var í ræðunni.
Hin stóru tíðindi umræðunnar er ræðan sem ekki hefur verið flutt og við bíðum eftir henni. Ég vænti þess að hæstv. forsrh. geri sér grein fyrir því að í stórmáli af þessu tagi ber forsrh. íslensku þjóðarinnar að tala skýrt. Það er skylda þess manns sem hefur tekist á herðar þá ábyrgð að vera forsrh. íslenska lýðveldisins að tala skýrt. Þó að ég sé andstæðingur núv. hæstv. ríkisstjórnar og hafi barist, að sumum finnist kannski nokkuð hart gegn núv. hæstv. forsrh., þá hef ég sagt það síðustu daga og mun segja það enn: Ég kýs að standa með þeirri yfirlýsingu sem hann hefur flutt hvað eftir annað frá því í maí á sl. ári í fyrsta mánuði sínum sem forsrh. og til 14. þessa mánaðar, endurtekið aftur og aftur afdráttarlaust og skýrt að athugun eða könnun á aðild Íslands að Evrópubandalaginu sé ekki á dagskrá þessarar ríkisstjórnar. Ég
styð hæstv. forsrh. í þeirri yfirlýsingu. Við fögnuðum henni þegar hún var fyrst flutt í maí á síðasta ári og í krafti hennar hefur engin umræða verið hér á Alþingi í allan vetur um þetta mál sem utanríkismálanefnd hefur tekið algjörlega út af sínu borði. Allir stjórnmálaflokkar í landinu hafa sýnt í verki að þetta er ekki á dagskrá og þeir virða yfirlýsingu forsrh. Hins vegar kaus einn maður í síðustu viku að hætta að virða þessa yfirlýsingu og það er hæstv. utanrrh., Jón Baldvin Hannibalsson.
Þetta mál er svo einfalt að menn verða að velja og hafna. Ég vil segja það strax við hæstv. forsrh. að fyrst hann hefur kosið að hafa þennan hátt á framgöngu sinni í umræðunum vona ég að hann fari þá ekki að flytja eitthvert loðið svar. Annað hvort verður hann að segja að fyrri yfirlýsingar sínar endurteknar og samhljóða standi óbreyttar og því munum við fagna eða hann verður að styðja afstöðu hæstv. utanrrh. Engin millileið er til. Hann er að þessu leyti í sporum þess manns sem lýst er í frægri bók: Sá sem ekki er með mér er á móti mér.
Ég vona að Davíð Oddsson, formaður Sjálfstfl., skilji að í þessu máli er sú ábyrgð og sú skylda sem hvílir á honum sem forsrh. íslenska lýðveldisins stærri og meiri en margir fyrirrennarar hans hafa borið.
Hæstv. utanrrh. hefur kosið að gera það að forsendu kenningar sinnar um það að nú þurfi Íslendingar að fara að athuga inngöngu í Evrópubandalagið að tímarnir séu að breytast. Svo einföld er kenningin, og ég vil segja svo barnaleg, að þeir sem ekki vilja samþykkja það að taka til umræðu inngöngu Íslands í Evrópubandalagið séu þar með að afneita því að tímarnir séu að breytast. Hvílík einföldun. Heldur hæstv. utanrrh. virkilega að veröldin sé svona einföld? Nei, auðvitað er það okkur fagnaðarefni að veröldin er að breytast. Auðvitað er það okkur fagnaðarefni sem höfum lengi glímt við frosnar forsendur samskipta þjóðanna í veröldinni á undanförnum árum og áratugum að þær eru nú að breytast. Auðvitað fögnum við því að í dag ríkir meiri friður og djúpstæðari og traustari veröld en um langan tíma áður. Auðvitað fögnum við því að í fyrsta sinn síðan Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar eru menn að ræða um það í alvöru að beita sáttmála hinna Sameinuðu þjóða til þess að búa til nýtt öryggiskerfi í veröldinni. Auðvitað fögnum við því að nú er hafin stórfelld einhliða afvopnun þar sem fyrst Bush og Gorbatsjov og nú Bush og Jeltsín keppa hver við annan, ekki um að vopnast heldur keppa hver við annan um einhliða afvopnun, hver getur þar stigið stærri og meiri skref. Einhliða afvopnun sem var bannorð hér á landi og á Vesturlöndum þegar við margir vorum að boða það sem aðferð til að draga úr spennu í veröldinni en lærimeistarar NATO-fræðanna og hinnar vestrænu samvinnu sögðu: Einhliða afvopnun kemur ekki til greina, er ekki rökrétt, mun ekki standast, leiðir í ógöngur.
En nú eru þeir komnir í kapp með einhliða afvopnun, Bush og fyrst Gorbatsjov og nú Jeltsín. Auðvitað fögnum við þessu. Auðvitað fögnum við því líka að þjóðir Austur-Evrópu hafa verið að brjóta af sér hlekki kúgunarstjórnarinnar, hafa verið að berjast fyrir mannréttindum en líka fyrir þjóðfrelsi, virðulegi utanrrh., líka fyrir þjóðfrelsi. Ekki til þess að ganga inn í nýjar samsteypur og blokkir og afsala sér fullveldi, nei þvert á móti. Eitt hið stóra sem er að gerast í Evrópu í dag en utanrrh. kýs að nefna ekki einu nafni í allri sinni skýrslu, er efling þjóðríkjanna í Evrópu. Af hverju er Evrópa öðruvísi í dag en hún var fyrir þremur árum? Jú, svarið hið fyrsta er skýrt: Það er að í álfunni hafa ekki í langan tíma verið jafnmörg þjóðríki, jafnmörg sjálfstæð ríki, jafnmörg fullvalda ríki. Á bekkjum hinna Sameinuðu þjóða í New York hafa aldrei verið fulltrúar jafnmargra evrópskra sjálfstæðra þjóðríkja og þar hafa aldrei verið á flaggstöngum jafnmargir þjóðfánar evrópskra ríkja. Og þá er það eina sem utanrrh. sér, það er blokkin mikla, það sem hann hefur sjálfur sagt að væri hinn þríhöfða þurs --- Evrópubandalagið. Að straumur tímans sé að ganga þangað inn þegar straumur tímans er að hinn mikli vöxtur hinna evrópsku þjóðríkja. Greiningin er röng. Forsendurnar rangar og ályktun ráðherrans þess vegna fjarstæðukennd. En það er ekki aðeins þetta, það eru hernaðarblokkirnar sem hverfa líka og auðvitað fögnum við því. Varsjárbandalagið er horfið, heyrir sögunni til. Það sem meira er að Bush og Jeltsín undirrituðu 1. febr. á þessu ári friðarsáttmála Bandaríkjanna og Rússlands, formlegan sáttmála þar sem þeir lýsa því yfir að tímabili óvináttu sé lokið, tímabil friðar og samvinnu hefjist. Þá er eðlilegt að spurt sé þótt utanrrh. Íslands hafi ekki kjark til að spyrja sjálfan sig þeirrar grundvallarspurningar --- hver er þá óvinurinn, hæstv. utanrrh.? Hver er þá óvinurinn sem á að verja Ísland fyrir? Hafa hér fjölmennan her, öfluga herstöð til að verja okkur. Eða er það bara þannig að herstöðin eigi að vera áfram í þeirri von að einhver óvinur kunni kannski að birtast einhvern tímann síðar sem réttlæti hana? Nei, auðvitað er það sú grundvallarspurning sem utanrrh. skýtur sér fram hjá í skýrslu sinni að óvinurinn er horfinn. Heimskommúnisiminn er hruninn. Varsjárbandalagið fallið og Bush og Jeltsín undirrituðu formlegan friðarsáttmála í Camp David 1. febr. á þessu ári. Ég held ég fari rétt með að í skýrslu hæstv. utanrrh. sé ekki orð um þann formlega friðarsáttmála. Hann er a.m.k. svo vel falinn að það þarf að leita að honum til þess að finna hann. Hann er einhvers staðar aftarlega í skýrslunni, falinn inn á milli annarra hluta þótt hann hljóti að vera grundvallaratriði alls þess sem ráðherrann hefur kallað stöðugleika í íslenskum utanríksimálum sl. 40 ár. Gengum við ekki í Atlantshafsbandalagið af því að sagt var til þess að verjast þessum óvin? Kom ekki herinn vegna þess að ógnunin frá Sovétríkjunum væri slík að hann þyrfti að vera hér? Nú hefur varnarhershöfðinginn sjálfur, yfirmaður bandaríska hersins George Bush, undirritað formlegan friðarsáttmála við þennan óvin. En utanrrh. Íslands skýtur sér hjá því að draga ályktanir í því en segir svo við þjóð sína, bæði hér í dag og í skýrslunni: Tímarnir eru að breytast, veröldin er öll önnur, við þurfum að hafa kjark til þess að draga ályktanir. --- Já, hafðu þá kjark, virðulegi utanrrh., til þess að draga ályktanir af öllu því sem felst í breytingum heimsins en ekki velja bara eitthvað eitt og fátt sem hentar af því að Alþfl. langar inn í Evrópubandalagið. Það er auðvitað eina forsendan sem er fyrir þessu öllu saman að forustu Alþfl. langar til þess að fylgja forustu annarra flokka í Evrópu inn í Evrópubandalagið.
