Herra forseti. Út af fyrir sig er það svo að hefði ekki beinlínis valið mér þennan ræðutíma ef ég hefði mátt kjósa en ætla þó ekki að kvarta undan því að fá hér orðið nú, en enn lifir klukkustund til miðnættis, til þess að ræða utanríkismál. Ég mun hins vegar með góðri samvisku taka mér þann tíma sem ég tel mig þurfa til að fara yfir nokkur atriði þeirra mála sem sum hver hafa lítið og jafnvel ekkert verið rædd hér í umræðunni enn þá, svo sem eins og staða mannréttindamála á nokkrum svæðum í heiminum og fáein slík atriði. Ég held að sjaldan eða nokkurn tíma hafi verið meiri þörf fyrir það og eðlilegra að Alþingi taki sér dálítinn tíma til að ræða utanríkismál og hefði verið æskilegt ef unnt hefði verið að stilla upp þannig dagskrá fyrir þessar umræður að eins og tveir heilir fundardagar frá næstum að segja morgni til kvölds hefðu verið til ráðstöfunar, fyrir fram ætlaðir í þessu skyni.
Það lá í hlutarins eðli að umræður um utanríkismál yrðu miklar við þessar aðstæður og undir það ýtir auðvitað viðamikil skýrsla frá hæstv. utanrrh. sem er með þeim myndarlegri og sennilega sú myndarlegasta sem nokkurn tíma hefur birst á borðum þingmanna og hef ég þó haft það fyrir sið sl. níu ár að fylgjast nokkuð vel með þessum pappírum og lesið marga þeirra spjaldanna á milli held ég að ég megi segja. Enda tók ég mér til hugarhægðar tvo gamla kunningja úr því safni hingað til samanburðar þar sem er síðasta skýrsla fyrrv. hæstv. utanrrh., Geirs Hallgrímssonar, og sú fyrsta sem núv. hæstv. lagði fram. Og kem ég e.t.v. aðeins inn á efni þeirra eða þá tíma sem þær standa fyrir á eftir.
Undir umræðunni væri æskilegt, herra forseti, fyrr en síðar að hæstv. utanrrh. að sjálfsögðu gæti hlýtt á mál mitt en eins er það að hv. 3. þm. Reykv. hefur þegar talað í þessari umræðu og ég vona að þess verði að vænta að hann mæti til hennar aftur því þá kröfu er sanngjarnt að gera til þeirra hv. alþm. sem þegar hafa talað og jafnvel vikið máli sínu að öðrum þingmönnum eða þingflokkum að þeir séu þá viðstaddir umræðuna það sem eftir lifir eins og kostur er til að taka við svörum ef einhver kynnu að verða. Ég vil aðvara hæstv. forseta um það að svo kann að fara að mér væri þægð í að hv. 3. þm. Reykv. væri látinn vita af því að ég óskaði að eiga kannski orðastað við hann.
Ég ætla tímans vegna ekki að fara mörgum orðum um þær yfirlýsingar og þau ummæli þessarar skýrslu um stöðu Evrópuumræðunnar og Evrópumálanna sem þegar hafa verið gerð mikið að umtalsefni --- oft kemur góður þá getið er --- í þessari umræðu. Það hafa aðrir gert á undan mér með þeim hætti að ég sé ekki ástæðu til að dvelja lengi við hana eða fjölyrða um hana. Ég vil þó segja eingöngu um það fyrir mitt leyti að ég harma að hæstv. utanrrh. talar jafnógætilega um þessa hluti og hann gerir í skýrslu sinni á bls. 11--18, fyrst og fremst í inngangi skýrslunnar. Það hefur að sjálfsögðu ekkert breyst í málefnum Evrópubandalagsins sem gerir það fýsilegra fyrir okkur að nálgast það frekar en hingað til hefur verið nema síður sé. Það er auðvitað ljóst öllum sem fylgjast með málefnum þar að sú þróun sem nú er í gangi og nú er til umræðu á þeim vettvangi gerir það enn síður fýsilegt fyrir smáþjóð með sérhæft efnahagslíf og mikla sérstöðu að ganga inn í það ríkjabandalag með samrunaþróun í fullum gangi sem þar blasir við mönnum, sérstaklega eftir niðurstöðu leiðtogafundarins í Maastricht. Hugmyndir sem þar eru jafnframt til umræðu, um að takmarka mjög stöðu smærri ríkja í hópnum, gera það líka að verkum að þær röksemdir, sem helst eru færðar fram fyrir nálgun okkar við Evrópubandalagið, að við þurfum að fara þar inn til að hafa áhrif á þróun mála, verða ekki studdar með vísan til þróunarinnar í Evrópubandalaginu nú þar sem ljóst er að hún gengur í þá átt að minnka möguleika smáríkja til að hafa áhrif. Það er jafnvel sagt fullum fetum að það sé óþolandi staða sem upp muni koma ef fjölgi í Evrópubandalaginu að smáríkin geti haldið áfram að fara þar með forustu til að mynda hálft ár í senn eins og verið hefur. Þannig að ég hygg að þeir kenningasmiðir, sem færa helst rök fyrir nálgun við Evrópubandalagið með því að segja að við, stórveldið Íslendingar, þurfum að fara þangað inn til að hafa þar áhrif á gang heimsmála, verði nú aðeins að líta í eigin barm og velta því fyrir sér hvort það séu þá ekki í öllu falli að verða úreltar röksemdir eins og nú stefnir.
Ég harma að hæstv. utanrrh. skuli tala með jafnógætilegum hætti og raun ber vitni í skýrslunni þó svo ég fagni því að skaðinn sem það veldur verður kannski minni en ella vegna þess hversu tiltölulega afdráttarlaust hæstv. forsrh. hefur tekið af skarið um það að stefna ríkisstjórnarinnar sé óbreytt, að aðild að Evrópubandalaginu sé ekki á dagskrá. Þar með getur umsókn um slíka aðild ekki heldur verið á dagskrá og ég vona og gef mér það og túlka það þannig að hæstv. forsrh. hafi þar talað fyrir hönd sinnar ríkisstjórnar á þessu kjörtímabili. Þannig að við megum treysta því að á þessu kjörtímabili, sitji þessi ríkisstjórn, þá verði þetta mál ekki á dagskrá. Og mér þætti vænt um að sé þessi skilningur minn ekki réttur þá kæmi það fram strax. Þar með er auðvitað hæstv. utanrrh. að nokkru leyti rekinn til baka með sínar gáleysislegu umfjöllun í inngangi skýrslunnar og er það vissulega af hinu góða.
Hinu er ekki að leyna að maður er sleginn nokkrum ugg yfir þeim smáfuglum sem aftur og aftur hafa á undanförnum dögum verið sendir út af örkinni svona til að prófa hvort það sé í lagi að fljúga um skóginn. Þessir smáfuglar eru orðnir þrír má segja núna á nokkrum sólarhringum. Sá fyrsti var framkvæmdastjóri Vinnuveitendasambandsins, það var fyrsti litli þrösturinn sem flaug út með þann boðskap að það þyrfti að fara að athuga þetta og reyna á þetta með aðild að Evrópubandalaginu. Fyrsti fuglinn sem sendur var út af örkinni kom óskotinn til baka þannig að sá næsti þorði fljótlega út úr örkinni til að prófa líka og það má segja að það hafi verið ekki ómerkari maður en hv. formaður fjárln. Hann hefur reyndar
hafið sig á flug áður með svipuðum ummælum. Þriðji smáfuglinn sem er þó nokkru stærri vöxtum en hinir fyrri er hæstv. utanrrh. með sínum orðum hér í skýrslunni. Ég óttast að með þessu kvöldflugi smáfuglanna séu menn að reyna að prófa sig áfram í þessum efnum hvort það sé ekki óhætt að fara að læða þessu á flot, koma þessu á loft og setja fjaðrirnar út í vindinn og láta á það reyna hvort þær á fluginu geti kannski vaxið í hænu.
Þetta er sú aðferð sem notuð hefur verið í nágrannalöndunum og sé svo þá vil ég áskilja mér allan rétt til að hefja baráttu gegn slíkum hugmyndum og það af fullri hörku. Því að fyrir fáum málum hef ég ríkari sannfæringu en þeim að Íslendingar eigi ekki að hefja slíkt feigðarflan. Og það er skaðlegt samstöðunni um þessi mál á heimaslóðum sem og að mínu mati samninsstöðu okkar og möguleikum okkar almennt séð í alþjóðlegu samstarfi að vera að ljá máls á slíku vegna þess að þá væru í fyrsta sinn opnaðar sprungur í þá samstöðu sem blessunarlega hefur ríkt milli allra stjórnmálaflokka á Íslandi um þessi efni fram að þessu.
Maður hefur tekið eftir því að á alþjóðavettvangi hafa allir sem eitthvað þekkja til afstöðu Íslendinga í þessum málum tekið hana fyrir gefna og virt hana og gengið út frá því að aðild Íslendinga að Evrópubandalaginu væri óhugsandi vegna þess að það ríkti um það alger samstaða í öllum stjórnmálaflokkum í landinu að slíkt væri ekki á dagskrá. Þetta hefur verið viss styrkur fyrir okkur að menn hafa ekki velkst í vafa um okkar stöðu og menn hafa tekið hana gilda og tekið mark á henni fyrir utan kannski einstöku bullukolla eins og utanríkissráðherra Dana, sem ég leyfi mér að kalla svo fyrir það endemis raus um þessa hluti sem hann hefur undanfarin ár verið að reyna að hamra.
Að öðru leyti segi ég ekki annað um þessi Evrópumál en það að auðvitað eru málin að mörgu leyti komin í hið mesta óefni. Sjálfur hæstv. utanrrh. margræðir um þá fullkomnu óvissu sem samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði sé í. Nú er ég ekki mikill stuðningsmaður þess gjörnings eins og hann lítur nú orðið út, tel hann að mörgu leyti óhagstæðan Íslendingum og í honum stórfelldar hættur sem enn hefur ekki tekist að girða fyrir. Ég er t.d. þannig gerður, mér liggur við að segja innan í mér, að ég á ákaflega erfitt með að styðja þann samning þótt ekkert kæmi annað til en opnun fiskveiðilandhelgi Íslendinga fyrir flotum Evrópubandalagsins. Það kann ýmsum að þykja 3.000 tonn af karfa fáir silfurpeningar í þessum efnum en ég tel að þar sé slíkt gífurlegt grundvallarmál á ferðinni að það stappar nærri að það eitt og sér gæti ráðið afstöðu minni til þessa gjörnings og þá á þann veg að ég yrði á móti honum.