Það liggur við að maður segi að hæstv. utanrrh. sé í þessari skýrslu í sporum þess manns sem horfir á veröldina breytast, ólgu umskiptanna allt í kringum sig nánast eins og jarðskjálfta og eldgos, en stendur upp hér á Alþingi og segir líkt og þeir á 14. öld: Hún er enn þá flöt. Jörðin er flöt. Hæstv. utanrrh. hefur ekki áttað sig á þeirri grundvallarforsendu að jörðin er hnöttur. Hæstv. utanrrh. tekur sér í munn það hugtak og segir hér í ræðunni sem utanrrh. Íslands: Ísland er á jaðarsvæði. Jaðar hvers? (Gripið fram í.) Já, ég veit að landakortin sem héngu uppi á veggnum í barnaskólanum á Ísafirði, þar sem við vorum báðir, voru flöt og þar var Ísland vissulega á jaðrinum, Evrópa fyrir neðan stór og voldug en litla eyjan efst uppi í horninu. Það hefði kannski verið skiljanlegt að saklaus börn trúðu því að jörðin væri flöt. En hæstv. utanrrh. hefur væntanlega komist að raun um það á hinum miklu ferðalögum sínum að jörðin er hnöttur. Ef litið er á jörðina á þann hátt, þá er Ísland ekki jaðarsvæði, nei þvert á móti. ( HÁ: Var hún flöt á Ísafirði?) Í hugum barnanna í barnaskólanum var hún flöt, hv. þm. Halldór Ásgrímsson, en sumir vitkuðust fljótt. ( HÁ: Misjafnlega fljótt.) Já, það er alveg rétt. Þeir á Austfjörðum hafa kannski uppgötvað það fyrr að jörðin væri hnöttur en í ýmsum öðrum efnum hafa þeir verið í þoku þó ég ætli nú ekki að fara að útskýra það fyrir hv. þm. En mér er þetta nokkurt alvörumál vegna þess að grundvallarkenning hæstv. utanrrh. byggir einmitt á þeirri forsendu að jörðin sé flöt, að Ísland sé jaðarsvæði í þeim skilningi, svo að ég noti hans orð. Því ef litið er á veröldina út frá hinni réttu forsendu að jörðin er hnöttur þá kemur það í ljós að á þessum miklu breytingatímum er Ísland nefnilega á miðju svæði breytinganna með möguleika í allar áttir og samgöngukerfi veraldarinnar og lega landsins falla saman í þann punkt að Ísland eitt landa liggur í miðjunni milli hinna þriggja viðskiptablokka sem eru að myndast í veröldinni, meginlands Ameríkulandanna, Evrópu og Asíu. Hin hnattræna lega Íslands er þess vegna þannig að í heimi flugsamgangna, vöruflutninga í lofti og fjarlægða sem verða að litlu vegna hinnar nýju tækni þá er Ísland í miðjunni, hæstv. utanrrh., en ekki á jaðrinum. Það var löngum notað sem rök fyrir aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu á sínum tíma og ýmsu öðru í okkar utanríkismálum að lega landsins skapaði ákveðnar forsendur og vissulega er það rétt, hún skapar ákveðnar forsendur en hún gerir það ekki ein og sér. Hún gerir það í tengslum við samgöngutæknina, hún gerir það í tengslum við umhverfið og viðskiptaheildirnar og hvað er að gerast í kring. Af hverju er það þannig að stóru amerísku flugfélögin sem horfa á Japansmarkað eru að koma sér upp bækistöðvum í Grænlandi? Hin risavöxnu amerísku flutningaflugfélög eru að huga að því að byggja upp stórar bækistöðvar í Grænlandi. Af hverju er það? Er til meira land en jaðarland í skilningi utanríkisráðherra Grænlands? Jú skýringin er einföld. Jörðin er hnöttur og það hentar einfaldlega í flutningakerfinu milli þessara tveggja öflugustu viðskiptablokka veraldarinnar, Japans og Asíu annars vegar og Bandaríkjanna hins vegar, að fara um miðju svæðisins, Grænland eða Ísland. Það er nefnilega dálítið grátlegt að veraldarsýn utanrrh. í þessari skýrslu er ótrúlega gamaldags, ótrúlega þröng, ótrúlega mikið í ætt við gömlu nýlenduherrana í Evrópu sem horfðu á sjálfa sig sem miðdepil heimsins. Meginland Evrópu, þetta lokaða virki, hefur kosið sér það helst til varnar í harðri samkeppninni í Japan og Asíu og fríverslunarsvæði Bandaríkjanna að búa til múra í kringum sig til að vernda hagsmuni hinna gömlu þjóða á meginlandi Evrópu sem eru á fallandi fæti í aldurssamsetningu og hafa ekki tæknigetu eða kunnáttu til þess að keppa við Japana eða aðrar leiðandi þjóðir Asíu eða kraftinn sem er í hagkerfi Bandaríkjanna, Kanada og nú líklegast Mexíkó á næsta ári sem allt verður eitt fríverslunarsvæði, hvað þá heldur ef öll Suður-Ameríka verður komin inn í það, eins og margir telja, á þessum áratug. Um það er auðvitað ekki stafur í skýrslu hæstv. utanrrh. vegna þess að álfan mikla, Suður-Ameríka, fær ekki einu sinni eina málsgrein í skýrslu hæstv. utanrrh. Hún passar ekki inn í hina þröngu og gamaldags heimssýn hæstv. utanrrh. Það væri auðvitað vel þess virði að verja nokkuð löngu máli í að sýna fram á það að hinar fræðilegu forsendur, skilgreiningin sjálf í skýrslu hæstv. utanrrh. er úrelt. Hún er byggð á veraldarsýn sem á ekki lengur við. Hún er byggð á því að rembast við að halda í eitthvað sem var.
Virðulegi utanrrh. ég veit að ráðherrann er bókelskur maður og Stefan Zweig skrifaði einu sinni meistaralega sem ég legg til að utanrrh. lesi á góðkvöldum, Veröld sem var. Lofsöngur rithöfundarins mikla um Evrópu fyrir heimsstyrjöldina fyrri. Á sama hátt kemur það í ljós í skýrslu hæstv. utanrrh. að hann er að reyna að boða okkur framtíðarsýn en hún er bara byggð á veröld sem var, veröld þar sem Bretland og Frakkland eru einhverjir drifkraftar í þróun jarðarinnar. Þau eru það ekki lengur. Þau voru það en þau eru það ekki lengur, það eru heimsveldi sem eru búin að vera. En það eru aftur á móti lönd eins og þjóðirnar í Asíu, Japan, Indland, jafnvel Indónesía þó að hún sé í miklum erfiðleikum um þessar mundir, lönd í Suður-Ameríku eins og Brasilía, eins og Argentína, fríverslunarsvæði Kanada, Bandaríkin og Mexíkó sem eiga eftir að verða burðarásinn í hagþróun veraldarinnar um næstu aldamót. Það vill svo til að við Íslendingar eigum land sem er í miðju þessarar þróunar og þess vegna er kannski ágreiningur minn við hæstv. utanrrh. um það einfalda atriði að hann gengur út frá heimssýn þar sem veröldin er flöt. Ég geng út frá heimssýn þar sem jörðin er hnöttur.
Þar að auki er það líka ljóst þótt lítið sem ekkert sé um það að finna í skýrslu hæstv. utanrrh. að þær auðlindir sem eiga eftir að verða dýrmætastar á nýrri öld eru þær auðlindir sem Íslendingar eiga ærnar. Okkur var flutt það í fréttum í fyrrakvöld að það hefði náðst viðurkenning á undirbúningsráðstefnu í New York fyrir umhverfisþing Sameinuðu þjóðanna í Ríó, viðurkenning heimsbyggðarinnar á því að orka úr fallvötnum sé umhverfisvæn orka og eigi þess vegna að hafa annan sess í efnahagsþróun og alþjóðlegum samskiptum en orka byggð á kolum eða olíu. Þetta er glæsilegur árangur. Þetta eru stór tíðindi fyrir okkur Íslendinga þó að ekki hafi farið mikið fyrir þeim í umfjöllun fjölmiðlanna hér heima. En þetta mun auðvitað gefa fallvötnum okkar og þeirri auðlind sem felst í þeim allt annan sess í hinni efnahagslegu samkeppni heldur en það hefur haft til þessa. Náttúra landsins sjálfs, víðáttan, ekki bara fagrir dalir og fjöll heldur hið hreina loft, hið mannlega umhverfi, heilsan sem í því felst, allt þetta er að fá á sig gersamlega nýja mynd sem auðlind á nýrri öld. Sem betur fer er sjávarútvegurinn bara lítill þáttur í þeim auðlindum sem við Íslendingar eigum.
Ég var um síðustu helgi á merku atvinnumálaþingi sem Alþb. hélt. Þar komu margir forustumenn úr íslensku atvinnulífi og lýstu þeim möguleikum sem í boði eru, ef við höfum hugvit, kjark og þor. Það var fróðlegt að hlusta á Davíð Scheving Thorsteinsson lýsa reynslu sinni við að byggja upp öflugan útflutning á því að setja í neytendaumbúðir hreint vatn og efni sem á engan hátt eru gerviefni heldur náttúruefnin ein. Ég segi við hæstv. utanrrh.: Ég held að í engu fyrirtæki hafi á síðustu tveimur árum verið jafnör vöxtur í útflutningi eins og í þessu fyrirtæki. En það fer ekki heldur hátt.
En þegar menn eru að gefa sér það að nauðsynlegt sé fyrir okkur að elta það virki sem gömlu nýlenduveldin í Evrópu eru að byggja í kringum sjálf sig til að reyna að varðveita gamla valdadrauma sína eins og Frakkar, Þjóðverjar og Bretar þá verða menn auðvitað að horfa á breytingarnar í veröldinni með fjölþættari hætti en hæstv. utanrrh. gerði í ræðu sinni. Ég held að ég fari rétt með að eftir að hann rekur alls konar tæknileg atriði og fjárhagsleg atriði, sem þarf að skoðast í tengslum við aðild Íslands að Evrópubandalaginu, þá koma tvær línur um hina pólitísku þætti. Þegar kjarninn í þeim breytingum sem Evrópubandalagið er að fara í gegnum er hið pólitíska bandalag, ,,Political Union``, sem Maastricht-samkomulagið snýst um. Auðvitað er það þannig að Bretar, Frakkar og Þjóðverjar hafa áttað sig á því að einir og sér ná þeir ekki að halda völdum. En í gegnum Evrópubandalagið og forsæti sín til skiptis í þessu ríkjabandalagi geta þeir náð sterkari völdum í veröldinni en þeir hefðu ella. Evrópubandalagið er nefnilega ekki bara einhver tæknileg útfærsla á fiski og tollum, samkeppnisreglum og öðru slíku. Það er fyrst og fremst tilraun til þess að varðveita eins lengi og hægt er eins mikil völd fyrir hin gömlu nýlenduveldi og mögulegt er. Jafnmikill áhugamaður um sögu og póilitík og kunnáttumaður í þeim fræðum eins og núv. hæstv. utanrrh. á auðvitað að draga þennan þátt fram því að það er hann sem er höfuðatriðið í því sem er að gerast innan Evrópubandalagsins. Þá er ég þeirrar skoðunar að Ísland, sérstaða þess, lega þess, sjálfstæði þess, hæfni þjóðarinnar og líka smæð skapi okkur miklu sterkari stöðu, til efnahagslegra framfara og pólitískra áhrifa utan bandalagsins en innan. Fyrir því er hægt að færa margvísleg rök, bæði úr sögu þjóðanna og því sem er að gerast í veröldinni í dag vegna þess einfaldlega að þegar risarnir taka að dansa á veraldarsviðinu þurfa þeir á því að halda að í fáeinum stöðum sé skjól fyrir dansi risanna. Það er í krafti þess skjóls sem smáþjóðirnar hafa oft í gegnum aldirnar getað notið sín. Svo vill til að lega Íslands veitir okkur þetta skjól. Staða okkar á hnettinum veitir okkur þetta skjól. Pólitískt sjálfstæði þjóðarinnar veitir okkur þetta skjól.
Ég hef í þessum inngangsorðum vikið nokkuð að því sem eru kannski stóru drættirnir í þessari mynd vegna þess að ég tel að öll greiningarforsenda, heimssýn, sögulegu lærdómarnir, forsendurnar sem hæstv. utanrrh. gefur sér í skýrslunni séu mjög villandi, takmarkaðar og beinlínis út í hött. En málið er hins vegar það stórt að nauðsynlegt er að ræða það, ekki bara á einhverjum þröngum tæknilegum eða peningalegum forsendum heldur í miklu víðara samhengi.
Hæstv. utanrrh. hefur reynt að halda því fram frá síðasta fimmtudegi að ekki sé um stefnubreytingu að ræða. Auðvitað getur hann leikið sér með orð af þessu tagi og sagt: Þá fyrst yrði stefnubreyting ef sótt væri um. Ef jafnvel væri búið að sækja um gæti hann líka sagt að það væri ekki stefnubreyting heldur væri þá aðeins stefnubreyting þegar menn gengju inn í Evrópubandalagið. Allt þetta er bara leikur að orðum. Það sem liggur hins vegar fyrir er að samkomulag hefur verið um það milli allra flokka og forustusveita þeirra hér á landi að taka ekki aðild Íslands að Evrópubandalaginu til formlegrar efnislegrar meðferðar innan íslenska stjórnkerfisins. Í því felst stefnubreyting hæstv. utanrrh. Ég ætla að sýna honum fram á það með því að lesa honum nokkrar yfirlýsingar hæstv. forsrh. svo að hæstv. utanrrh. megi þá loksins sjá muninn á því sem hæstv. forsrh. hefur sagt og því sem hæstv. utanrrh. segir í skýrslu sinni.
Hv. þm. Davíð Oddsson tók við embætti forsrh. á síðasta degi aprílmánaðar í fyrra ef ég man rétt. Tveimur vikum síðar eða 16. maí 1991 sagði hæstv. forsrh. í umræðum hér á Alþingi, með leyfi virðulegs forseta: ,,Það er ekki á dagskrá ríkisstjórnarinnar svo vel ég fái séð, hvorki í bráð eða lengd, að hún fari að fjalla um beina aðild að Evrópubandalaginu.`` Hér er ekki sagt að ríkisstjórnin ætli ekki að sækja um aðild. Hér er sagt svo skýrt að ekki er hægt að efast neitt um það að það er ekki á dagskrá ríkisstjórnarinnar, hvorki í bráð eða lengd, að fjalla um aðild að Evrópubandalaginu. Nú segir hæstv. utanrrh.: Það er brýn nauðsyn að öll ráðuneytin, allar stjórnstofnanirnar fari að fjalla um slíka aðild.