Það alvarlegasta í þessu fyrir okkur til umhugsunar, að ég tel, er auðvitað sú þrautaganga sem hæstv. utanrrh. hefur orðið að ganga sl. þrjú ár í þessum málum. Það er auðvitað það algera skipbrot þeirrar samningstækni sem hann lagði upp með og átti að vera geysilega snjöll og var margpresenteruð t.d. í fyrri ríkisstjórnum þar sem ég átti sæti með hæstv. núv. utanrrh. Þetta var ósköp einfaldlega þannig að öll stóru hagsmunamál Íslendinga áttu að hrökkva í liðinn á lokapunkti samningsferlisins og þá áttu aðrir að borga brúsann. Þessi baneitraða samningstækni, að geyma allt það erfiða þangað til á lokakvöldinu og láta sér aldrei stökkva bros fyrr en klukkan væri orðin fimm mínútur í tólf, átti að gera það að verkum að öll helstu hagsmunamál Íslendinga kæmust þarna á þurrt í einu vetfangi í lok samningsferlisins. En hvað hefur svo skeð? Ósigrarnir sem þessi tækni hefur beðið eru jafnmargir og sigrarnir og hafa jafnan fylgt í kjölfarið á hinum vígreifu yfirlýsingum um sigra. Og það versta er að að lokum fór það auðvitað svo að viðkvæmustu hagsmunamálum Íslendinga var ýtt úr af borðinu, gengið frá málunum að öðru leyti, og ósamið er enn milli Íslendinga og Evrópubandalagsins um sérmál þeirra á sviði sjávarútvegs, þ.e. sá samstarfssamningur um þau efni sem Evrópubandalagið hefur gert að skilyrði að verði hluti af þessari niðurstöðu. Og þannig er það því miður, herra forseti, og það er skaði að hæstv. utanrrh. skuli ekki vera viðstaddur og út af fyrir sig mætti hæstv. iðnrrh. líka vel vera viðstaddur til að heyra það að þessar endalausu undirskriftir þeirra hæstv. utanrrh. og hæstv. iðnrh., Jónanna, í hinum stóru málum, hafa bara reynst einskis virði. Maður hlýtur auðvitað að vorkenna blessuðum mönnunum að vera sífellt að vera að skrifa undir pappíra um þetta og pappíra um hitt, ál og EES, og blekið er varla þornað fyrr en það reynist haldlaust trekk í trekk sem þar er samið um. Og auðvitað eru menn orðnir mjög hvekktir, samanber t.d. samtök atvinnurekenda í sjávarútvegi. Ég skil hæstv. utanrrh. mjög vel að hann sé orðinn nokkuð hvekktur á þessu. Hann hefur auðvitað á köflum haft hörð orð um Evrópubandalagið, nánast lýst því yfir að það væri ófært að gera slíka samninga þegar illa hefur legið á honum og hann hefur verið að koma heim eftir eina hrakförina enn þar sem sigur hefur snúist upp í ósigur.
Þau litlu kynni sem ég hef haft af þessu bákni, Evrópubandalaginu, t.d. í gegnum samningaviðræður á vettvangi GATT --- ég verð að segja alveg eins og er að þau renna mjög í sama farveg og lífsreynsla hæstv. utanrrh. að það er ákaflega erfitt að eiga við Evrópubandalagið vegna þess hvers konar skrifræðisbákn það er orðið, vegna þess hversu ákvarðanatökuferlið þar er flókið, valdakerfið margbrotið og í raun og veru oft á tíðum óáreiðanlegt að henda reiður á því sem þar er að gerast og erfitt að eiga við það. Og að öllu samanlögðu hlýtur maður að spyrja með þessa lífsreynslu hæstv. utanrrh. í huga og það sem maður hefur sjálfur kynnst á þessum vettvangi: Er það þetta sem menn vilja? Er það meiri nálgun við þessi vinnubrögð, þetta bákn, þennan ákvörðanatökustrúktúr, þetta valdaferli? Er það þetta sem menn vilja nálgast, smáþjóð eins og Íslendingar? Ég segi það alveg eins og er að ég bara skil það ekki.
Á lokafundi umræðunnar um GATT, sem svo átti að verða í Brussel í desember 1990, lágu ráðamenn yfir 100 þjóða við í Brussel í viku og biðu --- eftir hverju? Eftir Evrópubandalaginu. Það kom eitt
í dag og annað á morgun. Það var eitt þegar rætt var við Johns og annað þegar rætt var við McChery. Einn sagði já í dag, þá kom sá næsti og sagði nei á morgun. Svona gekk þetta til og frá. Menn voru að fá njósnir af næturfundum háttsettra embættismanna eða jafnvel ráðherra sem kallaðir voru saman í skyndingu til Brussel og gjörbreyttu afstöðu til einhverra málamiðlunartillagna sem verið höfðu uppi daginn áður.
Ég er að rifja þetta upp til að draga athyglina að þeirri hlið þessara mála sem allt of lítið er rædd og hún er sú, burt séð frá hagsmunaástæðum Íslendinga í formi viðskiptasamninga og öðru slíku, hvers eðlis er þetta fyrirbæri, Evrópubandalagið? Er það þannig upp byggt, er það þannig hugsað, á það að þjóna þannig markmiðum að það sé æskilegt fyrir Íslendinga að nálgast það í þeim skilningi að þeir bindist því með einhverjum hætti? Ég held ekki. Og ég held að það væri fróðlegt fyrir fleiri en undirritaðan að heyra fyrrum landsstjórnarformann Grænlendinga, Jonathan Motzfeldt, sem hefur marga ölduna stigið í stjórnmálum eins menn þekkja og marga ausuna sopið ef svo má að orði komast, segja frá ferðalögum sínum niður til Brussel á þeim tíma sem Grænlendingar voru enn hluti af Evrópubandalaginu, heyra hann lýsa því hvílík niðurlæging það var fyrir landsstjórnarformann eða við skulum segja forsætisráðherra Grænlendinga að þurfa að fara þær beiningaferðir og setjast þar á kontór á biðstofu hjá kontórista í Brussel og bíða þar e.t.v. langtímum saman eftir því að fá áheyrn. Til hvers? Til þess að fá að vita hvað Grænlendingar mættu og mættu ekki í sinni efnahagslögsögu á næsta ári. Ég held að það væri fróðlegt fyrir fleiri en undirritaðan að heyra þennan ágæta stjórnmálaforingja lýsa þeirri reynslu sem þetta var fyrir hann sem æðsta ráðamann Grænlendinga sem þá fögnuðu nýfenginni heimastjórn. Og það sagði hann í mín eyru að hann óskaði engum stjórnmálamanni þess sem færi með forsvar þjóðar sinnar að þurfa að leggja slíkar ferðir á sig og var ekki vafi á því í mínum huga að hann átti þar við Íslendinga eða t.d. Færeyinga.
Ég vona, herra forseti, að þrátt fyrir allt og þrátt fyrir smáfuglana, sem hafa hafið sig til flugs að undanförnu, séu ekki að opnast alvarlegar glufur í samstöðuna um þessi mál hér á Íslandi því það væru mikil ótíðindi og dapurleg og þau væru mikið áfall að mínu mati fyrir málafylgju okkar Íslendinga í þessum efnum, mundu veikja okkar stöðu og þau væru að mínu mati alveg augljóslega í hróplegu ósamræmi við vilja mikils meiri hluta þjóðarinnar. Það er enginn vafi á því í mínum huga að mikill meiri hluti íslensku þjóðarinnar er því algerlega andvígur að Íslendingar fórni fullveldi sínu og sjálfstæði og bindist þessu stórríki sem þarna er að myndast með einhverjum þeim böndum sem draga frá okkur völd eða sjálfsforræði í okkar mikilvægustu málum. Og ég segi það að lokum að mikil er ábyrgð þeirra manna sem fyrstir ætla að hefja þann darraðardans í íslenskri þjóðmálaumræðu.
Herra forseti. Það munu vera einhver vandamál í Alþfl. sem heitir á dönsku vanskeligheder. Og ég hygg að hæstv. utanrrh. sé eitthvað tepptur við sáttastörf í sínum flokki. Ég hef út af fyrir sig á því djúpan skilning að hann sé að reyna að stilla til friðar í Alþfl. og hef nú þegar gefið honum alllangan tíma til þess og eins og hv. síðasti ræðumaður látið það óátalið að hann væri fjarstaddur úr þingsalnum í svo sem eins og hálfa klukkustund. Það verð ég þó að segja að ákaflega þætti mér vænt um það --- ekki sérstaklega vegna þess að ég sé ábyrgðarmaður fyrir því að friður tækist í Alþfl. heldur hins að ég vil gjarnan að hæstv. utanrrh. komist til umræðunnar og geti hlýtt á mál mitt --- að þeir alþýðuflokksmenn gætu slitið þessum sáttafundum og hæstv. utanrrh. komið hingað upp. Þeir kratar verða þá bara að hittast aftur síðar í nótt og reyna að ná úr sér innanverkjunum. Með öðrum orðum og með penari hætti sagt, herra forseti, ég er að fara fram á að það verði kannað hvort hæstv. utanrrh. geti ekki fljótlega komið í salinn.
Mér finnst í öðru lagi, herra forseti, . . . ( Forseti: Forseti mun kanna það. En hv. ræðumaður gat þess að hann þyrfti að gera árásir á forseta einnig þannig að forseti situr hér . . . ) Nei! Nú fer forseti ekki rétt með. Ég nefndi ekki árásir í því sambandi, ekki stakt orð og virðist nú hæstv. forseti eiga von á verru heldur en endilega efni standa til eða samviska hæstv. forseta ekki sem hreinust að hann skuli búast við sverum árásum. Það orð var ekki nefnt hér í garð hæstv. forseta eða hv. 3. þm. Reykv.
Í öðru lagi ætlaði ég að nefna lítillega mál sem vikið er að á bls. 19--20 í skýrslunni, þ.e. klúbbi sem NATO heitir og er hernaðarbandalag á íslensku máli. ( Gripið fram í: Varnarbandalag.) Það hefur heitið her í 1100 ár á íslensku, hv. þm., og ég man ekki eftir orðinu varnarbandalag eða varnarflokkur í fornsögunum t.d. og finnst mér þeirra málfar þó snöggtum betra en kansellístíllinn á þessum skýrslum sem menn eru að reyna að búa til hér í seinni tíð. Held ég að Heimskringla t.d. sé mikið, mikið betur orðuð en þetta plagg.
Þetta hernaðarbandalag NATO er lítillega til umfjöllunar á bls. 19--20. Mér finnst það fremur fátækleg umfjöllun satt best að segja og er kannski að nokkru leyti til marks um þá tilvistarkreppu sem klúbburinn er í. Þetta fyrirbæri hefur verið til umræðu á þinginu undir öðrum dagskrárlið og skal ég ekki þreyta menn með löngum ræðuhöldum af minni hálfu um það en ég hefði talið að það hefði mátt fara aðeins betur yfir tilraunir NATO til þess að finna sér nýjan óvin og nýjan tilgang og ræða svolítið um það hvernig leitin gangi í skýrslu hæstv. utanrrh. T.d. hef ég haft mikinn áhuga á því að fá meira að heyra um áform þeirra NATO-manna um að búa sér til einhvers konar alþjóðaher sem geti rassakastast um heiminn allan og tekið þátt í velheppnuðum átökum þar sem þau brjótast út. Mér hefur fundist það ákaflega athyglisvert ef við Íslendingar ætluðum með aðild okkar að blessa þetta á einhvern hátt.