Hæstv. forsrh. hefur haldið sig við þessar yfirlýsingar allt frá fyrsta mánuði í embætti til þess mánaðar sem nú er enn að líða. 5. mars sl. sagði hæstv. forsrh. í Ríkisútvarpinu, með leyfi virðulegs forseta:
,,Við höfum sagt það að það sé ekki á dagskrá þessarar ríkisstjórnar og það yrði þá alveg sérstakt mál að taka það upp og yrði að hafa töluverðan aðdraganda. Það var nú á sínum tíma fundið að því þegar ég sem formaður svonefndrar framtíðarnefndar Sjálfstfl. nefndi það sem einn kost að það væri hugsanlegt að við ættum að banka dyra hjá Evróubandalaginu og sjá með hvaða kostum okkur yrði hleypt inn. En núv. ríkisstjórn hefur ekki tekið þann pólinn í hæðina. Hún hefur sagt það að við munum halda okkur við Evrópsk efnahagssvæði, það nægir okkur.``
,,Ekki á dagskrá þessarar ríkisstjórnar --- alveg sérstakt mál --- yrði að hafa langan aðdraganda.`` En hvað segir utanrrh. nú? Hann birtir allt í einu án nokkurs fyrirvara á borðum þingmanna skýrslu þar sem hann segir að nauðsynlegt sé að fara strax í það að athuga í öllu Stjórnarráðinu kosti og galla inngöngu og þá fyrst sé hægt að hafna henni þegar því er lokið. En það er fleira sem hæstv. forsrh. hefur sagt. 14. mars sl., fyrir hálfum mánuði, u.þ.b. tíu dögum áður en hæstv. utanrrh. leggur sína skýrslu fram eða með öðrum orðum í þann mund sem skýrsla hæstv. utanrrh. er að fara í prentun, þá segir hæstv. forsrh. við þjóð sína í Ríkisútvarpinu, með leyfi hæstv. forseta:
,,Við vitum nokkurn veginn hvað það er sem mundi felast í beiðni um inngöngu í Evrópubandalagið og ég vek athygli á því að allar þær þjóðir sem nú eru að sækja um eða fara væntanlega að sækja um, Finnar, Svíar, Norðmenn, Austurríkismenn, engin þessara þjóða er að sækja um inngöngu bara til þess eins að sjá hvað í boði er. Þær eru í rauninni búnar að taka afstöðu til þess að ganga inn í bandalagið nema eitthvað sérstakt gerist þannig að ég hygg að sá kostur núna, eftir mjög miklar umræður um Evrópskt efnahagssvæði, að við þurfum að kynna okkur hvað í umsókn um Evrópubandalagið þurfi að felast með því að sækja um eigi ekki lengur við. Þetta séu breyttar forsendur.``
Þetta er mjög skýrt. Ég get tekið undir hvert einasta orð sem hæstv. forsrh. sagði fyrir tæpum tveimur vikum, 14. mars, dagana sem utanrrh. var að ganga frá handritinu að skýrslu sinni í prentun. En hæstv. utanrrh. segir allt annað í sinni skýrslu eins og við vitum öll. Nú þarf að kanna, það er brýn nauðsyn, allt Stjórnarráðið, öll ráðuneytin, allar stjórnstofnanirnar. En hæstv. forsrh. segir meira. Hann er spurður að því hvort eigi að kanna hvaða skilmálar bjóðast við inngöngu í Evrópubandalagið. Hann er spurður þessarar spurningar. Svar hans er líka mjög afdráttarlaust og skýrt: Nei, ég er ekki sammála því. Svo bætir hæstv. forsrh. við og ég bið hæstv. utanrrh. að hlusta vel. Hæstv. forsrh. segir síðan orðrétt við þjóð sína 14. mars sl.: ,,Við vitum hvaða annmarki er á því fyrir okkur að vera inni í Evrópubandalaginu. Við vitum líka að það sem aðrar þjóðir eru að sækjast eftir, að hafa raunveruleg áhrif innan bandalagsins, mundi hafa tiltölulega litla þýðingu fyrir okkur. Áhrif okkar yrðu alltaf mjög lítil. Við vitum hins vegar hverjir hættupunktarnir eru.``
Er utanrrh. eini maðurinn á Íslandi sem veit þetta ekki? Hvað er það sem hæstv. utanrrh. þarf að kanna í öllu Stjórnarráðinu? Væri ekki hægt að spara sér allt ómakið með því að fyglgja einfaldlega þessari afdráttarlausu niðurstöðu hæstv. forsrh.? Hann veit hvaða annmarki er á því að vera í Evrópubandalaginu. Hann veit að við munum hafa mjög lítil áhrif innan þess. Hann veit hvar hættupunktarnir eru. Í raun og veru er það þannig að þær tilvitnanir sem ég hef lesið í nýleg viðtöl við hæstv. forsrh. eru svo afdráttarlaus afneitun á stefnu og kenningu hæstv. utanrrh. að í reynd gætum við stjórnarandstæðingar á Alþingi sparað okkur að hafa um þetta fleiri orð. Það var þess vegna sem ég hafði vænst þess að hæstv. forsrh. talaði fyrr í umræðunni af því að þá hefði verið hægt að spara sér mikinn hluta orðræðunnar. Það hefði verið hægt að draga þá ályktun að hæstv. utanrrh. hefði verið að lýsa afstöðu sinni, kannski afstöðu Alþfl., en innan ríkisstjórnarinnar fengi sú stefna ekki brautargengi. En hæstv. forsrh. bætir við, 14. mars, með leyfi hæstv. forseta:
,,Við mundum aldrei geta unað því Íslendingar að þurfa að sækja um leyfi til að veiða í íslenskri fiskveiðilögsögu til Brussel. Jafnvel þótt sérfræðingar telji núna að við gætum kannski fengið allgóðan kvóta úthlutaðan þá mundum við aldrei geta þolað það að vera í þeirri stöðu að þurfa að sækja um það til Brussel að fá að veiða í íslenskri fiskveiðilögsögu.``
Auðvitað er alveg ljóst eins og hér hefur komið fram að það er grundvallaratriði ,,sine qua non`` í Rómarsáttmálanum og uppbyggingu Evrópubandalagsins að fiskveiðistefnunni er stjórnað frá Brussel. Án þess er engin aðild, án þess er enginn Rómarsáttmáli. Heldur utanrrh. að hann komist fram hjá þessari ,,sine qua non``? Auðvitað ekki, auðvitað veit hann það. Er hann þá hissa á því að við séum að tala um stefnuágreining milli hans og hæstv. forsrh.? Ég vona að allir þeir sem hafa hlýtt á þessar tilvitnanir í hæstv. forsrh. og þeir sem hafa hlýtt á ræðu utanrrh. og lesið skýrsluna sjái glöggt muninn. Hann er augljós. Mér er nokk sama hvað hæstv. utanrrh. kýs að kalla hann. Ef hann vill ekki kalla það aðra stefnu þá er það mér fullkomið aukaatriði. Aðalatriðið er það að afgerandi munur er á því sem þarna er lýst.
En hæstv. utanrrh. byggði ræðu sína á þeirri kenningu að Íslendingar megi ekki einangrast. Við mættum ekki einangrast frá þróun í Evrópu. Það gekk eins og stef í gegnum alla ræðuna, málflutninginn, forsendurnar, röksemdafærsluna.
En hvað segir forsrh. Davíð Oddsson um þessa kenningu hæstv. utanrrh. 14. mars sl.? Hann er spurður þessarar spurningar í Ríkisútvarpinu. Svar hans er líka ótvírætt og skýrt. Það er á þessa leið, með leyfi virðulegs forseta: ,,Mér finnst fráleitt að menn haldi því fram að við séum að einangrast þrátt fyrir að við séum ekki í EB. Við höfum samning um Evrópskt efnahagssvæði, þetta tryggir okkur vissa hluti, við erum virkir í Norðurlandaráði, í NATO, í RÖSE, erum að velta fyrir okkur Vestur-Evrópubandalaginu, þannig að það er fráleitt, að halda því fram að við séum að einangrast. Og ég held að þó að hinar fjórar þjóðirnar sæki um aðild að bandalaginu þá er ekkert sem í því felst sem breytir okkar stöðu.``
Virðulegi forseti. Ég verð að játa það að stundum eru dálítið skondin örlög manna, að ég þurfi að standa í ræðustólnum og lesa hæstv. utanrrh. texta Davíðs Oddssonar forsrh., en ég geri það afdráttarlaust og skýrt vegna þess að ég er sammála öllu því sem forsrh. hefur sagt um þetta mál. Þess vegna hafa engar umræður verið á Alþingi eins og ég gat áðan um. Ekki í flokkunum, ekki í utanrmn., ekki í þingsalnum. Af því að við höfum, eins og aðrir Íslendingar, treyst því að þessi orð forsrh. sem við síðast hlýddum á fyrir tæpum tveimur vikum standi.
Stóru tíðindi umræðunnar yrðu þau ef hæstv. forsrh. kæmi upp í kvöld og lýsti því yfir að þau standi ekki lengur. Þá er málið auðvitað orðið allt annað og miklu alvarlegra. En ef hæstv. forsrh. lætur þau standa þá blasir í raun og veru ekkert annað við en það að hæstv. utanrrh. og Alþfl. hafa sýnt á sín spil, en það eru bara ekki spil íslensku þjóðarinnar. Af því að það er meiri hluti á Alþingi, myndaður af Sjálfstfl., Alþb., Framsfl. og Kvennalistanum, sem Alþfl. er einangraður frá.
Það eina sem hæstv. utanrrh. gat fundið til þess að sýna fram á að hann væri þó í einhverjum tengslum við hæstv. forsrh. var að benda mönnum á að á fundi Varðbergs og Samtaka um vestræna samvinnu 17. mars hefði hæstv. forsrh. flutt merka ræðu. Já, ég er sammála því hún var á margan hátt athyglisverð. En það vekur hins vegar athygli að hæstv. utanrrh. virðist ekki hafa lesið lokakafla ræðunnar eða umræðunnar. Ég var ekki á þessum fundi, því miður, kannski mæti ég næst ef það er þannig að þarna er vettvangur hinna merku ræðna og maður verði helst að koma á slíka fundi til þess að geta talist gjaldgengur í því sem er að gerast. Mætti vel vera að forsrh. byði mér næst svo ég þyrfti ekki að hafa utanrrh. sem millilið. En í frásögn Morgunblaðsins frá 17. mars sl., sem er það eina sem ég hef undir höndum, segir alveg skýrt á bls. 24, með leyfi virðulegs forseta:
,,Forsrh. sagði að aðild að EB hefði vafalaust hliðar sem mundu auðvelda hagsmunagæslu Íslendinga á meginlandinu. Hins vegar mætti ekki flana að neinu vegna mikillar óvissu sem fæli í sér meiri áhættu fyrir Íslendinga en aðrar hliðar á hugsanlegri EB-aðild. Óvissa þessi lyti að yfirráðum yfir fiskistofnum sem væri eina stóra auðlind Íslendinga og yfirráðum yfir veiðum og vinnslu. Af þessum ástæðum væri umsókn um aðild að EB ekki á dagskrá þessarar ríkisstjórnar.``
Þetta er auðvitað allt annar tónn, allt aðrar áherslur, allt aðrar röksemdarfærslur en þær sem hæstv. utanrrh. hefur flutt hér fram.