Staðreyndin er auðvitað sú að fjölmargir stjórnmálaleiðtogar um allan heim sjá að NATO á í mikilli tilvistarkreppu. Það var nokkuð athyglisvert að fáeinum sólarhringum eftir að við áttum um þetta orðastað á Alþingi á dögunum þá gekk ekki ómerkari stjórnmálamaður en Ingvar Carlsson, fyrrv. forsætisráðherra Svía, fram á sjónarsviðið og lýsti þeirri skoðun sinni að það bæri að stefna að því að leggja NATO niður og æskilegast væri að NATO yrði leyst upp og í staðinn mundu menn efla Ráðstefnuna og vettvanginn um samvinnu og öryggi innan Evrópu og undir slíkum friðsamlegum formerkjum bandalags, sem ekki er stofnað um vígbúnað heldur til að gæta friðar og til að afvopna heiminn, mundu menn reyna að tryggja alþjóðlegt öryggi og öryggi í þessum heimshluta. Þessi orð voru eins og úr mínu hjarta töluð og mjög á sömu lund og ég lét reyndar falla í umræðunum um NATO á dögunum þar sem ég nefndi bæði RÖSE og Sameinuðu þjóðirnar sem vettvang sem ég bindi vonir við að gætu leyst af hólmi hernaðarbandalögin og vígbúnaðarhyggjuna og komið í veg fyrir að menn yrðu aftur svo ógæfusamir að reyna að gæta friðarins með því að vopnast villt og galið.
Því miður er það svo að hin dapurlega reynsla af vopnunum er sú að þau eru af og til notuð. Það er það versta í raun og veru við þau. Meira að segja byssur, jafnvel veiðibyssur eru því miður af og til notaðar á fólk. Tilvist þeirra er hættuleg. Það sýnir sagan. Hvort sem er í Bandaríkjunum eða á Grænlandi þar sem tugir eða hundruð eða þúsundir manna allt eftir fólksfjölda falla fyrir slíkum vopnum af því að þau eru af og til notuð. Tilvist hættulegra vopna er hættuleg, ósköp einfaldlega vegna þess að þetta eru skaðræðistól. Og ef af einhverjum ástæðum vegna ófriðar eða slysni þeim er beitt getur það haft skelfilegar afleiðingar. Þess vegna hefur það í raun og veru aldrei gengið upp og það eru öfugmæli að það sé jákvæð eða heppileg aðferð til að tryggja frið að hlaða niður vopnum. Það á við jafnt um svæðisbundnar aðstæður sem og heiminn allan. Það eru öfugmæli af því tagi sem einu sinni var kveðið, að til þess að halda sjálfstæði sínu þyrftu menn að fórna því. Þetta er svona sams konar þvæla og auðvitað stórhættuleg.
En ég ætla ekki að dvelja lengur við þennan ólánsama klúbb NATO sem hefur misst tilgang sinn að verulegu leyti, bar ekki gæfu til þess að nota sér hagstæðar aðstæður í alþjóðamálum og leggja sjálfan sig niður um leið og höfuðandstæðingurinn, sem NATO var að nokkru leyti stofnað gegn eða þróaðist gegn, Varsjárbandalagið, blessunarlega leið undir lok. Það var mikil gæfa og því fögnuðu menn, en enn glaðari hefði ég og margir, margir fleiri vítt og breitt um heiminn orðið ef hitt höfuðhernaðarbandalagið, NATO, hefði verið leyst upp og aðrir og friðsamlegri farvegir eða vettvangar tekið við svo sem eins og Ráðstefnan um samvinnu og öryggi innan Evrópu, Sameinuðu þjóðirnar og samtök ríkja víða í heiminum um friðlýsingu tiltekinna svæða o.s.frv.
Í þriðja lagi, herra forseti, ætla ég að ræða lítillega um það sem getur á bls. 20--21 í skýrslunni og er um Vestur-Evrópusambandið. Því miður er þar sagt að hæstv. utanrrh. hafi svarað bréfi Genschers og fagnað boði um að Íslendingum byðist nú að gerast aukaaðilar að Vestur-Evrópusambandinu. Ég verð að segja alveg eins og er að mér fannst þetta með ólíkindum þegar ég las það í skýrslunni að slík viðbrögð af hálfu íslenskra stjórnvalda hefðu bara með einu litlu bréfi verið send um hæl. Finnst mönnum það virkilega ekkert mál sem þurfi að taka upp og ræða hvort Íslendingar eru tilbúnir til þess bara svona í góðu skapi af því að þeir fá bréf að svara því um hæl og segja: Jú, þetta er hið mesta fagnaðarefni að okkur skuli vera boðið að ganga inn í þetta nýja hernaðarbandalag meginlands Evrópu? Ég spyr hæstv. formann utanrmn.: Ráðfærði ríkisstjórn Íslands sig við utanrmn. áður en hún svaraði þessu bréfi? ( Gripið fram í: Nei.) Ég þakka svarið, ég tel það stórhneyksli, herra forseti, því hér er ekki smámál á ferðinni. Hér eru ekki smámál á ferðinni að gefa með þessum hætti tiltekna jákvæða afstöðu Íslendinga til þess að gerast aukaaðilar að Vestur-Evrópusambandinu og það undrar mig að menn skuli ekki hafa gert þetta meira að umtalsefni en raun ber vitni.
Ég tel þetta hið mesta ógæfuspor og hið mesta flan að rjúka til og svara þessu með þessum hætti. Fyrir það fyrsta vita menn ekkert í hvers konar klúbb þetta Vestur-Evrópusamband er að þróast. Í öðru lagi liggur ekki stafkrókur fyrir um það hvaða skuldbindingar eða ábyrgðir Íslendingar tækju á sig þó svo um að aukaaðild væri að ræða, hvers konar hernaðarskuldbindingar eða ábyrgð á vígbúnaði og hernaðaruppbyggingu Evrópuríkjanna, t.d. Frakka, sem mér er ekki kunnugt um annað en eigi aðild að þessu bandalagi. Tækjum við það á okkur? Eru menn hérna tilbúnir til þess að skrifa upp á kjarnorkupólitík Frakka, eins og hún er rekin t.d. í Kyrrahafinu? Eða hvað felst í þessu? Ég mótmæli þessu harðlega, herra forseti, og gerir það hlutina ekki betri að utanrmn. Alþingis skuli ekki hafa verið eins og lög bjóða, höfð til samráðs um viðbrögð í þessu sambandi. Það er hneyksli, stórhneyksli og ég tel að hæstv. utanrrh. hljóti að koma og bið ég hans aðstoðarmenn að nótera það hjá sér og svara hvers vegna svo var ekki.
Ég þarf ekki að hafa um þetta fleiri orð. Ég er þessu auðvitað algjörlega andvígur og mun gera mitt til þess að koma í veg fyrir það ef ég get og má nokkurs við í þeim efnum, að við Íslendingar förum inn í þetta samband.
Í fjórða lagi ætlaði ég lítillega að nefna kaflann ,,Norður-Suður`` og þau samskipti. Ég get svo sem haft það stutt. Ég vil fyrst og fremst segja að ég tek undir ákveðna þætti sem þar eru, bæði í þeim kafla og undirkafla um hlutverk Sameinuðu þjóðanna í þessu sambandi. Það verð ég þó loksins að segja --- og gleður það mig að ég get fundið eitthvað í skýrslunni sem ég er ágætlega sammála --- að ég held að þar sé alveg réttilega vikið að því að auðvitað hljóta menn að reyna að efla til aðgerða í því sambandi þá einu stofnun sem er alheimsstofnun, að heita má, bæði í eðli sínu og verkefnum samkvæmt og sökum þátttöku flestallra sjálfstæðra þjóða, þ.e. Sameinuðu þjóðirnar. Og þar held ég, og er ég þá ekki að gera lítið úr vaxandi hlutverki Sameinuðu þjóðanna á öryggissviðinu og virkri þátttöku þeirra í t.d. samningaumleitunum sem nú standa yfir á mörgum sviðum um afvopnunarmál, t.d. bann við kjarnorkuvopnum, samninga um eiturefnavopn og lífefnavopn, framlengingu samningsins um takmörkun á útbreiðslu kjarnorkuvopna og fleira og fleira, sem og þátttöku t.d. í svæðisbundnum átökum, friðargæslusveitirnar, þátttöku Sameinuðu þjóðanna í lausn gíslamála o.s.frv., öllu þessu fagnar maður. En hitt held ég að hljóti að verða á næstu árum eitt aðalverkefni Sameinuðu þjóðanna jafnframt þ.e. að beita sér fyrir réttlátari skiptingu jarðargæða milli ríkra þjóða og fátækra. Þeirri skoðun vex mjög fylgi að það sé alveg jafnóaðskiljanlegur hlutur, nauðsyn þess í sambandi við að tryggja stöðugleika og frið í heiminum, að jafna aðstöðumun ríkra og fátækra, að jafna lífsgæðunum í heiminum og að koma eftir því sem nokkur kostur er í veg fyrir hungur og fátækt eins og afvopnunin og öryggisgæslan sjálf.
Ég held að reynslan sýni mönnum að stjórnmálalegur stöðugleiki og friður eru óhugsandi nema það takist að bæta lífskjörin og jafna lífsgæðin á jörðinni og tryggja að menn geti þar sæmilega við hlut sinn unað í viðkomandi löndum eða heimsálfum. Í því sambandi horfa menn auðvitað á sóun vígbúnaðarkapphlaupsins og ég verð að segja það alveg eins og er að mig undrar þær ræður sem hér hafa verið fluttar, m.a. af hv. 3. þm. Reykv., og ég kem að hér aðeins síðar, þar sem í raun og veru er verið að lýsa blessun yfir þeim óheyrilegu fjármunum sem mannkynið hefur sóað í vígbúnaðarbrjálæðið á undanförnum áratugum. Og þá menn, friðarsinna og friðarhreyfingar, sem hafa leyft sér þann munað að tala gegn því að í sveltandi heimi væri milljarðatugum, billjónum og billjörðum sóað í vígbúnaðarkapphlaup, á að úthrópa sem alveg sérstaka skynleysingja sem hafi alla tíð haft rangt fyrir sér og ættu bara að grátbiðjast fyrirgefningar og iðrast fyrir það að hafa leyft sér að tala gegn því að mannkynið færi svona að ráði sínu árum og áratugum saman.
Auðvitað hljótum við ekkert síður í dag og til framtíðar litið að horfa á þessa brjálæðislegu ráðstöfun verðmæta í heiminum sem er að blóðmjólka auðlindirnar þar sem meiri hluti mannkyns býr við hungur, fátækt og milljónir svelta heilu hungri. Við höfum ekki efni á því að fara þannig með auðlindir jarðarinnar að ráðstafa jafnstórum hluta verðmætanna og raun ber vitni í brjálæðislegt vígbúnaðarkapphlaup sem hefur ekki aldeilis tryggt frið og farsæld og líf manna alls staðar í heiminum. Því miður er það svo að stríðin skipta tugum jafnvel á ári hverju ef allt er með talið í þeim efnum og þar eru vopnin notuð. Nei, þvert á móti er það auðvitað eitt albrýnasta viðfangsefnið í alþjóðamálum, hvort sem litið er til umhverfismála eða stjórnmála, að færa ráðstöfun þessara fjármuna, nýta þessa krafta, þessar auðlindir í önnur og þarfari uppbyggingarverkefni sem geta orðið hluti af því að jafna lífsgæðunum og koma þannig á varanlegum friði og stöðugleika í heiminum.
Á vettvangi Sameinuðu þjóðanna, a.m.k. í þeim nefndum allsherjarþingsins sem um þá hluti fjölluðu, fundust mér á sl. allsherjarþingi, því 46., umræður sem hnigu í þessa átt mjög áberandi og það var athyglisvert að fjölmargir ræðumenn tvinnuðu algjörlega saman í máli sínu nauðsyn þess annars vegar að gæta öryggis og fylgjast með vígbúnaði og hins vegar nauðsyn þess að koma á efnahagslegu réttlæti í heiminum.
Þá ætla ég lítillega í fimmta lagi að víkja að afvopnunarmálum og þá sérstaklega afvopnun á höfunum og aðgerðum Íslands í því sambandi. Ég verð að segja alveg eins og er að mér finnst vera óskaplega dauft yfir í sambandi við það sem af Íslands hálfu er verið að aðhafast nú um stundir í þeim efnum. Það er að vísu svo að í orði kveðnu er það enn óbreytt stjórnarstefna að við Íslendingar hljótum að leggja áherslu á afvopnun á höfunum og það er vel. En ég hlýt að hvetja hæstv. ríkisstjórn, hæstv. utanrrh. og hæstv. forsrh., sem hér er að góðu mættur, að aðhafast meira í þeim efnum. Að fylgja málstað Íslands fram með virkari hætti en gert er nú um stundir. Ég tel þetta eitt það allra besta sem þrátt fyrir allt menn hafa orðið sæmilega sáttir um í utanríkismálum á undangengnum árum að við Íslendingar tækjum alveg sérstaklega upp nauðsyn þess að afvopnun tæki til hafanna, bæði af öryggisástæðum en líka umhverfisástæðum.
Ég vil í þessu sambandi minna á frv. sem liggur nú fyrir hv. utanrmn. um friðlýsingu Íslands og hafsvæðanna í kringum Ísland fyrir kjarnorku- og eiturefnavopnum og fyrir umferð kjarnorkuknúinna farartækja. Ég vil líka í þessu sambandi vitna í skýrslu sem er nýlega komin frá utanrrn. um 46. allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna og með alveg sérstakri vísan til hæstv. forseta --- og ber nú vel í veiði að geta ávarpað í senn hæstv. forseta og hv. 3. þm. Reykv. í einum og sama manninum og þá leyfilegt að ávarpa hann í persónu sem endranær er ekki þar sem hann er nú hæstv. forseti vor sem stendur. Það var t.d. þannig þegar við vorum að ræða þetta frv. um friðlýsingu Íslands og íslenskrar lögsögu fyrir eiturefnavopnum, kjarnorkuvopnum og umferð kjarnorkuknúinna farartækja að þá hafði hv. 3. þm. Reykv. nokkuð á hornum sér ákveðna hluti í því sambandi, m.a. orðið friðlýsingu. Taldi það óbrúklegt í þessu sambandi --- og kinkar nú hæstv. forseti kolli.
Þá ætla ég að fletta upp á skýrslu utanrrn. um 46. allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna sem stóð frá 17. sept. til 20. des. sl. --- og hvað stendur þar? Þar í efnisyfirliti til að mynda er vikið að þó nokkrum svæðum og tillögum sem fjalla um friðlýsingu. Þannig er t.d. á bls. 32 fjallað um friðlýsingu Suður-Atlantshafsins. Ég vek athygli hv. 3. þm. Reykv. á því að þetta heitir í skýrslu utanrrn. ,,Friðlýsing Suður-Atlantshafsins`` þannig að það eru ekki bara einhverjir vondir menn eins og ég sem eru að finna upp þetta orð ,,friðlýsing`` og nota það um friðlýsingu landsvæða eða hafsvæða heldur er það beinlínis gert hér í hinni merku skýrslu um allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna. Í fyrstu nefnd er getið um að rædd hafi verið m.a. kjarnorkuvopnalaust svæði í rómönsku Ameríku, kjarnorkuvopnalaust svæði í Mið-Austurlöndum,
kjarnorkuvopnalaust svæði í Suður-Asíu, kjarnorkuvopnalaust svæði í Afríku og friðlýsing Indlandshafsins.
Þetta er ég að rekja hér m.a. fyrir hv. 3. þm. Reykv. til þess að sýna honum og sanna að það er ekki bara eitthvað gamalt og úrelt að fjalla um friðlýsingu landsvæða eða heimsálfa eða hafsvæða, heldur er það á fullri ferð víða í heiminum og til viðbótar þeim svæðum sem þegar eru orðin lögfest og viðurkennd í meira og minna mæli af hinu alþjóðlega samfélagi, sem eru Tlatelolco-samningurinn um Suður-Ameríku, sem er samningurinn um Kyrrahafið og sem er friðlýsing Nýja-Sjálands, þá eru hér á ferðinni fjölmörg önnur slík mál í formi ályktana sem jafnvel eru flutt af fjölda ríkja, eins og tillaga um friðlýsingu Suður-Atlantshafsins, friðlýsingu Indlandshafs og kjarnorkuvopnalaus svæði í Mið-Austurlöndum, Suður-Asíu og Afríku.
Þess vegna er það, herra forseti, að ég leyfi mér að beina því til hæstv. forsrh. að hann í fyrsta lagi fylgist með þeirri vinnu sem hv. utanrmn. leggur í frv. til laga um friðlýsingu Íslands og íslenska lögsögu t.d. fyrir umferð kjarnorkuknúinna farartækja og við með þeim hætti reynum að tryggja öryggi og auðlindir okkar í senn og afstýra þar mengun eða draga úr hættu á slíku og hæstv. forsrh. að öðru leyti beiti sér með sinni ríkisstjórn fyrir því að þessi málstaður Íslands um afvopnun á höfunum verði með virkum hætti borinn fram á alþjóðavettvangi. Ég held að myndarlegasta byrjunin í þeim efnum væri friðlýsing og yfirlýsing af okkar hálfu um okkar lögsögu og ég trúi ekki öðru ef menn fordómalaust ræða þetta og hleypa ekki í það af fullkomlega ástæðulausu einhverri flokkapólitík, þá geti Íslendingar náð saman um þessi efni, rétt eins og þeir hafa á mikilvægustu stundum sögunnar náð t.d. saman um hagsmunabaráttu sína í sambandi við landhelgismál. Ég tel að þetta séu hin stóru landhelgismál nútímans að við beitum okkur fyrir því að gera allt sem við getum til þess að friðlýsa og vernda þessa lögsögu, afstýra eða draga úr hættunni á kjarnorku- og mengunaróhöppum og það gerum við best með einhverjum slíkum friðlýsingaraðgerðum.
Í sjötta lagi, herra forseti, ætlaði ég að fjalla lítillega um nokkur svæði sem um er fjallað í skýrslu utanrrh. á bls. 55 og áfram þar sem til umfjöllunar eru svæðisbundnar deilur og átök. --- Verð ég nú að segja, herra forseti, að nú fer mig mjög að lengja í hæstv. utanrrh. því ég ætla hér, því miður, að gerast nokkuð gagnrýninn á suma hluta skýrslunnar. ( Forseti: Eins og hv. ræðumanni er kunnugt lét forseti kanna hvar hæstv. utanrrh. væri í húsinu. Hann er í þingflokksherbergi Alþfl. og fylgist þar með umræðunum þannig að hann veit nákvæmlega hvað ræðumaður er að segja. Það voru þau svör sem forseti fékk, en hann mun nú ítreka þessa ósk sína til þess að fullvissa hv. ræðumann um það að hæstv. utanrrh. fylgist með ræðu hans.)
Herra forseti. Ég hef svo sem út af fyrir sig fulla samúð með hæstv. utanrrh. og vandamálunum í Alþfl. eins og ég sagði fyrr í ræðu minni. En ég tel að við höfum sýnt hæstv. utanrrh. þó nokkra þolinmæði nú þegar með því að fallast á að hann sé hér fjarstaddur umræðuna í nærfellt heila klukkustund í einu. (Gripið fram í.) Það kemur þá í ljós. Ef hæstv. utanrrh. hefur t.d. ekki verið sáttur við orðanotkun mína í sambandi við herinn, þá er ég alveg tilbúinn í umræður við hann um það. En það er þá gott og til marks um það að hann er með fullri meðvitund og tekur eftir því sem hér er til umræðu.
Ég ætlaði að nefna svo sem eins og þrjú svæði, herra forseti, gæti þó tekið margt fleira sem er fjallað um í skýrslunni og ég verð að játa að ég er ekki alveg sáttur við hvernig um er talað. Mér finnst t.d. fjallað óskaplega fátæklega um málefni Suður-Ameríku og reyndar er það nánast ekki gert. Ég er algerlega ósammála mati utanrrh. á ástandi mála í Mið-Ameríku og í Karabíska hafinu. Ég tel að þar sé dregin upp allt of bjartsýn mynd af stöðu mála. Og í þriðja lagi hefði ég gjarnan viljað sjá að því hörmulega ástandi sem enn ríkir á eyjunni Austur-Timor væru gerð betri skil. Mér finnst ekki nógu gott að Indónesía skuli ekki vera nefnd á nafn nema nánast í framhjáhlaupi þegar rætt er um málin á Austur-Timor. Að vísu er sagt hér á bls. 55 að ekkert lát sé á andstöðu íbúa Austur-Timor gegn hernámi Indónesa sem nú hafi staðið í tæplega 17 ár, og er mér það mjög vel í minni því að ég var staddur í þessum heimshluta þegar innrás Indónesa hófst, en síðan er ekki mikið meira um það sagt. Hins vegar er staðreyndin sú að sennilega er hvergi í heiminum viðbjóðslegra þjóðarmorð í gangi en einmitt á Austur-Timor. Frammistaða Indónesa í mannréttindamálum sl. 20--30 ár er svo fyrir neðan allar hellur að sennilega þarf að fara til ára seinni heimsstyrjaldarins og Hitlers- og Stalínstímans til að finna einhverjar hliðstæður. Það er mat margra sem hafa fylgst með málum í Indónesíu og sérstaklega á Austur-Timor að það láti nærri að hálfri þjóðinni, sem byggði Austur-Timor áður en innrás Indónesa hófst, hafi verið slátrað. Í reynd er það með ólíkindum að velmegandi þjóðir og vestrænar skuli láta Indónesíu komast upp með það sem hún hefur gert árum og áratugum saman án þess að séð verði að sjáanlegir tilburðir séu til að þvinga þá til þess að láta af stefnu sinni.
Ég er hér, herra forseti, með ársskýrslu Amnesty International fyrir sl. ár eða þá sem kom út á síðasta ári og er þá um ástand mannréttindamála í heiminum á árinu 1990. Ég fór í það að lesa dálítið í þessari skýrslu núna þegar ég var að undirbúa mig undir þessa umræðu. Ég verð að segja það alveg eins og er að það er langt síðan ég hef lesið annan eins texta og mér hefur orðið jafnórótt af lestri. Þar er til að mynda ekki fallega sagt frá ástandi mannréttindamála í Indónesíu og á Austur-Timor og eru þó reyndar ekki af hálfu Amnesty sagðar þar jafnhroðalegar sögur og ýmsir sérfræðingar, t.d. óháðra bandarískra samtaka sem þarna hafa verið, hafa sagt og ég vitnaði m.a. í áðan.