Virðulegi forseti. Það var óhjákvæmilegt að rekja ummæli hæstv. forsrh. allt frá fyrstu dögum hans í embætti til síðustu daga og vikna. Ég vil að lokum umfjöllunar minnar um þennan kafla segja alveg skýrt að ég vona að þessi orð hæstv. forsrh. standi enn. Ef skýr og afdráttarlaus yfirlýsing kemur frá honum í kvöld um það þá munu öldur umræðnanna lægja á nýjan leik. Ef hins vegar verður eitthvert hik, einhver vafi, einhver orðhengilsháttur vakna óneitanlega spurningar um það að í þágu friðsamlegrar sambúðar á stjórnarheimilinu sé hæstv. forsrh. að láta hæstv. utanrrh. draga sig hægt og bítandi inn í það að íslenska stjórnkerfið fari að fjalla um hugsanlega aðild Íslands að EB. Ég mun bíða með ályktanir mínar þar til ég hef hlýtt á ræðu hæstv. forsrh.
Varðandi aðildina að Evrópubandalaginu get ég í sjálfu sér tekið undir flest af því sem hv. þm. Steingrímur Hermannsson sagði fyrr í dag. Þau eru svo mörg og svo mikilvæg rökin fyrir því að Ísland eigi ekki að gerast aðili að Evrópubandalaginu að það ætti að vera óþarfi að rekja þau ítarlega hér. Þá eru það auðvitað rökin sem snerta grundvallaratriðin og eins og ég sagði áðan þá er athyglisvert að í skýrslu hæstv. utanrrh. eru bara tvær línur um þessi grundvallaratriði en margar blaðsíður um alls konar tæknileg og peningaleg vandamál. Evrópubandalagið er ekki tæknilegt og peningalegt fyrirbæri. Evrópubandalagið er tilraun til að búa til nýtt sambandsríki í Evrópu --- ,,Federal State`` --- eins og það heitir á ensku máli og allir þeir sem hafa fylgst með stjórnmálaferli Margrétar Thatcher sem hæstv. forsrh. heimsótti í London fyrir skömmu vita þetta auðvitað, að Margrét Thatcher var knúin til að segja af sér í Bretlandi vegna þess að hún var andvíg því að Evrópubandalaginu yrði breytt í sambandsríki af þessu tagi. Ástæðan fyrir því að Maastricht-samkomulagið er í hættu í Danmörku er að stór hluti dönsku þjóðarinnar vill ekki afsala sér því fullveldi og því sjálfstæði og ég vil bæta við, því lýðræði, sem felst í því að varðveita þjóðríkið í náinni samvinnu við aðrar þjóðir á viðskiptagrundvelli. Það er athyglisvert að orðið lýðræði kom hvergi fyrir í greiningu hæstv. utanrrh. Hvers vegna ekki? Jú, vegna þess að það er hin mikla brotalöm í Evrópubandalaginu að lýðræðinu er þar mjög áfátt. Menn hafa stundum spurt á Íslandi þegar mönnum hefur ógnað vald Seðlabankans, svo ég vitni í fyrrverandi þingmann Vilmund Gylfason heitinn, hver hefur kosið Jóhannes Nordal? Hver hefur kosið Jacques Delors? Hefur fólkið í Evrópu kosið Jacques Delors? Nei. Hafa þjóðþingin í Evrópu kosið Jacques Delors? Nei. Það er fámennur hópur ráðherra sem hefur komið saman til þess verks.
Þess vegna er auðvitað frumástæða þess að menn hafna aðild að Evrópubandalaginu fólgin í grundvallarafstöðu manna til lýðræðis, sjálfstæðis og fullveldis. Vel má vera að forusta Alþfl. sé komin á þær brautir að gera lítið úr fullveldi og sjálfstæði. Það má vel vera. Við erum ekki í þeim hópi. Hinn stóra jafnaðarmannaflokk Íslands, sem okkur dreymdi suma um að mynda, átti ekki að mynda til þess að fórna sjálfstæði og fullveldi íslensku þjóðarinnar. Ef það hefur verið virkilega í huga hins ágæta utanrrh. þegar við fórum saman um landið og boðuðum nauðsyn á samfylkingu jafnaðarmanna á Íslandi, að það ætti að vera aðferð til þess að fórna fullveldi og sjálfstæði íslensku þjóðarinnar hefur sú för verið byggð á misskilningi. Ég mun aldrei taka þátt í því að leggja niður þá miklu ávinninga sem þeir sem í eina öld börðust fyrir sjálfstæði og fullveldi Íslendinga náðu. Ég er nefnilega sammála því sem mér er sagt að einn aldinn forustumaður og stofnandi Sambands ungra sjálfstæðismanna hafi sagt í góðra vina hópi um síðustu helgi að við vorum ekki að stofna Samband ungra sjálfstæðismanna til þess að leggjast undir Brussel, en það var eitt af höfuðstefnumálum Sambands ungra sjálfstæðismanna að fá sjálfstæði frá Dönum. Það er nefnilega þannig að við teljum margir að bestu eiginleikar þjóðanna og einstaklinganna felist í því að tilheyra lýðræðisríki, fullvalda og sjálfstæðri þjóð þar sem við getum í kosningum tekist á um það hvernig við ráðum málum okkar, þar sem við getum hér á þinginu tekið ákvarðanir um það hvernig við viljum haga skipan mála, þar sem fólkið í landinu getur valið og hafnað í návígi við stjórnendur landsins en þessum mikla ávinningi, þessum aðaleinkennum íslensku þjóðarinnar sé ekki fórnað fyrir fjarlægt kommissarakerfi hins þríhöfða þurs í Brussel, svo notað sé orðalag hæstv. utanrrh. Þetta eru grundvallaratriðin löngu áður en kom að einhverjum tollum, einhverri iðnaðarstefnu, einhverjum samræmingarþáttum í reglugerðum og öðru slíku. Það er spurningin um það, á veröldin að byggjast upp af sjálfstæðum fullvalda lýðræðisríkjum, stórum og smáum, eða á veröldin bara að byggjast upp af sterkum ríkjaheildum þar sem hinir stóru ráða mestu í krafti meirihlutavaldsins eins og Maastricht-samkomulagið kveður á um? Staðreyndin er auðvitað sú að samkomulagið í Maastricht staðfestir það að Evrópubandalagið er ekki efnahagslegt fyrirbæri. Evrópubandalagið er fyrst og fremst stjórnmálaleg eining, ,,Political Union`` eins og það heitir á ensku, með öllu sem því tilheyrir. Kannski er skiljanlegt að þjóðirnar á meginlandi Evrópu sjái þann kost bestan fyrir sig. Ég get skilið ýmis af þeirra rökum vegna þess að það er ekkert sem hindrar þar flutning á milli landa og landamærin oft og tíðum óeðlileg og sérkennileg. En það sem skorti á málflutning hæstv. utanrrh. var að gera sér grein fyrir því að það eru síðan sértækar ástæður í tilviki Svíþjóðar, sértækar ástæður í tilviki Finnlands og sértækar ástæður í tilviki Austurríkis fyrir því að þessi ríki hafa kosið að sækja um inngöngu í Evrópubandalagið. Það eru ekki almennar ástæður. Þær byggja allar á sérstöðu hvers lands fyrir sig í efnahagslegu, landfræðilegu og sögulegu tilliti. Það sem skorti algerlega í ræðu og skýrslu hæstv. utanrrh. og það er sérkennilegt að það skorti, það var ekki stafur um það, eru hinar sérstöku ástæður Íslands, hin sérstaka greining á því hverjir eru hagsmunir, auðlindir og staða Íslands gagnvart framtíðinni. Útgangsforsendan er varanleiki Evrópubandalagsins og aðlögun okkar að því og hæstv. utanrrh. er svo skammsýnn að segja í skýrslu sinni að Íslendingar eigi bara tvo kosti. Annaðhvort EB eða EES, enginn annar kostur. Hæstv. utanrrh. getur virkilega ekki meint þetta.
Hann flutti síðan í ræðu sinni nokkra greiningu á því að töluverðar líkur væru á því að EES yrði ekki að veruleika en þá var hann sjálfur búinn að stilla dæminu þannig upp í skýrslunni að þá er bara EB-aðildin ein eftir því að það stendur hvað eftir annað í skýrslunni og var sagt hér í ræðunni að Íslendingar ættu bara tvo kosti: EES eða EB. Þar með leiðir af sjálfu að ef uppstilling hæstv. utanrrh. er gild að eyðileggi Evrópudómstóllinn EES verði Íslendingar að ganga í EB. Er nokkur furða þótt menn verði undrandi? Er nokkur furða þótt menn tali um stefnubreytingu? Er það nokkur furða þótt landið fari allt að loga í nýrri umræðu þegar utanrrh. Íslands er búinn að stilla þessu svona upp að það séu bara tveir kostir og annar þeirra sé að hverfa úr sögunni. Það er auðvitað þannig, hæstv. utanrrh., að ekki er hægt að lesa þessa skýrslu öðruvísi en hæstv. utanrrh. sé kominn 80--90% að þeim áfanga: Vilja Íslendingar leggja fram umsókn? Öll rökin, allar áherslurnar í þessari skýrslu eru á þann veg. Var setningin sem hæstv. utanrrh. flutti í salnum, að það væri metnaðarlítil sýn að ætla sér ekki inn í EB, misheyrn? Eða er það virkilega þannig að hæstv. utanrrh., Jón Baldvin Hannibalsson, telji að þeir stjórnmálamenn og þeir flokkar sem vilja hafna EB-aðild séu metnaðarlitlir og þeir einir hafi metnað sem vilji ganga í bandalag hins þríhöfða þurs?
Virðulegi forseti. Saga Alþfl. árin 1916--1918 er dálítið fróðleg, hæstv. utanrrh. Ég hef mikla samúð að þú ræðir við hv. 7. þm. Reykn. og það er synd hjá mér að stöðva þær samræður. Það gæti kannski leitt til einhvers góðs. En ég verð því miður að biðja virðulegan utanrrh. að ljá þessu aðeins eyra. Ég ætla að biðja hann að skoða sögu Alþfl. 1916--1918. Ég veit að vísu að hæstv. utanrrh. er betur lesinn í sögu Alþfl. frá því um 1930 og þaðan til nútímans. Ég er ekki viss um það að hann hafi mjög kynnt sér sögu Alþfl. á fyrstu árunum en hún er nefnilega mjög fróðleg.