Líka er fjallað um Brasilíu í ársskýrslu Amnesty International og það er annað svæðið sem ég ætla að ræða um og hefði átt að vera í skýrslu utanrrh. undir liðunum ,,Svæðisbundin átök, ófriður eða mannréttindamál``. Ég vil segja það í leiðinni að ég tel að skýrslunni sé ákaflega áfátt hvað það snertir að mannréttindamálum sem slíkum eru ekki gerð sjálfstæð skil í skýrslunni. Þau eru að vísu nefnd á nokkrum stöðum þar sem við á t.d. undir liðum sem varða starfsemi Sameinuðu þjóðanna. En ég hefði alveg talið ástæðu til þess að það væri kafli um stöðu mannréttindamála í heiminum í þessum skýrslum og ég bendi á það til umhugsunar fyrir framtíðina að framvegis verði skýrslurnar þannig uppbyggðar, sérstaklega ef þær verða nú jafnmyndarlegar í pappír mælt eða blaðsíðutali eins og þessi er, þá er nóg pláss fyrir nokkurra blaðsíðna sjálfstæða umfjöllun um stöðu mannréttindamála í heiminum. Eða er það kannski þannig, herra forseti, að mannréttindamálin séu að fara úr tísku? Er það virkilega þannig að ekki sé lengur eins fínt að ræða um ástand mannréttindamála eftir að kommúnisminn hrundi í Austur-Evrópu, blessunarlega, sem við allir fögnum eins og kunnugt er og hæstv. forseti veit manna best?
Það var auðvitað gott að menn héldu vöku sinni gagnvart bágbornu ástandi mannréttindamála í kommúnistaríkjum og því miður voru þeir hlutir oft mjög slæmir. Þar voru menn t.d. í stofufangelsi og jafnvel dæmdir í þrælkunarbúðir fyrir litlar eða upplognar sakir og þar var lítið eða ekkert prentfrelsi o.s.frv. En hitt held ég að hið alþjóðlega samfélag ætti að hafa manndóm í sér til að horfast í augu við að stórfelldar slátranir á fólki voru þó ekki þar að því er best er vitað á síðustu áratugum. Það mun hafa verið talsvert um slíkt þegar verst lét í þeim efnum á tímum Stalíns heitins sem dó nokkru áður en ræðumaður fæddist og var afhjúpaður með frægri ræðu á fæðingarári mínu. Þess vegna hef ég átt erfitt með að finna til mikillar samsömunar með þeirri persónu í sögunni að ég skyldi fæðast á sama árinu norður í Þistilfirði. Það er nú frekar tilviljun en hitt að ég beri þar með einhverja stórkostlega ábyrgð á persónunni Jósef Dzhúgashvíli Stalín. En ég er aðeins að rifja þetta upp vegna þess að ég sakna nokkuð úr umræðunni upp á síðkastið þess krafts sem var á köflum í umræðum um mannréttindamál. Ég spyr mig að því, er það virkilega svo að mannréttindamál séu farin úr tísku af því að núna er fólki slátrað annars staðar en í einhverjum sérstökum kommúnistaríkjum, t.d. ríkjum sem eru undir verndarvæng Vesturlanda og af valdamönnum sem njóta stuðnings og blessunar Vesturlanda? M.a. ætlar öll heimsbyggðin að heimsækja slíkan morðingja innan skamms í Brasilíu.
Ég ætla að leyfa mér að lesa aðeins upp úr skýrslu Amnesty International um ástand mannréttindamála í Brasilíu. Ég held að Alþingi Íslendinga hafi gott af því að heyra það hafi menn ekki lesið þetta sjálfir nú þegar. Ég verð að biðja hæstv. forseta að sjálfsögðu leyfis eins og venjulega en taka það jafnframt fram að textinn er nokkuð óhuggulegur, en ég ætla þó að grípa niður í hann og tek þó ekki nema fáein dæmi, því miður, af því sem þarna er sagt. Um Brasilíu er sagt í ársskýrslu Amnesty International 1991, um ástand mannréttindamála á árinu 1990, og ég leyfi mér að þýða þetta lauslega og vísa í frumtextann sem hægt er að fá, t.d. hjá samtökunum Amnesty International á Íslandi eða á bókasafni Alþingis ef menn vilja:
,,Dauðasveitir drápu hundruð manna, oft við aðstæður sem teljast verða utan laga og réttar. Verkalýðsleiðtogum svæðisbundinna verkalýðssamtaka var hótað með dauða og drepnir af lögreglumönnum í fríum og byssumönnum að því er talið er. Ellefu manns eru skráðir týndir á árinu og líkamsleifar meira en þúsund einstaklinga fundust í leyndri gröf í Sao Paulo. Af þeim voru a.m.k. átta taldir vera horfnir pólitískir fangar frá fyrri árum. Pyndingar og ill meðferð fanga heldur áfram. Sáralítill eða enginn árangur varð af opinberum rannsóknum í málefni fanga. Bændur, sem áttu í landadeilum, hurfu, voru teknir fastir án heimildar og án dóms og þeim haldið í einangrun við slæman aðbúnað.``
Svo segir á öðrum stað: ,,Dauðasveitir sem oft samanstanda af lögreglumönnum í fríum myrtu hundruð manna, þar á meðal ung börn og unglinga. Í sumum tilvikum að því er talið er samkvæmt samningum við viðskiptamenn sem greiddu fyrir verkin. Yfirvöld í Río de Janeiro, borginni sem á að hýsa umhverfisráðstefnuna, telja að um 500 börn hafi verið myrt á árinu 1990, flest þeirra af dauðasveitum. Oft reyndist erfitt að þekkja meðlimi dauðasveitanna þar sem þeir iðulega voru staðnir að því að drepa jafnframt þá sem þeir töldu hafa orðið vitni að atburðunum. Þann 30. apríl gerðist það í fátækrahverfinu Diadema í Sao Paulo að vopnaðir en óeinkennisklæddir menn skutu og drápu Marcello Rosa de Oliveira 17 ára að aldri og bróður hans, Marcos Rosa de Oliveira, 18 ára að aldri, fyrir þá sök eina að unglingarnir afhentu ekki verkalýðsskírteini sín. Einni klukkustund síðar réðust fjórir eða fimm vopnaðir menn í borgaralegum klæðum á sex unglinga á nálægu götuhorni. Samkvæmt skýrslum sjónarvotta voru ungmennin sex á aldrinum 15--21 árs látin leggjast í götuna með andlitin niður, byssumennirnir skutu síðan fimm af sex til bana og særðu þann sjötta alvarlega. Þessi dráp voru dæmigerð fyrir aðferðir dauðasveitanna.``
Herra forseti. Ég ætla ekki að lesa meira upp úr þessari skýrslu en hér er á nokkrum blaðsíðum fjallað í sama dúr um ástand mannréttindamála í Brasilíu. Þess vegna er það, herra forseti, að mínu mati ekki gott að í skýrslu hæstv. utanrrh. skuli ekki minnst á Suður-Ameríku. Hún verðskuldar að mati hæstv. utanrrh. greinilega ekki sjálfstæðan kafla. Vel getur verið að menn telji það alvarlegra að átök standi vopnuð milli herja en staðreyndin er nú sú að í nútímahernaði með þeirri fjarlægð sem aðskilur herina er mannfall oft og tíðum sáralítið í samanburði við þær slátranir sem standa yfir t.d. í Brasilíu og í Indónesíu. Mannfallið þar er margfalt á við það sem gerist jafnvel í vopnuðum átökum sem fylla fréttir heimsfjölmiðlanna dögum og vikum saman. Ég held að hv. þm. þyrftu að lesa þessa skýrslu Amnesty International
sem hafa orð fyrir það að vera mjög áreiðanleg samtök og reyna samkvæmt bestu getu að sannreyna allar upplýsingar sínar áður en þær eru birtar. Þess eru sem betur fer sárafá dæmi að upplýsingum frá þeirra hendi sé ekki fullkomlega treystandi.
Þetta er nú ástandið í henni Brasilíu og hef ég þó t.d. ekkert minnst á þær slátranir sem standa yfir á frumstæðum ættbálkum á Amazon-svæðinu þar sem menn eru í óða önn að brenna upp regnskógana, m.a. fyrir erlent kapítal, og eitt ágætis firma frá Evrópubandalaginu varð einmitt uppvíst að því nú á dögunum að vera þar blóðugt upp að öxlum í landvinningum og við að hrekja indíána af löndum sínum. Það er einmitt þessi Brasilía og þessi borg, Río de Janeiro sem heimsbyggðin ætlar að heimsækja og húsvitja hjá núna á næstunni. Mér þykir leitt að segja þetta hér að hæstv. umhvrh. viðstöddum og auðvitað er það ekki svo að við séum á þennan hátt að gera lítið úr mikilvægi umhverfismálanna og ráðstefnunnar sem slíkrar. En ég verð að segja það alveg eins og er hafandi m.a. lesið þessa ársskýrslu Amnesty International um ástand mannréttindamála í Brasilíu til viðbótar auðvitað frammistöðu þeirra í umhverfismálum að þá undrar það mig að menn skyldu að lokum velja þennan stað fyrir þessar athafnir.
Ég spyr mig sem sagt að því, herra forseti, eru mannréttindamál komin úr tísku af því að menn telja sig ekki lengur sérstaklega finna þeim stað í kommúnistaríkjum austan tjalds sem var auðvitað mikið til umfjöllunar hér á undanförnum árum? Því miður er reyndar ástæða til að óttast að e.t.v séu nú kannski mannréttindi ekki að öllu leyti fullkomlega tryggð um aldur og ævi í þeim ríkjum. Alla vega virðist manni t.d. þroski vina okkar í Eystrasaltsríkjunum á því sviði takmarkaður þegar maður fylgist með þeim viðhorfum sem þar skjóta nú upp kollinum, t.d. í minni hluta þjóðarbrota frá öðrum fyrrum lýðveldum Sovétríkjanna sem þar búa.
Svo á ég eitt svæði eftir enn sem ég ætla að nefna og það vantar líka því miður í skýrslu hæstv. utanrrh. og það land heitir Tyrkland. Þar býr m.a. að hluta til þjóð sem heitir Kúrdar. Það er eins með aumingja Kúrdana og ýmsa fleiri að þeim hefur gengið ákaflega illa að komast í tísku og fá athygli umheimsins á sínum vandamálum. Þeim var eins og fleirum bútað í sundur og þeir settir inn í ein þrjú lönd eða fjögur við landamæradráttarkort hér á sínum tíma og búa við það enn, þessi tiltölulega fjölmenna þjóð og að mörgu leyti merka menningarþjóð með langa sögu og mikinn arf, að fá ekki að mynda landamæri utan um sig. Sjálfsákvörðunarréttur þeirra virðist ekki mikils virði og eru þó Kúrdar þjóð með sameiginlega tungu og arf sem telja um 30 millj. Það er þessi vestræna lýðræðisþjóð, bandalagsþjóð okkar, Tyrkir, sem á þarna m.a. hlut að máli.
Það er lítillega minnst á Kúrda í skýrslu utanrrh. og þá er það sá drýsildjöfull Saddam Hussein auðvitað sem er til umfjöllunar og má margt ljótt um hann segja og þar á meðal skelfilegar aðfarir hans að Kúrdum og nánast tilraunir til þjóðarmorðs á þeim hluta Kúrda sem búa í Írak. En því miður er svo að hlutur Tyrkja er ekki heldur par góður í þessu sambandi. Sennilega er nú kannski ekki á síðari árum að finna hliðstæður við jafnmyndarlegar tilraunir til jafnstórkostlegrar stórslátrunar á fólki af hálfu Tyrkja eins og er hjá Saddam Hussein. En þó er það sennilega þannig að næstverstur þeirra þjóða sem Kúrdar eiga mál við er hlutur Tyrkja. Ekkert er sagt um það í skýrslu utanrrh., ekki minnst á þessa vestrænu lýðræðis- og bræðraþjóð okkar, Tyrkland, sem er að murka lífið úr Kúrdum. Ég spyr mig aftur að því er það vegna þess að mannréttindamál eru ekki í tísku ef brotin eru í Tyrklandi? Getur það hugsast?
Þá ætla ég aftur að lesa hérna fyrir hv. Alþingi úr skýrslu Amnesty International og leyfa mér að þýða lauslega eina af mörgum ljótum dæmisögum um ástand mannréttindamála í Tyrklandi. Þar er fjallað á mörgum blaðsíðum um ástand mála hvað varðar t.d. pólitíska fanga. Þar segir að þúsundir pólitískra fanga séu í fangelsi og flestir af þeim teljist samkvæmt skilgreiningu Sameinuðu þjóðanna samviskufangar. Hundruð pólitískra fanga síðan dæmdir til fangelsunar eða dauða með dómstólameðferð sem ekki svarar alþjóðlegum kröfum um réttlát réttarhöld. Sem sagt: Tyrkneska dómstólakerfið, sem í þessu tilviki er notað til að dæma menn hundruðum saman til dauða, er ekki viðurkennt sem nægjanlega vel úr garði gert til þess að tryggja réttláta málsmeðferð.
Pyndingar halda áfram, eru víðtækar og kerfisbundnar, segir hér í skýrslu Amnesty International. Í sumum tilvikum hafa þær leitt til dauða fórnarlambanna. Sjö íraskir Kúrdar, sem sumir voru viðurkenndir sem flóttamenn samkvæmt flóttamannaskrifstofu Sameinuðu þjóðanna, voru sendir aftur til Írak og þá vita menn hvað beið þeirra þar.
Svo segir hér á einum stað: Einn af hundruðum pólitískra fanga sem hefur borið að hefur verið pyndaður á árinu 1990 var Mesút Boskúrt. Hann var tekinn höndum á skrifstofu blaðsins ,,Yenigösum`` sem þýðir ,,New Solution``, eða nýjar lausnir, þegar ráðist var á það af lögreglunni í febrúar. Hann var færður til höfuðstöðva lögreglunnar í Izmir og hann ber að þegar hann neitaði að skrifa undir tilbúnar yfirlýsingar um að hann væri meðlimur ólöglegra samtaka var hann pyndaður, sprautað á hann köldu vatni undir þrýstingi, eistu hans voru kreist, rafstraumi var hleypt gegnum líkamann og honum að lokum nauðgað með lögreglukylfu. Sökum þess að hann var blindaður, eða bundið fyrir augu hans allan tímann, þá 16 daga sem hann sætti pyndingum í fangelsi gat hann ekki borið kennsl á þá sem pynduðu hann. Mesút var virtur blaðamaður nokkuð þekkts blaðs sem m.a. hafði á sér gott orð á Vesturlöndum og hafði nokkuð reynt að hamla gegn mannréttindabrotum í Tyrklandi.
Kannski er þetta bara ástæðulaust og þvermóðska af manni að vera að reyna að tala um þessa hluti hér og aðrir og merkilegri hlutir eigi að fylla mörg hundruð blaðsíðna skýrslur hæstv. utanrrh., en ég, herra
forseti, leyfði mér að fara svolítið í það að líta yfir stöðu mannréttindamála á nokkrum svæðum í heiminum þegar ég sá að ákaflega fátæklega var að þeim vikið hér í skýrslunni. Ég geri það líka vegna þess að mér finnst dálítil slagsíða vera orðin á umræðum um þessa hluti almennt í heiminum, sérstaklega hér á Vesturlöndum og kennir þar sennilega þess að menn hafa í bjartsýni sinni, sem að nokkru leyti er réttlætanleg eftir fall kommúnismans í Austur-Evrópu, stundum farið að tala eins og þar með væru í raun og veru öll vandamál úr sögunni, af því að svona ástand mála, mannréttindabrot og pyndingar, hefðu fyrst og fremst verið bundin við þetta ómennska kerfi flokkseinræðisins austan járntjalds. En það var því miður ekki svo og er því miður ekki svo. Mannréttindabrot, átök, slátranir á fólki í stórum stíl, eiga sér stað vítt og breitt um heiminn og ég hef hér ekki rætt fjölmörg önnur svæði sem þarna mætti nefna til sögunnar.
Mér finnst sofandaháttur hinna velmegandi þjóða um þessa stöðu mála með ólíkindum nú um stundir. Hvar eru viðskiptaþvinganirnar gagnvart Brasilíu? Er það virkilega svo að það sé engin ástæða til þess að lyfta litla fingri í pólitískum samskiptum eða viðskiptalegum við þjóð eins og Brasilíu sem er ber að því að slátra börnum svo hundruðum og þúsundum skiptir? Og það jafnvel opinberir sýslunarmenn og löggæslumenn sem standa fyrir því. En síðan er mönnum býsna tamt að grípa til slíkra refsiráðstafana ef þeir menn eða þau ríki sem í hlut eiga eru í minna pólitísku vinfengi við Vesturlönd.
Ég verð að segja alveg eins og er að mér finnst t.d. frammistaða öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna í þessum efnum með ólíkindum vegna þess að mannréttindamál eru ekki innanríkismál. Eins og hlutir hafa þróast á undanförnum árum þá er það viðurkennt af öllum, m.a. öllum aðildarríkjum Sameinuðu þjóðanna sem skrifað hafa undir Mannréttindasáttmálann, að þau eru ekki innanríkismál og það er nákvæmlega jafnheimilt samkvæmt stöðu mála hjá Sameinuðu þjóðunum að beita viðskiptaþvingunum á Brasilíu vegna mannréttindabrotanna þar eins og það er á Írak eða Líbýu eða aðrar slíkar fyrir aðrar sakir. Ég er meira að segja ansi hræddur um það, ég hafði að vísu ekki tíma til að fletta því upp, herra forseti, en ég er ansi hræddur um að sumar af þeim þjóðum sem ég hef hér verið að nefna og eru berar að jafnofboðslegum mannréttindabrotum og raun ber vitni séu í hópi hinna útvöldu þjóða bestukjaraviðskipta, t.d. af hálfu Bandaríkja Norður-Ameríku. Ég er ansi hræddur um að svo sé nú með margar þessar þjóðir. Og þess vegna m.a., herra forseti, tók ég líka með mér eldri skýrslur, að mér finnst í þeim að nokkru leyti betur tekið á mannréttindamálunum heldur en nú er. Bæði í skýrslu hæstv. fyrrv. utanrrh., Geirs Hallgrímssonar, og jafnvel að nokkru leyti í skýrslu hæstv. núv. utanrrh., þeirri fyrstu sem hann lagði fram á Alþingi á árinu 1989.
Ég læt nú lokið umfjöllun um þetta efni, herra forseti, þennan dapurlega kafla, enda engin gleðilestur og ég skil það vel að menn eigi erfitt með að hemja sig að öllu leyti undir þessari umfjöllun, en samvisku minnar vegna hef ég þó a.m.k. komið þessu hér á framfæri og vil með því m.a. gera mitt til þess að Íslendingar sofi ekki værum svefni á þessu sviði eins og mér virðist því miður allt of margir gera um þessar mundir.
Ég ætlaði svo að hvetja hæstv. utanrrh. til dáða á einu sviði enn og það er að fara að undirbúa brottför hersins því staðreyndin er auðvitað sú að hafi einhvern tímann einhver sérstakur tilgangur verið með veru hans hér þá er það í öllu falli augljóst mál að hann fer mjög dvínandi og er nánast þorrinn. Meira segja að mati hæstv. utanrrh. er bersýnilega ljóst að þar verður um mikinn samdrátt að ræða á næstu árum. Af þeim sökum tel ég, hvað sem mönnum pólitísk finnst eða finnst ekki um veru hans hér, að þá ættu menn að hafa manndóm í sér til að fara að mæta því með tilteknum ráðstöfunum gagnvart t.d. atvinnuástandi á Suðurnesjum. Og manna fremstur skal ég vera í þeirri sveit sem leggur eitthvað af mörkum í þeim efnum að reyna að búa mönnum þar nytsamlegri og þarfari störf en þeir hafa hingað til sýslað við í kringum herinn. Ég held að þar geti verið af ýmsu að taka, t.d. er það mitt mat að möguleikar þess svæðis geti verið verulegir í tengslum við þann flugvöll sem þar er og á sviði ferðamennsku, sjávarútvegs, matvælaframleiðslu og fleiri hluta.
Í því sambandi vil ég svo nefna málefni Flugstöðvar Leifs Eiríkssonar sem hér er fjallað um á bls. 70 í skýrslunni. Það er einn dapurlegi kaflinn enn. Ég er ekki viss um að neinn hafi mátt vera að því að ræða það mál innan um stóratburðina og Evrópugauraganginn allan, en það er samt á bls. 70 í nokkrum línum fjallað um málefni Flugstöðvar Leifs Eiríkssonar og kemur þar fram aftast í klausunni að því miður stefni miðað við óbreyttar forsendur í 400 millj. kr. greiðsluhalla í árslok 1992. Reyndar er sagt ,,ef ekkert er að gert``. Það hefur nú sannast sem sagt var af ýmsum um þessa hrapallegu byggingu, dýru og vitlausu sem Flugstöð Leifs Eiríkssonar var, eins og að henni var staðið, að þar væru menn að hnýta sér þungar byrðar til frambúðar og þarf ekki frekar um það að deila. Ekki hef ég áhuga á því að vera að nudda mönnum upp úr mistökum og spyr fyrst og fremst um það: Hvað vilja menn gera til að reyna að bæta úr þessu ástandi? Það er auðvitað skaðlegt og ómögulegt að hafa þessa mikilvægu starfsemi sem þar er í og í kringum Flugstöð Leifs Eiríkssonar í því ástandi sem raun ber vitni. Það verður að ráðast í það að taka á þeim skuldahala sem þarna er og koma þeim málum í lag.
Það er og hefur lengi verið mín skoðun að málefni alls borgaralegs flugs á Keflavíkurflugvelli eigi að færast undir samgrn. og þar á ég að sjálfsögðu við Flugstöð Leifs Eiríkssonar og aðliggjandi svæði, flughlöð, væntanlegt viðhaldsskýli Flugleiða, flugeldhús og aðra slíka starfsemi. Það á að breyta mörkum varnarsvæðisins, sem svo er kallað, þannig að þessi alíslenska starfsemi færist út fyrir þau og um leið undir forræði samgrn., sem að sjálfsögðu á að fara með þennan mikilvæga þátt samgangna eins og aðrar samgöngur í landinu. Af því stafar margs konar óhagræði að hafa þetta eins og það er og satt best að segja skil ég ekki hvers vegna menn drífa ekki í því að gera þetta, m.a. vegna þess að ein höfuðröksemdin fyrir byggingu Flugstöðvar Leifs Eiríkssonar á sínum tíma var aðskilnaður borgaralegrar og hernaðarlegrar starfsemi á Keflavíkurflugvelli. Það er nú að mestu leyti að takast og má segja endanlega hvað farþegaflugið snertir þegar viðhaldsskýli Flugleiða verður risið og mér finnst rökrétt framhald af því að stíga þá skrefið til fulls og færa þessa starfsemi undir samgrn. Það er margs konar óhagræði af því að vera með þetta undir tveimur ráðuneytum. Það er afar umhendis fyrir samgrn., sem að öðru leyti fer með samgöngur og milliríkjasamgöngur þar á meðal, að þessi hlekkur samgangnanna skuli þar vera út undan.