Hver var aðalboðskapur Alþfl. á fyrstu tveimur til þremur árunum? Það var eitt. Það var sú kenning að það væri grundvallarmisskilningur hjá öðrum flokkum í landinu að fullveldi og sjálfstæði Íslendinga skipti einhverju máli. Alþfl. boðaði þá formlegu stefnu á fyrstu starfsárum sínum að hafna algerlega kröfunni um fullveldi og sjálfstæði Íslendinga og ég sé að sumir þingmenn í salnum eru nokkuð undrandi en þetta er engu að síður söguleg staðreynd. Um þetta má lesa mjög rækilega í blöðum og málgögnum flokksins, ræðum og skrifum forustumanna hans. Alþfl. boðaði að það sem væri að gerast væri að innan tíðar mundi myndast eitt norrænt ríki, eitt norrænt stórríki, þar sem allir hinir norrænu verkamenn mundu sameinast í einu bandalagi á móti auðvaldinu, hinu norræna auðvaldi. Hugmyndafræðin sem byggðist á því að einhverju máli skipti að vera með sjálfstætt Ísland og fullvalda Ísland, væri úr sögunni. Verkefnið væri hvernig íslensk alþýða gæti gætt hagsmuna sinna í hinu nýja, norræna stórríki sem væri að myndast. Norrænir öreigar sameinist og skipum okkur í sveit þar sem við leggjum því lið að koma í veg fyrir að auðvaldið á Íslandi geti skapað hér fullvalda og sjálfstætt ríki. Þetta var kenningin. Sjálfstæði og fullveldi væru úrelt hugtök. Ég veit að vísu að forusta Alþfl. hefur yfirleitt kappkostað að tala mjög lítið um þetta tímabil í sögu flokksins og við hinir sem erum í forustu hinna flokkanna höfum almennt ekki rifjað þetta upp
því að við höfum skoðað þetta sem svona bernskubrek hjá Alþfl. En forustumenn Alþfl., Jón Baldvinsson og fleiri, sá maður sem bar upphaflega það nafn sem utanrrh. ber nú með vissum hætti, trúðu þessari kenningu. Þeir trúðu því að fullveldi og sjálfstæði Íslendinga væru gamaldags hugtök og væru úr sögunni og tæki því ekki að berjast fyrir því, það væri rangt. Sagan hefur hins vegar sýnt að þessir forustumenn Alþfl. höfðu rangt fyrir sér. Drifkrafturinn í þróun Evrópu var sjálfstæði þjóðanna, fullveldi, tilkoma þjóðríkjanna, aukið lýðræði. Hið norræna stórríki varð aldrei að veruleika. Auðvitað er margt sem bendir líka til þess að það sé fullkominn efi að hið evrópska stórríki verði að veruleika. Ég verð að játa að sumt í skýrslu hæstv. utanrrh. og málflutningi hans í dag minnti mig óþyrmilega á það sem ég las sem ungur fræðimaður af þessum textum fyrstu forustumanna Alþfl., ritgerðunum, blaðagreinunum og ræðunum sem þeir fluttu um það að fullveldi og sjálfstæði væri úrelt hugtak og þess vegna væri 1918 enginn áfangi fyrir íslenska þjóð og samningurinn sem gerður var þá við Dani einskis virði. Ég bið hæstv. utanrrh. að koma í huga sér nokkrum efa um að greiningin sem hann hefur sett fram sem forsendu að opnun umræðunnar um aðild að EB kunni kannski að vera álíka röng og þessi greining Alþfl. á bernskuárum hans.
Virðulegi forseti. Ég hef verið beðinn um að gera hlé á máli mínu svo að þingflokkur Alþfl. geti komið saman og kannski aðrir þingflokkar. Kannski er til of mikils mælst að ég ætlist til þess að þingflokkur Alþfl. myndi nú fróðleiksstund um fyrstu árin í sögu flokksins og kynni sér þessa texta og hugleiði svo hvar menn eru staddir í dag en ég vona að þeir geri það vegna þess að ég held að menn geti eftir nokkra áratugi fundið ærið margt af því sem hæstv. utanrrh. hefur flutt hér í dag og lesa má í skýrslu hans vera álíka fjarstæðukennt í augum þeirra sem þá lifa og okkur finnst sá málflutningur sem forustumenn Alþfl. höfðu uppi 1916--1918.
Ég skal svo, virðulegi forseti, gera hlé á ræðu minni þar til fundi verður fram haldið í kvöld. --- [Fundarhlé.]
Virðulegi forseti. Við gerðum hlé kl. 6. Þingflokkur Alþfl. óskaði eftir því að halda fund og var sjálfsagt að verða við því. En þetta hlé sem hér hefur verið í tvær og hálfa klukkustund ( PJ: Það hefur verið vel notað.) hefur verið vel notað, sagði hv. þm. Pálmi Jónsson, þegar hann gekk hér um salinn. ( ÖS: Er ekki þingmaðurinn sammála því?) Mér er ekki gaman í hug, hv. þm. Össur Skarphéðinsson, því það sem gerðist í þessu hléi var að það var tekið af skarið af hálfu Alþfl. Hv. þm. Karl Steinar Guðnason kom í fréttir Stöðvar 2 og lýsti því yfir skýrt og greinilega að það væri skoðun hans að Íslendingar ættu að sækja um inngöngu í Evrópubandalagið fyrir árslok. Yfirlýsingin er því komin frá flokki utanrrh. um að Íslendingar eigi að sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Þar með þarf ekki að efast neitt um það lengur hvert Alþfl. er að fara í þessum málum.
Ég vakti athygli á því fyrir nokkrum dögum á Alþingi að fyrir tæpum tveimur vikum varð breyting í skrifum Alþýðublaðsins um málefni Evrópu, Evrópubandalagið og Ísland. Ég spurði hæstv. utanrrh. að því í umræðu sl. föstudag hvort þessi breyting á Alþýðublaðinu hafi verið undanfari þess að Alþfl. væri að koma fram með þá stefnu að sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Ég gat þess sl. föstudag að það væri fámennur hópur manna í landinu sem læsi Alþýðublaðið og enn fámennari sem læsi það af athygli. En við sem erum í hinum fámenna hópi sem les Alþýðublaðið af athygli veltum því auðvitað fyrir okkur hvers vegna Alþýðublaðið birti föstudaginn 20. mars forsíðufréttina ,,Ísland og Albanía ein eftir utan EB`` og var tilvitnunin í grein í Arbeiderbladet í Noregi. Síðan hefur oft í hverri viku í Alþýðublaðinu, í um 10 daga verið að birtast greinar og fréttir sem hafa slegið þennan tón. Ísland mætti ekki einangrast, Ísland yrði að sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Síðan kemur skýrsla hæstv. utanrrh. sl. fimmtudag og þar er margvíslegum rökum leitt að því að Ísland eigi að sækja um aðild að Evrópubandalaginu þó að afstaðan sé ekki tekin endanlega og hæstv. utanrrh. segir í dag að það sé metnaðarlítil sýn að ætla sér ekki að sækja um aðild að EB. Svo gerist það í dag að hv. þm. Karl Steinar Guðnason, áhrifamesti þingmaður Alþfl. utan ráðherrahópsins, lýsir því yfir í aðalfréttatíma Stöðvar 2 að Ísland eigi að sækja um aðild að Evrópubandalaginu fyrir árslok. Þar með er auðvitað ljóst að forusta Alþfl. hefur tekið þá ákvörðun að stíga þessi skref að knýja á um það að Íslendingar sæki um aðild að Evrópubandalaginu á þessu ári. Röksemdafærsla hæstv. utanrrh. er einnig í þessa veru. Hann segir í ræðu sinni og segir í skýrslunni að í reynd sé ekki hægt að fá svör við því hvað felist í aðild að EB fyrir Ísland nema sækja um. Ekki þarf ekki mikla umorðun á því sem ráðherrann segir til þess að sú merking sé alveg ljós. Nú hefur skrefið verið stigið til fulls af hálfu áhrifaríkasta þingmanns Alþfl. utan ráðherrahópsins.
Þess vegna alveg ljóst, hæstv. forsrh., að við stöndum frammi fyrir þeirri nýju stöðu að sá flokkur sem fer með utanríkismálin í ráðuneyti Davíðs Oddssonar er markvisst að vinna að því að Íslendingar leggi inn umsókn að aðild að EB fyrir lok ársins til þess að verða hluti af hinni norrænu hraðlest sem utanrrh. fer um svo jákvæðum orðum í skýrslu sinni.
Ég ætla ekki að minna á yfirlýsingar Alþfl. fyrir síðustu kosningar. Þá sóru leiðtogar Alþfl. það, m.a. hæstv. utanrrh. hvað eftir annað, að ekki kæmi til greina að Alþfl. beitti sér fyrir því að Íslendingar sæktu um aðild að Evrópubandalaginu á kjörtímabilinu. Ég ætla ekki að rifja upp, það geta framsóknarmenn gert, hinar hörðu ásakanir í garð þáv. hæstv. forsrh. og þáv. hæstv. sjútvrh. fyrir þær yfirlýsingar þeirra að Alþfl. stefndi að því að sækja um aðild að Evrópubandalaginu. En það er alveg ljóst, hæstv. utanrrh., að þeir sem mæltu þessi orð --- ég var nú ekki í þeirra hópi --- fyrir síðustu kosningar hafa haft rétt fyrir sér og hefðu sjálfsagt margir orðið hissa að ekki þurfti að líða nema tæpt ár frá kosningunum til
þess að þessi spásögn mundi rætast. Hins vegar er aukaatriði í þessu máli hvernig Alþfl. gengur á bak kosningafyrirheita sinna, það er aukaatriði. Það á hann við sjálfan sig og kjósendur sína. Hitt er stóra atriðið í þessu máli að nú hefur skapast sú nýja staða að flokkur utanrrh. hefur lagt upp í för sem meiri hluti Alþingis er á móti. Ég tel að það liggi fyrir þar til annað kemur í ljós í atkvæðagreiðslu að meiri hluti Alþingis sé andvígur því að Ísland sæki um aðild að Evrópubandalaginu á þessu ári. Ég tel þar til annað kemur í ljós að Sjálfstfl. fylgi þeim yfirlýsingum sem hæstv. forsrh. hefur túlkað frá því að ríkisstjórnin var mynduð. Stóra spurningin er: Á minnihlutaaðili í þessu máli, Alþfl., að fá að leiða íslenska lýðveldið á þessari braut? Getur það gengið að flokkur sem er í algerum minni hluta í þessu stórmáli fari með utanrrn. á þessum tímum? Það er ekki bara eitthvert hagkvæmnismál þeirra flokka sem í ríkisstjórninni eru, það er grundvallaratriði í íslenskri stjórnskipan og íslensku lýðræði. Ég tel þess vegna að sú staða sé komin upp að nauðsynlegt sé að hér fari fram á Alþingi innan tíðar ákveðin og skýr atkvæðagreiðsla um það hvort meiri hluti Alþingis sé sammála því eða ekki að sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Ég mun beita mér fyrir því á næstunni í viðræðum við forustumenn allra flokka að slík atkvæðagreiðsla fari fram. Vegna hvers? Jú, vegna þess að ég ætla ekki að taka þátt í þeim leik að Alþfl. í krafti þess að hann fékk utanrrn. á fölskum forsendum í þessari ríkisstjórn við myndun hennar í krafti fyrirheitanna um að standa við loforðin um að sækja ekki um aðild að EB og taka það mál ekki á dagskrá á þessu kjörtímabili geti stig af stigi eins og atburðarásin síðustu tvær vikur hefur sýnt leitt íslensku þjóðina inn á að sækja um aðild að EB. Það verður að vera alveg skýrt á næstunni hvar meiri hluti Alþingis liggur. Þetta er slíkt stórmál að ekki er hægt að flokkur sem hugsanlega er einangraður á Alþingi í þessu máli leiði íslenska lýðveldið á sviði utanríkismála á þeim örlagatímum sem nú eru. Þegar við höfum í höndunum skýrslu utanrrh., höfum hlýtt á ræðu hans í dag og heyrum síðan yfirlýsingu áhrifamesta þingmanns Alþfl. utan ráðherrahópsins að hann telji að Ísland eigi að leggja inn umsókn að EB fyrir árslok, þá verður meiri hluti Alþingis að tala. Það er óhjákvæmilegt að meiri hluti Alþingis tali. Það verður að finna þeirri atkvæðagreiðslu form fyrir vorið svo að þingið fari ekki heim fyrr en búið er að kveða upp úr með það hvort þetta sjónarmið Alþfl. er meirihlutasjónarmið eða minnihlutasjónarmið á Alþingi. Í reynd teldi ég að ef það kæmi í ljós að þetta væri minnihlutasjónarmið, bæri Alþfl. að láta utanrmn. af hendi eða a.m.k. núv. utanrrh. að víkja úr því þannig að ljóst sé að sá maður eða sá flokkur, sem fer með utanrrn., starfi í samræmi við vilja meiri hluta Alþingis. Þetta er eitthvert örlagaríkasta mál sem íslenska þjóðin fæst við og mun fást við á næstu árum og það má ekki gerast í því að íslenska lýðveldið verði teymt stig af stigi eða dáleitt stig af stigi eins og hér var orðað í dag inn á braut sem Alþfl. sem minnihlutaflokkur í þessu máli kýs að fara. Alþfl. verður að horfast í augu við þá pólitísku staðreynd að hann hefur sett þetta mál á dagskrá með afgerandi hætti og þjóðin þarf að fá að vita hvort meiri hluti Alþingis styður það sjónarmið eða ekki. Ég mun þess vegna á næstunni beita mér fyrir því í viðræðum við forustumenn annarra flokka að finna form á slíkri atkvæðagreiðslu í þinginu áður en Alþingi fer heim í maímánuði svo að vilji þingsins liggi alveg fyrir. Alþb. hefur svarað fyrir sig. Framsfl. hefur svarað fyrir sig. Kvennalistinn hefur svarað fyrir sig. Það sem þarf að koma í ljós í slíkri atkvæðagreiðslu er svar Sjálfstfl. og síðan annarra þingmanna Alþfl.