Ég held líka að nýtingu Keflavíkurflugvallar sem alþjóðlegs flugvallar mætti stórauka, það kæmi inn á stöðu atvinnumála á Suðurnesjum. Þar mætti með skynsamlegri beitingu gjaldskrár stórauka millilendingar og þjónustu við alþjóðlegt flug sem fer um okkar flugstjórnarsvæði, vaxandi flug tveggja hreyflna flugvéla yfir Atlantshafið eykur mikilvægi Keflavíkurflugvallar vegna þeirra reglna sem gilda um hámarksfjarlægð slíkra véla frá flugvelli á hverjum tíma. Það sem fyrst og fremst stendur því fyrir þrifum að við náum að nýta okkur þessa möguleika eru annars vegar gjaldskármál í þessu sambandi og hins vegar það forræði utanrrn. á þessum málum sem vegna þjónkunar við herinn og sambýlis við hann hefur að því er best verður séð sáralítinn áhuga á því að okkur Íslendingum nýtist þeir möguleikar sem Keflavíkurflugvöllur í þessu sambandi kann að hafa upp á að bjóða. Ég lét vinna, eftir því sem ég hafði aðstöðu til á sínum tíma sem samgrh., nokkuð að þessum málum en varð þó auðvitað að lúta því að forræði Keflavíkurflugvallar var og er því miður enn þá á hendi utanrrh. og því voru mínar tilraunir í þessum efnum ekki alltaf mjög vel séðar. T.d. var á sínum tíma það dæmalausa axarskaft unnið af hæstv. utanrrh. að koma í veg fyrir að við næðum samningum við Sovétríkin um loftferðarmál og ég hef grun um að viðkvæmni gagnvart stöðu Keflavíkurflugvallar hafi að nokkru leyti blandast inn í það, sem var auðvitað með öllu ástæðulaus og það er broslegt nú að hugsa til þess að það er ekki lengra en tvö til þrjú ár síðan að hæstv. utanrrh. taldi það m.a. standa í veginum í þessum efnum að sovéska flugfélagið Aeroflot væri að nokkru leyti herflugfélag. Nú er þetta flugfélag ekki til lengur, hefur liðast í sundur og tilheyrir lýðveldunum í mörgum pörtum undir nýjum nöfnum, og ærið broslegt að við skyldum fyrir þessar sakir missa af því að verða einhver fyrsta vestræna þjóðin til þess að gera loftferðarsamning við Sovétríkin sem væntanlega mundi halda enn þann dag í dag, a.m.k. við Rússland sem mestu máli skiptir, og hefði slíkur samningur tryggt okkur margs konar forskot og hagsmuni sem við hefðum að mínu mati verið litnir öfundaraugum af af öðrum þjóðum, en fyrir ákveðnar aðstæður hagaði því nú þannig til að á þessum tíma voru Íslendingar á undan öllum öðrum vestrænum þjóðum hvað það snertir að ræða slíka samningagerð við Sovétríkin.
Ég veit að hæstv. utanrrh. heyrir hvert orð sem ég segi og þess vegna ber ég hér fram til hans að honum óséðum en heyrandi spurningar um þessi efni: Er hæstv. utanrrh. tilbúinn til að ljá máls á því að forræði borgaralegs flugs, Flugstöðvar Leifs Eiríkssonar og nálægra svæða, færist undir samgrn. og það geti orðið liður í því að byggja upp starfsemi af ýmsum toga í þessu sambandi á Keflavíkurflugvelli sem síðan yrði liður í eflingu atvinnulífs á Suðurnesjum í kjölfar og samhliða brottför hersins?
Í níunda lagi ætlaði ég lítillega að nefna viðskiptamál. Ég sé í sjálfu sér ekki ástæðu til að hafa um það mjög mörg orð. Það er fróðleg tafla á bls. 134 í skýrslu utanrrh. þar sem er að finna yfirlit yfir viðskipti okkar Íslendinga og utanríkisverslun m.a. Þar vekur m.a. athygli mína, þó þarna sé ekki um samanburð milli margra ára að ræða að þeirri lægð í útflutningi okkar Íslendinga til Bandaríkjanna sem verið hefur í uppsiglingu undanfarin ár, virðist nú hafa lokið með því að útflutningur þangað vex á nýjan leik, umtalsvert á milli áranna 1990 og 1991. Það eru að mínu mati athyglisverðar upplýsingar. Sama má reyndar segja um Japan. Þó að útflutningur þangað hafi verið jafnt og þétt vaxandi þá minnkaði hann milli áranna 1989 og 1990 en fer síðan aftur mjög vaxandi á árinu 1991 og er sennilega að hlutfalli sá hæsti í sögunni. Þetta finnast mér athyglisverðar upplýsingar m.a. inn í síbyljuna um vaxandi mikilvægi Evrópumarkaðarins sem ég set spurningarmerki við. Hvað er það sem segir okkur að það verði eitthvert endalaust áframhald á því að Evrópumarkaðurinn vaxi að mikilvægi? Ég segi: Ekki nokkur skapaður hlutur.
Ég er þeirrar skoðunar að það sé stórkostlega skaðlegt íslenskum hagsmunum hversu mikið hefur dregið úr útflutningi okkar á Bandaríkjamarkað. Ég tel að það sé geysilega mikilvægt atriði til að tryggja hér stöðugleika og jafnvægi og fleyta okkur yfir sveiflur sem óhjákvæmilega hljóta að verða í þessum efnum að við reynum að hafa sem sterkasta stöðu á sem flestum mörkuðum. Og það hversu Bandaríkjamarkaður hefur farið niður á undanförnum árum er tvímælalaust óhagstætt í þeim efnum. Ég fagna því þess vegna að sjá á nýjan leik vöxt í útflutningi á Bandaríkin, vona að sú þróun haldi áfram og minni þá menn á það sem ekkert sjá annað en Evrópu, að það eru fleira peningar heldur en mörk eða pund. Dollarinn er enn nokkuð merkileg mynt í heiminum og ef hann ætti t.d. eftir að styrkjast meðal gjaldmiðla á næstu mánuðum eða missirum þá er alveg borðleggjandi að á nýjan leik munu aukin útflutningsviðskipti okkar Íslendinga leita þangað.
Við höfum að nokkru leyti búið við sömu þróun hvað snertir ferðaþjónustu að fjöldi ferðamanna frá Bandaríkjunum hefur hlutfallslega farið minnkandi fram undir það síðasta. Þar er maður þó að vona að þetta geti verið að snúast við aftur og með nákvæmlega sömu rökum tel ég að það sé mjög af hinu góða að við höfum fleiri egg í körfunni á því sviði viðskipta eins og öðru.
Að lokum, herra forseti, hafði ég hugsað mér að draga þetta lítillega saman og ræða aðeins um
breytta heimsmynd sem nokkuð hefur verið til umfjöllunar í þessum umræðum öllum og hefja nú umræðuna á nýjum degi sem er nýlega runninn upp með því að ljúka mínu máli á þeim þáttum.
Margt er auðvitað í deiglunni, eins og menn þekkja, og ég hef hér ekkert nefnt fjölmargt sem gaman hefði verið að víkja að, t.d. hina miklu viðræðulotu á vettvangi GATT, kennda við upphafsfundinn í Punta del Este í Úrúgvæ og það urðu örlög mín að sinna um skeið. En það bíður síns tíma og hefur reyndar nýlega verið nokkuð rætt hér á þinginu. Þar vonar maður að sjálfsögðu að niðurstaða fáist sem geti farsæl og réttlát kallast fyrir alla aðila. Það eru því miður blikur á lofti með það að mínu mati. Ég hef áhyggjur af því og er þar kannski með nokkuð önnur sjónarmið en margir aðrir, að sú niðurstaða sem þar sé í sjónmáli helst, ef einhver verður, sé langt frá því að vera nógu hagstæð þriðja heims ríkjum og þróunarlöndum, eins og látið er stundum í veðri vaka. Því miður er það svo að stórveldin eru þar fyrst og fremst að bítast um sína innbyrðis hagsmuni, og þó aðallega Norður-Ameríka og Evrópubandalagið, og þar verða nú smáfuglarnir ekki mikið fyrir þeim satt best að segja eða til mikillar fyrirstöðu, ef svo ber undir, þegar hagsmunabarátta þessara risa er á fullu.
Ég tel t.d. að það sé að verulegu leyti misskilningur að sú niðurstaða sem helst hefur verið í sjónmáli á sviði vefnaðarvöruviðskipta og textílsviðsins sé þróunarlöndunum nógu hagstæð. Það er því miður alls ekki svo, m.a. vegna þess að Bandaríkin ætla sér að halda í ýmiss konar takmarkanir. Sama á við á ýmsum öðrum sviðum viðskipta þar sem þeir telja sig sérstaklega þurfa að vakta sína hagsmuni. Þeir ætla sér áfram að beita innflutningskvótum og takmörkunum á ýmsar vörur.
Nýlega er komin fram skýrsla sem á að sýna að hætturnar í þessu sambandi, til að mynda ef samningasáttatillaga Dunkels yrði að veruleika eða annað því um líkt, séu minni en menn hafa talið. Ég segi: Betur að satt reynist. Því miður hef ég ekki haft mikinn tíma til að kynna mér þá skýrslu en ég hef þó þegar séð að í henni er byggt fyrst og fremst á ákveðinni og mjög bjartsýnni túlkun á möguleikum Íslands til þess að hagræða sér í vil þannig skilgreiningum að við getum lagt af stað í það ferli með nokkurt forskot. Galdurinn er ekki flóknari en svo að mér sýnast höfundar skýrslunnar gefa sér að við Íslendingar getum teygt á kerfinu þannig að við getum byrjað með 20% yfirtollun verndartollanna. Og þau 20%, sem að vísu minnki um 15%, dugi okkur til þess að halda jöfnu út gildistíma núverandi búvörusamnings. Þar með sé vonandi hægt að verja hann að mestu. Að mínu mati er það sýnd veiði en ekki gefin að okkur dugi þessi ákvæði svona. Ég ætla ekki að hafa um þetta fleiri orð enda kann það að fara svo að þetta verði rætt einhvern tíma síðar. Ég segi bara þetta: Betur að satt reynist að þarna séu okkur meiri möguleikar opnir en ýmsir hafa óttast og þá er það vel.
Málefni Austur-Evrópu eru nokkuð fyrirferðarmikil í skýrslunni, sem og auðvitað Evrópu-umræðan. Þar verð ég að segja alveg eins og er, og hef reyndar áður sagt á þinginu, að ég tel frammistöðu Vesturlanda langt frá því að vera eins myndarlega og þurft hefði. Það er alveg ljóst að menn eru þarna með geysilega hættulegar og vandasamar aðstæður í höndunum þar sem er nánast sú algjöra sundurlimun stórveldis og upplausnarástand að ýmsu leyti sem við tekur þegar sterkt miðstjórnarvald hverfur úr sögunni og ákaflega vanburða stjórnvöld í einstökum lýðveldum eða héruðum þurfa mjög skyndilega að taka við málum, hafandi kannski ákaflega litlar forsendur til þess að taka sín mál þannig allt í einu í sínar hendur.
Fyrst og fremst eru þó áhyggjurnar bundnar við efnahagsmálin og atvinnulífið sem þarna er meira og minna að hruni komið. Út af fyrir sig held ég að ástæða væri til bjartsýni á það að menn mundu ná á skömmum tíma að byggja upp stjórnkerfi og taka upp lýðræðislega stjórnunarhætti ef aðrar forsendur væru fyrir hendi, svo sem stöðugt atvinnuástand og sæmilega þróað efnahagslíf. En svo er því miður ekki. Það er kannski til lítils hér uppi á Íslandi um hánótt að vera að ræða um það hvað hið alþjóðlega samfélag gæti gert í þessu sambandi, en ég leyfi mér þá að segja að ég tel að við Íslendingar ættum í því litla sem við erum megnugir auðvitað að standa okkur betur. Og nefni ég þá enn hið hörmulega klúður hæstv. ríkisstjórnar og bankayfirvalda með síldarútflutninginn á sl. vetri.
Í sambandi við hina breyttu heimsmynd er auðvitað ýmislegt til umræðu. Ég er tiltölulega bjartsýnn á heildina tekið í þessum efnum og bind við það vonir að framþróun mannkynsins sé í sjálfu sér um margt á farsælli brautum nú en maður hefur stundum á undanförnum árum haft ástæðu til að vona. Ég bind t.d. vonir við það að menn muni í vaxandi mæli taka á umhverfismálum á næstunni og það verði ekki bara orðin tóm. Ég bind vonir við það að menn þrói alþjóðlegt öryggiskerfi og að réttarstaða smáþjóða og þjóðarbrota verði betur og meira viðurkennd en orðið hefur að undanförnu.
Þess vegna er það, herra forseti, að mínu mati ákaflega dapurlegt --- og kem ég þá að því allra síðasta sem ég ætlaði að ræða --- þegar inn í umræðurnar blandast rödd úr fortíðinni, ég segi nú ekki rödd úr gröfinni, eins og hér gerði í dag. Og það er slíkur kaldastríðsgustur í málflutningi að það fer næstum hrollur niður bakið á manni. Ég er að vísa til ræðu sem hv. 3. þm. Reykv. flutti hér fyrr í dag í þessum sal. Mér heyrðist helst á hv. 3. þm. Reykv. að hann vildi setja hér ýmsa menn í einhvers konar allsherjar sögulegan rannsóknarrétt og ég verð að segja að ég held að hv. 3. þm. Reykv. búi við einhvern þann ofboðslegasta fortíðarvanda sem ég hef nokkurn mann vitað gera í þessum efnum.
Það var að vísu svo, og ætti ekki að koma manni mikið á óvart, að lengi var það nú þannig að manni virtist Morgunblaðið vera eini fjölmiðillinn á Vesturlöndum sem hafði ekki áttað sig á því að kalda stríðinu var lokið. Og hv. 3. þm. Reykv. mun hafa komið eitthvað nálægt því að skrifa um utanríkismál í það blað og var þá skylt skeggið hökunni. Reyndar er það svo að ég er ekki frá því að Mogginn hafi
heldur braggast eftir að hv. 3. þm. Reykv. hvarf úr ritstjórninni á þessu málasviði. Mér finnst gæta þar jafnvel frjálslegri viðhorfa en áður. En um þessa ræðu hef ég í sjálfu sér ekki mikið meira að segja en þetta, mér finnst þetta heldur dapurlegt og ég veit ekki hvaða lausn felst í því að fara í slíkar sögulegar rannsóknarréttarstellingar eins og hv. 3. þm. Reykv. gerði hér. Ég hefði t.d. talið það miklu uppbyggilegra ef hv. 3. þm. Reykv. hefði af þeirri upplýsingu, sem honum er gjarnan lagið að reyna að fjalla um hlutina, talað um ýmis vandamál nútímans og framtíðarinnar í hinu alþjóðlega samfélagi.
Mér finnast síendurteknar tilraunir hv. 3. þm. Reykv., sem ég túlka svo til þess að réttlæta vígbúnaðarkapphlaup og að telja að það hafi einmitt verið vígbúnaðarkapphlaupið og kalda stríðið sem hafi tryggt frið og farsæld í heiminum, dapurlegar. Og sömuleiðis endalausar tilraunir til að nánast stimpla allar friðarhreyfingar og friðarsinna, sem á breytilegum tímum reyndu að koma vitinu fyrir mannkynið þannig að það væri ekki að sóa kröftum sínum og fjármunum með þessum óskaplega hætti í tilgangslaust og óþarft vígbúnaðarkapphlaup, að þá eigi nú alla að draga fyrir einhvern óskaplegan rétt og dæma það að þeir hafi allir haft rangt fyrir sér. Ég segi bara: Miklir menn erum við, við sem tökum okkar svona dómarahlutverk í hönd. Það nægja sem sagt ekki allar styrjaldirnar sem orðið hafa á undanförnum árum og allar milljónirnar sem hafa fallið fyrir vopnum í heiminum, það nægja ekki þeir óheyrilegu fjármunir í sveltandi heimi sem farið hafa í vígvæðinguna, það nægja ekki sem rök hv. 3. þm. Reykv. til þess að viðurkenna að einhver önnur sjónarmið en hans um að blessunin felist í vopnunum geti átt rétt á sér. Ég tel að hann umgangist a.m.k. ekki viðhorf önnur en sín eigin af mikilli virðingu þegar hann fjallar um hlutina og satt best að segja með svo fornaldarlegum og ómálefnalegum og ómerkilegum hætti að manni er til efs að það sé réttlætanlegt að vera að eiga við hv. 3. þm. Reykv. orðastað um þessi efni, eins og hann t.d. talaði hér í dag.
Það er nú þannig að mati sérfræðinga sem skoðað hafa eftirstríðsárasöguna og vígbúnaðarkapphlaupið og kaldastríðstímann að í þó nokkur skipti stóð mannkynið hársbreidd frá því að gereyðingarstyrjöld brysti á. Þetta eru þekkt tilvik úr sögunni og menn deila kannski um það hvort það hafi verið þrjár eða fimm sekúndur stundum sem voru til stefnu eða hvað hafi valdið því að þessu varð afstýrt eða að svo illa fór ekki. Stundum var það vegna stjórnmálaátaka svo sem eins og í Kúbudeilunni, þar sem mannkyn var kannski hársbreidd frá því að gereyðingarstríð brytist út. Í önnur skipti er jafnvel talið að það hafi verið af tæknilegum ástæðum þar sem allt vígbúnaðarkerfið var sett á fulla ferð vegna þess að menn fengu falskar aðvaranir um að árás væri í aðsigi. Og meiri hluti þess tíma, sem því miður er mældur í fáeinum mínútum, sem tekur að undirbúa svar við slíkri árás var á köflum liðinn þannig að hann var orðinn frekar mældur í sekúndum en mínútum, sá tími sem var til stefnu að afstýra því að vítisvélin færi í gang.
Og ég spyr bara hv. 3. þm. Reykv. --- eða ég velti því fyrir mér, það er best að vera ekkert að spyrja hv. 3. þm. Reykv., ég efast um að það sé rétt af mér að gera það eða ég sjái ástæðu til þess --- en ég velti því fyrir mér: Skyldi hv. 3. þm. Reykv. aldrei velta því fyrir sér hvort hann mundi tala eins ef í eitt skiptið af þessum nokkrum hefði ekki tekist að afstýra því að gereyðingarstyrjöld hefði skollið á?
Auðvitað er alltaf hæpið að ræða um söguna í þáskildagatíð. Það er mér ljóst. Því það er voðalega erfitt að fara að halda áfram ef maður byrjar á því að segja: Ef nú eitthvað hefði gerst svona en ekki hinsegin. En það er ekki hægt að halda því fram, því miður, að allar aðstæður hafi ekki verið fyrir hendi til þess að gereyðingarstyrjöld hefði getað skollið á. Eða halda menn að martraðir fólks úti um allan heim hafi verið tilefnislausar og á algjörum misskilningi byggðar? Það var tilvist þessa óhemjulega vopnabúrs stórveldanna, sem stóðu grá fyrir járnum hvort andspænis öðru, sem gerði það að verkum að allt mannkynið óttaðist þessa hluti áratugum saman. Og hefur kannski því miður ekki enn að fullu ástæðu til að hverfa alveg frá þeim ótta.
Ég verð að segja alveg eins og er að ekki mundi ég a.m.k. treysta mér til að tala af þeirri kokhreysti um þennan kafla mannkynssögunnar sem eru eftirstríðsárin og sú hrikalega uppbygging vígvéla sem þá átti sér stað, þegar mannkynið varð í fyrsta skipti, því miður, efnislega í stakk til að gjöreyða sjálfu sér, ekki einu sinni heldur mörgum sinnum.
Og hvað sem því líður og hvaða skoðanir sem við höfum á því, og kannski verðum við hv. 3. þm. Reykv. aldrei sammála um það hversu mikil ógn mönnum hafi í raun verið búin á þessum tíma, þá held ég að við getum ekki annað en orðið sammála um það að æskilegast væri að svona gereyðingarvopn væru ekki til og menn reyndu að vinna sig áfram til þess að tryggja öryggi sitt með öðrum hætti en þeim að hlaða upp slíkum vopnaforða.
Herra forseti. Þá ætla ég nú að fara að ljúka máli mínu og það gleður sennilega ýmsa. Sjálfum finnst mér þetta hafa verið heldur stutt ræða satt best að segja miðað við það sem hér er á dagskrá, og hef tiltölulega góða samvisku yfir því að hafa flutt hana. Hefði getað hugsað mér að tala um fjölmargt fleira í þessari miklu bók sem er skýrsla hæstv. utanrrh. Enda er það auðvitað svo að ef mönnum þykja ekki ástæður til þess að tala um utanríkismál á Íslandi nú við ríkjandi aðstæður í aprílbyrjun 1992, með allt sem hefur verið og er að gerast, ja þá veit ég ekki hvenær það verður. Ég bind svo vonir við það að sjálfsögðu að okkur Íslendingum takist gæfulega að leysa úr okkar málum, þó að ég neiti því ekki að mér finnst siglingin að ýmsu leyti ekki alveg nógu yfirveguð hjá ýmsum hv. ráðamönnum okkar, þar á meðal hæstv. utanrrh., og ég hef leyft mér að gagnrýna hann m.a. fyrir ógætileg ummæli framarlega í þessari skýrslu. Og þar sem það er nú upplýst að hæstv. utanrrh. nemi hvert orð sem hér er sagt þá bíð ég auðvitað spenntur ( Gripið fram í: Og málvillurnar líka.) og málvillurnar líka, sem að vísu eru engar, þannig að það er nú misheyrn hjá hæstv. utanrrh. --- en ég bíð spenntur eftir því að heyra hans svör hér, hvort sem þau verða flutt síðar í nótt eða seinna.