Virðulegi forseti. Í raun og veru er það þannig að þótt ærið margt annað sé í skýrslu utanrrh. sem vissulega væri fróðlegt að fjalla um hér, þá hafa þessar yfirlýsingar í dag breytt svo öllu landslagi umræðunnar að óhjákvæmilegt er að halda sig nánast alfarið eða eingöngu við aðild Íslands að Evrópubandalaginu og EES-samninginn. En ég ætla að vísu áður en ég lýk ræðu minni að víkja örfáum orðum að öðrum þáttum. Ég vil þó árétta það hvernig hæstv. utanrrh. leiðir að því sterk rök í skýrslu sinni að EFTA sé úr sögunni. Það kemur greinilega fram bæði á bls. 12 og 13 í skýrslu hæstv. utanrrh. að EFTA er að hans dómi í reynd úr sögunni.
Það er líka athyglisvert að hæstv. utanrrh. segir alveg skýrt að þær pólitísku forsendur, sem leiddu til EES-samningsins, eigi ekki við lengur, svo notuð séu hans óbreyttu orð. Ef utanrrh. er nú þegar sjálfur þeirrar skoðunar að pólitísku forsendurnar fyrir EES-samningnum eigi ekki við þá vil ég spyrja: Er þá ekki samningurinn sjálfdauður að dómi hæstv. utanrrh. vegna þess að meginþátturinn, orsökin fyrir samningsgerðinni á sínum tíma var sú pólitíska sýn sem fólst í tveggja stoða kerfinu sem Delors talaði fyrir í frægri ræðu? Hæstv. utanrrh. spyr einnig í skýrslu sinni: Trúir því einhver að Evrópskt efnahagssvæði fáist staðist sem tveggja stólpa brú sem hvílir annars vegar á stólpa útvíkkaðs Evrópubandalags með 17 aðildarríkjum og 370 millj. íbúa og hins vegar á brúarstóla Íslands og Liechtensteins með innan við 300 þúsund íbúa? Spurningin er sett þannig fram að svarið liggur í augum uppi. Slíkt tveggja stoða kerfi stenst auðvitað ekki.
Þess vegna er alveg ljóst að hæstv. ráðherra er sjálfur að rökstyðja rækilega í skýrslunni að hann er búinn að missa trú á EES-samningi. Hitt er svo annað mál að röksemdir hans fyrir því að þetta hafi ekki verið til einskis og það hafi margt gagnlegt komið fram í þessum viðræðum geta út af fyrir sig alveg átt rétt á sér. Það breytir því ekki að hæstv. utanrrh. er í þessari skýrslu, formaður EFTA, að segja þjóðinni það að EFTA er úr sögunni, meginforsendur EES-samningsins eru ekki lengur fyrir hendi. Síðan er spurt á bls. 14 og 15 hvort við viljum vera aðili í innsta hringnum. Orðalagið er auðvitað á þá leið að rökrétt er að draga þá ályktun sem hv. þm. Karl Steinar Guðnason gerði í kvöld að samkvæmt vilja hæstv. utanrrh. eigi Ísland að leggja inn umsókn að aðild að EB fyrir áramót.
Hæstv. utanrrh. segir í skýrslu sinni: ,,Óhætt er að fullyrða að möguleikar á því að ná sama árangri í aðildarviðræðum eru miklum mun meiri í þessari umferð í samfylgd með öðrum EFTA-ríkjum en í næstu lotu þegar Austur-Evrópa knýr dyra.``
Virðulegi forseti. Á bls. 18 í skýrslunni er síðan lögð til sú formlega tillaga að í ráðuneytum og stjórnarstofnunum fari fram ítarleg úttekt á því hvað EB-aðild hefði í för með sér. Það er auðvitað lykilspurning þessara umræðna hvort ríkisstjórn Davíðs Oddssonar ætlar að láta þá athugun fara fram eða ekki. Við því verður að fást svar í þessum umræðum.
Ég vék að því fyrr í dag að aðildin að Evrópubandalaginu er auðvitað ekki bara spurning um peningalegt mat eða tæknilegar útfærslur. Maastricht-samkomulagið felur í sér að Evrópubandalagið verði í reynd með alla höfuðþætti sameiginlegs ríkis. Það verður einn seðlabanki, einn gjaldmiðill, ein peningastefna. Það verður ráðherraráð og þing sem tekur allar meginstefnumótandi ákvarðanir ásamt framkvæmdastjórninni. Það verða ytri tollar gagnvart umheiminum. Stefnt er að sameiginlegri utanríkisstefnu, sameiginlegri varnarstefnu, og ég legg áherslu á að stefnt er að sameiginlegri fiskveiðistjórnun. Stefnt er að sameiginlegri landbúnaðarstefnu. Með öðrum orðum allir þeir höfuðþættir sem við Íslendingar höfum ráðið sjálfir síðan við fengum fullveldi og sjálfstæði eigum við núna að stjórna sem minnihlutaaðili, örlítill minni hluti í ríkjasamsteypu þar sem meiri hlutinn tekur allar slíkar ákvarðanir ef við göngum í Evrópubandalagið.
Hæstv. utanrrh. segir að það séu bara tveir kostir, aftur og aftur, bara tveir kostir: Aðild að Evrópsku efnahagssvæði eða innganga í EB. Ég er algerlega ósammála þessari greiningu. Það eru margir fleiri kostir. Sem dæmi vil ég nefna þann kost að fara í tvíhliða viðræður við Evrópubandalagið um samning sem getur byggst á meginþáttum viðskiptaákvæða EES-samningsins og ýmsu öðru sem tryggir markaðsaðgang og markaðsstöðu framleiðsluvöru, þjónustustarfa og annað. Það væri mjög erfitt að mínum dómi fyrir Evrópubandalagið að neita því að gera tvíhliða samning sem byggði á höfuðþáttum viðskiptakafla EES-samningsins, sérstaklega í ljósi þess að önnur aðildarríki EFTA og hugsanleg aðildarríki EES-samningsins hafa ákveðið að fara aðra braut. Auðvitað væri hægt að verja löngu máli til þess að lýsa því hverjar röksemdirnar voru þegar ákveðið var í tíð síðustu ríkisstjórnar að fara í viðræðurnar við Evrópubandalagið um Evrópskt efnahagssvæði. Alþb. stóð að þeirri ákvörðun. Við töldum rétt að kanna þá leið til hlítar. Ég man eftir því að í ríkisstjórninni vakti það nokkra athygli þegar Svíar ákváðu að sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Samt sem áður efast ég um að nokkur maður í þeirri ríkisstjórn hefði trúað því þá ef honum hefði verið sagt það að árið 1992 hefðu nánast öll önnur aðildarríki EFTA ákveðið að sækja um aðild. Ef við hefðum vitað það árið 1990 þá hugsa ég að við hefðum allir orðið sammála um þá niðurstöðu að ekki væru lengur forsendur fyrir áframhaldandi viðræðum um Evrópskt efnahagssvæði af því að meginforsendan var hugmyndin um stórt ytra svæði, aðra meginstoðina í viðskiptakerfi Evrópu utan við Evrópubandalagið, utan við ríkjaeiginleika Evrópubandalagsins sjálfs, viðskiptabandalag fullvalda sjálfstæðra ríkja sem ættu í þessum efnahagslegu tengslum við Evrópubandalagið en ætluðu ekki að afsala forræði sínu og sjálfstæði í hendur stjórnar stofnana þess. Ég er líka þeirrar skoðunar að mikill misskilningur sé að halda að einhver efnahagsleg óáran muni hefjast á Íslandi þótt ekki takist samningar um Evrópskt efnahagssvæði. Hvernig rökstyð ég þá skoðun? Í fyrsta lagi er það þannig að mikil eftirspurn er eftir íslenskum sjávarafurðum víða um heim. Það sem við fáum kannski á Evrópumarkaðnum í dag umfram annað skiptir 1--2 milljörðum. Að vísu er það mikilvægt en það er engin afgerandi tala. Við skulum heldur ekki gleyma því að hinn mikli þungi útflutnings frá Íslandi á Evrópumarkaðinn í dag er fyrst og fremst afleiðing af innbyrðis gengisþróun Evrópumyntanna og Bandaríkjadollars á síðustu tíu árum. Það er ekkert sem segir að það innbyrðis vægi muni halda áfram næstu tíu ár. Það getur hæglega gerst að sveiflan verði á ný dollaranum hagstæð og Evrópumyntunum óhagstæð og hvað mun þá gerast? Það sem mun gerast er að íslenskir útflytjendur flytja vörur sínar einfaldlega yfir á þann markað þar sem þeir fá meira fyrir vöruna, Bandaríkjamarkaðinn. Það er ekkert eðli í sjálfu sér sem skapar þessa áherslu á Evrópumarkaðinn. Það er fyrst og fremst verðið sem þar hefur fengist á undanförnum missirum. Íslenskir útflytjendur hafa sýnt það að þeir hafa mikla hæfileika til þess að flytja vörur sínar frá einu markaðssvæði til annars ef gengisþróun og verðsveiflur segja þeim að það sé hagstætt.
Það er líka alveg ljóst að fyrst og fremst bílaiðnaðurinn, annar þungaiðnaður og framleiðsluiðnaður í Evrópubandalaginu og samkeppni hans við bandarískar vörur og japanskar vörur knýr Evrópubandalagið til að búa til þetta innra varnarsvæði fyrir sína eigin framleiðslu. Það er meginástæðan fyrir því að Svíar telja sér nauðsynlegt að fara þangað inn. Hin ástæðan er hin sameiginlega landbúnaðarstefna, hið risavaxna framleiðsluráð landbúnaðarins sem hæstv. utanrrh. hefur fordæmt mjög á Íslandi og talið af hinu illa í hinu íslenska hagkerfi en er nú greinilega orðinn svo skotinn í að hann setur það ekki fyrir sig þegar hann horfir á Evrópubandalagið. Þess vegna er ekkert í reynd, engin sönnunargögn sem liggja á borðinu um það að hagvöxtur á Íslandi og efnahagsleg velsæld muni hnigna þótt við náum ekki á allra næstu árum viðunandi samningum við Evrópubandalagið. Við höfum verið með þá stöðu frá 1976 að hafa ekki viðunandi samninga við Evrópubandalagið. Hefur það komið í veg fyrir eitthvert mesta hagvaxtarskeið hér á Íslandi á árunum 1980, 1976, 1977--1987 eða svo? Nei, auðvitað ekki. Við vorum með eitt mesta hagvaxtarskeið á Íslandi þótt okkur hefði mistekist að ná viðunandi samningum við Evrópubandalagið. Engu að síður upplifðum við metár í efnahagslegri velsæld, aukningu þjóðartekna þannig að við sköruðum langt fram úr öðrum OECD-ríkjum án þess að hafa viðunandi samninga við Evrópubandalagið. Það er satt að segja fáheyrð skammsýni og villandi málflutningur að ætla að telja þjóðinni trú um það eins og hæstv. utanrrh.
gerði hér í dag og hv. þm. Karl Steinar Guðnason gerði í fréttatíma Stöðvar 2 núna áðan að ef við sækjum ekki um aðild að Evrópubandalaginu og komumst þangað inn, blasi hér við efnahagsleg örbirgð og einangrun. Ég fullyrði að það eru fjárfestingarmistök Íslendinga sjálfra sem valda meiru um lífskjörin hér á landi nú og á næstu árum heldur en skorturinn á samningi við Evrópubandalagið. Ef Íslendingar halda áfram á braut fjárfestingarmistaka, við sjálfir eins og við höfum gert í margvíslegum atvinnugreinum á síðustu tíu árum, munu samningar við Evrópubandalagið engu breyta í þeim efnum. Það er okkar eigið fjöregg, hvernig við förum með það sem ræður úrslitum. Við skulum bara nefna nokkur dæmi.
Hæstv. forsrh. hefur lagt fyrir þingið flugstöðina og Framkvæmdasjóð. Til viðbótar má nefna loðdýraræktina og fiskeldið og ég veit að hæstv. forsrh. þekkir það vel að í stjórn Landsvirkjunar hefur á síðustu tíu árum verið fjárfest fyrir 22 milljarða án þess að neinn nýr orkukaupandi sé fyrir hendi. Síðan á að vígja glæsihús í næsta mánuði, þekkt veitingahús og annað sem ég ætla ekki að telja upp. En sé þetta allt lagt saman, fjárfestingar Landsvirkjunar, loðdýraræktin, fiskeldið, ráðhúsið og flugstöðin, þá eru fjárfestingar á síðustu tíu árum sem engum arði skila í dag 45--50 milljarðar. Þetta er meginorsök hinna efnhagslegu örðugleika á Íslandi, ekki skortur á samningum við Evrópubandalagið. Það er satt að segja alveg fáheyrð skammsýni í efnahagslegri greiningu og vítaverð blekkingariðja ef menn gera sér grein fyrir því sjálfir að halda því að þjóðinni að það sé vegna skorts á viðunandi samningum við Evrópubandalagið sem hér sé ekki hagvöxtur eða efnahagsleg hagsæld. Það eru sjálfskaparvítin hjá okkur sjálfum sem hafa komið í veg fyrir það að þjóðartekjur Íslendinga geti vaxið þrátt fyrir aflasamdrátt. Ef þessir 45--50 milljarðar, sem liggja í virkjunarkostum Landsvirkjunar, í fiskeldinu og loðdýraræktinni, flugstöðinni og ráðhúsinu, væru í arðbærum atvinnutækifærum sem atvinnulífið hefði fjárfest af skynsemi og skipulögðum hagnaði og arði þá værum við með álíka hagvöxt í dag og er í öðrum OECD-ríkjum. Þessi patenthyggja er bölið í umræðunni. Hvort sem það er álver, eða EES eða aðild að EB, eitthvað eitt sem á að leysa allan vanda.
Nei, auðvitað er það þannig, virðulegi utanrrh., að Ísland á marga kosti. Þó að það sé eðli okkar kennaranna, sem erum að glíma við nemendur hvort sem það er í Menntaskólanum á Ísafirði eða Háskólanum á Melunum, að einfalda málin þannig að það sé bara A og B svo að bekkurinn skilji þetta nú skýrt, þá er veröldin miklu flóknari, hæstv. utanrrh. Það er algerlega villusýn að móta íslenska utanríkisstefnu út frá því að íslenska lýðveldið eigi bara tvo kosti og annar þeirra sé senn úr sögunni og þá sé bara EB eftir.
Virðulegi forseti. Sú skýrsla sem hefur verið lögð fram er viðamikil. Í henni er að finna margt um afvopnunarmál, um Atlantshafsbandalagið, um störf Sameinuðu þjóðanna og margt annað sem vissulega er meira en þess virði að ræða í umræðunni vegna þess að það mun ekki síður hafa áhrif á örlög íslenska lýðveldisins á næstu árum og áratugum en sá kafli sem mesta athygli hefur vakið. Auðvitað er það þannig að verði sáttmálsörk 21. aldarinnar samþykkt á umhverfisráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í Ríó og fari þjóðir heimsins að haga hagkerfi sínu í samræmi við þá sáttmálsörk þá mun það hafa í för með sér miklu meiri breytingar á íslenska hagkerfinu en aðild að Evrópubandalaginu. Fróðlegt væri fyrir hv. þm. að kynna sér efnisatriði þeirrar sáttmálsarkar, þessarar nýju stjórnarskrár heimsins sem taka á gildi á nýrri öld og okkur öllum er ætlað að starfa eftir ef við ætlum að skila jörðinni byggilegri í hendur barna okkar. Ef við ætlum að koma í veg fyrir það að þegar börnin okkar verða á sama aldri og við verði allur suðurhluti Evrópu orðin brennandi eyðimörk; ef við ætlum að koma í veg fyrir það að allir fiskstofnar sem við þekkjum í dag hverfi af Íslandsmiðum; ef við ætlum að koma í veg fyrir það að jöklarnir bráðni hér í hafið; ef við ætlum að koma í veg fyrir það að krabbamein verði útbreiddasti sjúkdómur Íslendinga vegna gatsins á ósonlaginu; ef við ætlum í reynd að geta sagt við börnin okkar: sá heimur sem þið takið við er jafnöruggur og sá heimur, sem við tókum við, þá verða þjóðir heimsins að breyta hagkerfum sínum á næstu 10--15 árum í samræmi við hina nýju sáttmálsörk. Þær breytingar eru sem betur fer á þann veg að það sem við eigum á Íslandi gnótt af mun vaxa að verðmæti. Hreint vatn, umhverfisvæn orka, óspillt náttúra, víðátta, aðgangur að umhverfinu, hrein vara úr landbúnaðarvörum og fiski. Verðmæti þess á eftir að vaxa og vaxa.
Ég á að vin mann sem er yfirmaður Araba- og Norður-Afríkudeildar Alþjóðabankans. Hann er reyndar giftur íslenskri konu og hefur kynnt sér nokkuð okkar mál. Hann er líka einn helsti ráðgjafi Arabaríkjanna og ríkjanna í norðurhluta Afríku í efnahagsmálum og hann hefur sagt hvað eftir annað: ,,Þið Íslendingar eruð með í höndunum olíu 21. aldarinnar.`` Vatnið, olía 21. aldarinnar, vegna þess að það er ekki aðeins í stórborgum Evrópu sem menn eru farnir að borga offjár fyrir drykkjarvatnið sem við tökum úr krönunum, heldur er millistéttin og hin ríka efri stétt í stórborgum þriðja heimsins líka þegar í dag reiðubúin að borga offjár fyrir það öryggi sem felst í hreinu vatni. Vöxtur markaðarins í Bandaríkjunum einum fyrir drykkjarvatn er tvær billjónir lítra á ári. Á sama tíma og allt stjórnkerfi landsins hefur verið upptekið við álver og verksmiðju þar og verksmiðju hér þá hefur einn af frammámönnum íslenskrar iðnvæðingar, Davíð Scheving Thorsteinsson, sýnt og sannað það að það er hægt að skapa gull með því að setja vatn í neytendaumbúðir. Menn hafa brosað í kampinn og sagt: Davíð Scheving. Hæstv. utanrrh. hefur leyft sér að gera grín að því að ég hafi á opinberum vettvangi vakið athygli á þessu afreki í útflutningsþróun sem Davíð Scheving Thorsteinsson hefur unnið í andstöðu við flest og flesta hér heima. En það er einn risagámur á dag, hæstv. utanrrh., sem fer frá þessari verksmiðju og hún er þegar orðinn stærsti orkukaupandi á höfuðborgarsvæðinu ef álverið er undanskilið og ætlar að stækka við sig. Hún ræður ekki við eftirspurnina.
Nei, við skulum átta okkur á því hverjar eru auðlindirnar sem við höfum í höndunum. Ég vil spyrja hæstv. utanrrh. hvort hann sé reiðubúinn að gera samning sem felur það í sér að Perrier og fleiri slík fyrirtæki, frönsk, þýsk, svissnesk geti komið hingað og sett upp átöppunarverksmiðjurnar frjálst, tekið vatnið úr krönunum í frjálsri fjárfestingu og tekið þannig allan arðinn úr landinu af þessari auðlind. Við höfum sagt: Þeir mega ekki fara í fiskinn, þeir mega ekki fjárfesta í sjávarafurðum. En eins og þeir samningar liggja núna fyrir sem utanrrh. vill gera og eins og markaðskerfi Evrópubandalagsins er úr garði gert þá gætu þessi fyrirtæki haft óhindraðan og frjálsan aðgang að dýrmætustu auðlind Íslands, blávatninu, vatnslindunum. Þau þyrftu bara að fá leyfi til þess að láta renna í kranann. En allur arðurinn yrði þeirra.
Ég segi nei. Ég er ekki tilbúinn til þess að afhenda þýskum og frönskum og enn öðrum erlendum fyrirtækjum yfirráðaréttinn yfir nýtingunni á þeirri auðlind 21. aldarinnar sem e.t.v. á eftir að verða okkur verðmætari en fiskurinn í hafinu. Það væri mikil skammsýni okkar sem nú erum kjörnir á þing ef við ættum að verða til þess að taka þessa auðlind frá afkomendum okkar.
Virðulegi forseti. Hæstv. utanrrh. lýsti því yfir að ákveðið hefði verið að leita eftir viðræðum við ríkisstjórn Bandaríkjanna um starfsemi Bandaríkjamanna hér á Íslandi, herstöðina og varnarsamninginn. Ég fagna því. Hins vegar fannst mér nokkuð skorta á að hæstv. utanrrh. ræddi um forsendurnar. Ég ætla ekki að rifja upp deilurnar um bandaríska herinn eða aðildina að NATO. Í salnum eru menn sem hafa lifað allan þann tíma og þekkja hann vel. Auðvitað vita allir að rökin fyrir komu bandaríska hersins var óttinn við árás Sovétríkjanna á Ísland. Ráðamenn kommúnistaríkjanna mundu reyna að yfirtaka Ísland með herafla. Nú er Varsjárbandalagið úr sögunni, kommúnistakerfið er hrunið, ógnarstjórnin farin og margar frjálsar þjóðir komnar þar í stað. En við erum enn þá með herinn, við erum enn þá með varnarkerfið. Þess vegna er óhjákvæmilegt að spyrja: Hver er óvinurinn? Hver er óvinurinn sem hyggur á árás á Ísland? Eða erum við komnir svo, hæstv. utanrrh., að við erum bara með herstöð ef ske kynni að einhverjum dytti í hug að ráðast á okkur? Þá vil ég í því sambandi minna á þá fyrirvara sem Bjarni Benediktsson, Emil Jónsson og Eysteinn Jónsson gengu frá og Alþingi Íslendinga lýsti yfir á sínum tíma að hér ætti ekki að vara her á friðartímum.
Ekki hefur vakið mikla athygli hér á landi að 1. febr. sl. átti sér stað á Camp David fyrsti leiðtogafundur George Bush og Jeltsíns, forseta Rússlands. Á þeim leiðtogafundi gáfu þeir út mjög merka yfirlýsingu sem vakið hefur mikla athygli erlendis en lítið farið fyrir hér heima. Í þeirri sameiginlegu yfirlýsingu sem er í sex sérstökum liðum kemur það alveg skýrt fram í fyrsta lið að Rússland og Bandaríkin líta ekki lengur á hvort annað sem óvini. Héðan í frá munu samskipti ríkjanna einkennast af vináttu, gagnkvæmu trausti og samvinnu.
Í yfirlýsingunni kemur fram að bæði ríkin munu vinna að því að útrýma öllum leifum kalda stríðsins, óvináttu og spennu, munu draga úr vopnabirgðum og taka saman höndum til að byggja upp samvinnu, lýðræði, öryggi, mannréttindi, verslun, fjárfestingu og efnahagslega samvinnu. Ríkin munu vinna markvisst saman að því að leggja niður deilur annars staðar í heiminum, draga úr útbreiðslu kjarnorkuvopna og koma í veg fyrir ógnaraðgerðir á fjölmörgum sviðum. Þetta nýja samband, eins og segir í yfirlýsingunni, verði forsenda varanlegs friðar í veröldinni og milli ríkjanna tveggja. Kalda stríðinu sé lokið en Bandaríkin og Rússland munu tengja heiminn saman á grundvelli vináttu Bandaríkjanna og Rússlands.
Virðulegi forseti. Ég sakna þess nokkuð að í ítarlegri skýrslu hæstv. utanrrh. er lítið sem ekkert vikið að þessari tímamótayfirlýsingu forseta Bandaríkjanna og forseta Rússlands, þessa friðarsáttmála sem þeir hafa gert og verið hefur grundvöllur samskipta þeirra síðan.
Ég tek hins vegar undir það sem kemur fram í skýrslu hæstv. utanrrh. að afgerandi líkur eru á því að Bandaríkin munu sjálf að eigin frumkvæði draga úr umsvifum herstöðvarinnar hér. Það er efnahagsleg nauðsyn fyrir Bandaríkin, en það er líka afleiðing af þeirri stefnu sem þar hefur verið mótuð. Staðreyndin er nefnilega sú að forseti Bandaríkjanna og þingið taka þessa stefnu mjög alvarlega. Það sem hefur hins vegar heyrst frá Alþfl. á Íslandi er að hamla verði gegn þessari stefnu og þar hefur líka verið í fararbroddi hv. þm. Karl Steinar Guðnason. Þess vegna langar mig til að spyrja hæstv. utanrrh. að því hvort hann sé ekki sammála að forsenda endurskoðunar varnarsamningsins, sem ríkisstjórnin hefur nú ákveðið að fara í, hljóti að vera hin nýja vináttugjörð rússneska lýðveldisins og Bandaríkjanna. Ef við göngum út frá þeirri nýju vináttugjörð, er þá nokkur annar óvinur í Evrópu sem varnarstöðin er til þess að verja okkur gagnvart?
Þannig er að margir þurfa að endurskoða heimsmynd sína við það að kúgunarkerfi kommúnismans hefur blessunarlega hrunið. Það er dálítið leitt að þurfa að játa það að maður finnur miklu fyrr slíka lifandi meðvitund hjá mörgum þingmönnum í Bandaríkjunum en ýmsum fulltrúum gamalla kaldastríðsviðhorfa á Alþingi Íslendinga.
Ég vil einnig láta það koma fram að mjög fróðlegt verður að fylgjast með því hver ákvæðin verða sem Vestur-Evrópubandalagið mun festa í lög sín um aukaaðild. Ég mun veita því mikla athygli þegar þau koma fram hvers eðlis þau verða. Mér finnst satt að segja dálítið bráðlæti hjá hæstv. utanrrh. og ríkisstjórn að lýsa því yfir að þeir séu mjög spenntir fyrir aukaaðild að Vestur-Evrópubandalaginu án þess að fyrir liggi nokkur ákvæði um það hvað felst í þeirri aukaaðild. Hins vegar er alveg rétt að nauðsynlegt er að skoða með opnum huga hvað í því kann að felast. Kannski höfnum við því, kannski skoðum við það
með ákveðnum hætti. En það er ekki skynsamlegt að segja fyrir fram áður en menn sjá hver ákvæðin verða að þetta sé æskileg skipan fyrir okkur.
Ég tek eftir því í skýrslunni að þess er að vænta í apríl að greinargerðin liggi fyrir um þessi ákvæði og þá finnst mér rétt að utanrmn. og Alþingi allt skoði þau og geri sér grein fyrir því hvaða skuldbindingar eru fólgnar í slíkri aukaaðild.
Ég vil einnig nota þetta tækifæri til þess að hvetja hæstv. utanrrh. til þess að halda áfram á þeirri braut sem hann hefur að nokkru leyti verið á, einnig innan ríkisstjórnarinnar, að beita sér fyrir með virkum hætti að afvopnun á höfunum verði formlegt samningsatriði milli kjarnorkuveldanna. Sú kenning var lengi við lýði að einhliða afvopnun gæti ekki átt sér stað. Eins og ég hef rakið fyrr í ræðu minni hafa forsetar Bandaríkjanna og Sovétríkjanna, og síðar Rússlands, sýnt fram á það að einhliða afvopnun getur verið mjög árangursrík og margt mælir með því að hún geti einnig orðið það hvað snertir höfin.
Hins vegar hefur komið fram að innan Sjálfstfl. er töluverð gagnrýni á stefnu hæstv. utanrrh. um afvopnun á höfunum. Aðstoðarmaður forsrh. hefur m.a. skrifað gagnrýnisgreinar á hæstv. utanrrh. varðandi þetta atriði en ég vil hins vegar láta það koma fram að þar finnst mér hæstv. ráðherra vera á réttri braut og vil eindregið styðja hann til þess að halda áfram að vinna þeim hugmyndum brautargengi á alþjóðlegum vettvangi.
Ég vil einnig nota þetta tækifæri til þess að lýsa yfir eindregnum stuðningi við þær hugmyndir um endurskipulag Sameinuðu þjóðanna sem komu fram í tillögum sem Norðurlöndin hafa lagt fram innan Sameinuðu þjóðanna og lýsa yfir samstöðu með þeim sjónarmiðum sem fram komu á fundi utanríkisráðherra Norðurlanda hér á landi 21. jan. um þetta efni. Það er mjög ánægjulegt að utanríkisráðherrar Norðurlanda hafa lýst yfir stuðningi við leiðtogafund Sameinuðu þjóðanna eða öryggisráðsins sem haldinn var í lok janúar en á þeim fundi var staðfestur skilningur allra ríkja í öryggisráðinu að vinna að nýju öryggiskerfi á grundvelli sáttmála Sameinuðu þjóðanna og fela framkvæmdastjóra Sameinuðu þjóðanna, Boutros-Ghali, að leggja fram í júlímánuði ítarlega skýrslu þar sem fram kæmu hugmyndir um breytingar á starfsháttum og skipulagi Sameinuðu þjóðanna til þess að festa í sessi nýtt öryggiskerfi. Ég sakna þess hins vegar að á Íslandi hefur ekki orðið mikil umræða um þessar hugmyndir. Þær eru mjög athyglisverðar. Þær fela það m.a. í sér að hvert og eitt aðildarríki Sameinuðu þjóðanna geti kallað til sín friðargæslusveitir og öryggissveitir Sameinuðu þjóðanna án þess að öryggisráðið samþykki það formlega ef viðkomandi ríki telji sér ógnað. Með öðrum orðum að gagnstætt því sem verið hefur hingað til að fyrst þurfi stríð að brjótast út, síðan þurfi öryggisráðið að fjalla um málið og þá fyrst þegar þar hefur náðst samkomulag sé hægt að senda friðargæslusveitir og öryggisgæslusveitir á vettvang, þá fela þessar hugmyndir í sér að fyrir fram geti hvert ríki sem telur sér ógnað óskað eftir því að fá til sín slíkar friðargæslusveitir Sameinuðu þjóðanna og þá fyrst þegar þær hafa verið í landinu í ákveðinn tíma verði metið af öryggisráðinu hvort árásarhættan sé fyrir hendi.
Hugmyndirnar fela einnig í sér að Sameinuðu þjóðirnar fái yfir að ráða gervihnöttum og öðru upplýsinganeti sem veitir upplýsingar um flutning herafla, flugvéla, kafbáta og annað það sem hernaðarbandalögin hafa hingað til ein og sér haft. Hugmyndirnar fela einnig í sér að hernaðarnefnd Sameinuðu þjóðanna, sem hefur sofið værum svefni í um 40 ár, verði aftur virk þannig að ásamt framkvæmdastjóra Sameinuðu þjóðanna fari nefnd hershöfðingja með yfirstjórn yfir friðar- og öryggisgæslusveitum Sameinuðu þjóðanna til þess að tryggja smáum ríkjum og stórum frið og öryggi án þess að þær þurfi að leggja mikið fé í eigin herafla. Allar þessar hugmyndir tryggðu mjög öryggi Íslands ef þær næðu fram að ganga. Þess vegna er brýnt hagsmunamál fyrir Íslendinga að innan Sameinuðu þjóðanna verði fljótlega niðurstaða í málinu. Ég hef haft aðstöðu til þess á undanförnum vikum að kynna mér nokkuð þær hugmyndir sem þarna er um að ræða og þann stuðning sem þær kunna hugsanlega að hafa, bæði innan öryggisráðsins og eins hjá ýmsum mikilvægum ríkjum sem nú eru utan öryggisráðsins. Það er ánægjulegt að verða vitni að því að í fyrsta skipti í um það bil 40 ár er raunverulegur vilji til þess að gera öryggiskerfi Sameinuðu þjóðanna að virkum framkvæmdaraðila um alla veröld. Það mundi auðvelda okkur Íslendingum mjög lausn okkar öryggismála ef slíku kerfi væri komið á og það er ekki bara draumsýn. Það er ekki fjarlægur veruleiki. Það er satt að segja ekkert minni líkur á því að það verði komið á innan 2--3 ára en að Norðurlöndin gangi í Evrópubandalagið. Þess vegna er vissulega mikilvægur þáttur í umræðunni um öryggismál Íslands, framtíð herstöðvar hér á landi, aukaaðild Íslands að Vestur-Evrópubandalaginu, framtíð Atlantshafsbandalagsins hvaða áhrif nýtt öryggiskerfi Sameinuðu þjóðanna hefði á öryggismál Íslands. Ég vona þess vegna að allir flokkar á Alþingi kynni sér þessar hugmyndir. Ég vona að utanrrh. Íslands verði jafnvirkur í að kynna þær hér á landi og hann hefur verið í að kynna ýmislegt annað því það er vissulega brýn nauðsyn fyrir okkur litlu þjóð að átta sig á þeim róttæku breytingum sem eru að eiga sér stað. Sem betur fer er það þannig að flestar þær breytingar sem eru að gerast í veröldinni í dag styrkja tilveru smáríkjanna, efla sjálfstæði þeirra og öryggi og veita víðtækari viðurkenningu á sjálfsákvörðunarrétti þeirra, lýðræðislegum grundvelli, mannréttindum og efnahagslegu sjálfstæði. Mikill misskilningur er að halda því fram að straumþunginn í breytingunum í dag í allri veröldinni sé að það hafi átt að draga úr tilverugrundvelli smáríkjanna. Síðasti áratugur 20. aldarinar er í reynd blómatími smáríkjanna í veröldinni. Það sýna breytingarnar á Sameinuðu þjóðunum þar sem við vorum lengi minnsta þjóðin en erum það engan veginn lengur. Það sést af víðtækum umræðum sem fjölmörg smáríki um heim allan taka þátt í í dag um hagsmuni þeirra í framtíðinni. Það sést af hinni víðtæku viðurkenningu sem sjálfsákvörðunarréttur þjóðar, mannréttindi og lýðræðisleg stjórnskipun njóta um alla veröldina. Þess vegna vil ég biðja hæstv. utanrrh. að hugleiða í alvöru hvort ekki sé rétt hjá honum að víkja nú af braut þeirrar villu að telja að veröldin sé að verða á næstu árum heimur hinna stóru bandalaga, og við þurfum að leita þar skjóls og átta okkur frekar á því að breytingarnar sem við erum blessunarlega að verða vitni að fela í sér blómaskeið smáríkjanna ef menn hafa vit og vilja til þess að nýta sér þá möguleika sem auðug þjóð með traustan efnahag, örugga menningu og langa hefð sjálfsstjórnar getur vissulega átt um langa framtíð.