Flm. (Anna Ólafsdóttir Björnsson)
:
Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir till. til þál. um sveigjanlegan vinnutíma sem er að finna á þskj. 685. Flm. ásamt mér eru þær kvennalistakonur Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, Jóna Valgerður Kristjánsdóttir, Kristín Ástgeirsdóttir og Kristín Einarsdóttir.
Tillögutextinn hljóðar svo, með leyfi hæstv. forseta:
,,Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að láta semja frumvarp til laga um sveigjanlegan vinnutíma. Í frumvarpinu verði gengið út frá sveigjanlegum vinnutíma sem meginreglu á vinnumarkaði þar sem því verður við komið. Frumvarpið verði lagt fram á Alþingi eigi síðar en á haustþingi 1993.``
Með þessari þáltill. fylgir greinargerð sem mig langar að stikla á stóru í gegnum og byrja hér á að benda á kosti og galla sveigjanlegs vinnutíma.
Ekki hafa þessi mál fengið mikla umfjöllun. Leiða má rök að því að það sé bæði launþegum og vinnuveitendum í hag að skipulag vinnutíma komi sem best til móts við þarfir beggja. Fram til þessa hefur skort nokkuð á að þessu leyti því það er venjulega atvinnurekandi sem ákveður vinnutíma en launþegi síðan verður bara að sæta því hver hann er.
Með sveigjanlegum vinnutíma er átt við að vinnutími byggist á samkomulagi starfsmanns og vinnuveitanda. Atvinnurekandi og starfsmaður geri samning um vinnutíma eftir þörfum starfsmannsins innan þess ramma sem fyrirtæki vinnuveitanda eða stofnanir hafa svigrúm til. Mikilvægt er að starfsmaður verði ekki þvingaður til að vinna á óeðlilegum vinnutíma í skjóli ákvæða um sveigjanlegan vinnutíma.
Ég get þessa sérstaklega vegna þess að til eru dæmi mér vitanlega um að það hafi verið skákað í því skjóli að um sveigjanlegan vinnutíma væri að ræða þegar fólki hefur verið gert án samráðs og án samþykkis að vinna á einhverjum mjög svo afbrigðilegum tímum. Þá er að sjálfsögðu ekki um neitt samkomulag að ræða heldur þvingunaraðgerðir vinnuveitanda. Auðvitað er ekkert slíkt sem felst í þessari till.
Á einstaka vinnustað hefur verið boðið upp á sveigjanlegan vinnutíma og hafa þær tilraunir þótt gefast vel. Kostir sveigjanlegs vinnutíma eru einkum þessir: Starfsmaður vinnur á þeim tíma sem hentar honum best vegna fjölskylduaðstæðna og annars sem hann telur mikilvægt. Það leiðir yfirleitt til þess að starfsmaður er ánægðari í vinnu. Það dregur að líkindum úr fjarvistum og einnig hafa verið leiddar líkur að því að heilsufar sé betra hjá þeim sem ráða vinnutíma sínum.
Helstu vandkvæði við að lögbinda sveigjanlegan vinnutíma eru sennilega smæð margra íslenskra fyrirtækja, einkum þeirra sem hafa fastan opnunartíma. Við samningu frumvarpsins yrði að leita lausna á því máli sem tryggði hagsmuni launþega og vinnuveitenda.
Í ritinu ,,Streita, vinna og heilsa í velferðarþjóðfélagi``, eftir Ólaf Ólafsson landlækni segir m.a.:
,,Streita er flókið vandamál og á engan hátt fullrannsakað fyrirbæri. Úr niðurstöðum ýmsra erlendra rannsókna má lesa að eðli vinnu skiptir oft meira máli en atvinnugrein. Hröð og tilbreytingarlaus vinna, samfara lítilli stjórn starfsmanna á vinnutilhögun er meiri streituvaldur en vinna sem gefur starfsmönnum nokkurt sjálfstæði.``
Þetta tel ég nú raunar vera grundvallaratriði í riti Ólafs Ólafssonar landlæknis, en vissulega er athyglisvert að hann bætir hér við:
,,Þessu virðist öðruvísi farið hér á landi þar sem atvinnurekendur og háskólamenntaðir virðast þjást mest allra stétta af streitu þó að þeir ráði að öllu jöfnu meira um vinnutilhögun en aðrir. Skýringin á þessu fyrirbæri gæti m.a. verið miklar kröfur sem gerðar eru til viðkomandi innan og utan fyrirtækis. Þegar nálgast 50 ára aldurinn virðast menn komnir á lygnan sjó.``
Þessi tilvitnun í landlækni segir ekki að kenningin standist heldur einungis að þarna sé um að ræða óvenjulegt frávik á Íslandi frá því sem menn ætla að sé venjulegast.
Samkvæmt þessum upplýsingum er álagið mest á yngsta fólkið sem er oft með börn og að koma yfir sig þaki. Þessum hópi væri mestur akkur í sveigjanlegum vinnutíma og auk þess þyrfti að koma til stytting vinnutíma.
Frumvörp um styttingu vinnutíma hafa áður verið á dagskrá Alþingis en ekki fengið afgreiðslu og ég tel fulla ástæðu til að taka það mál upp einnig og þá með myndarlegum hætti. Nú ætti að vera lag þegar örlítið hefur farið að bera á því að Íslendingar gera sér grein fyrir því að það er e.t.v. ekki til 60 stunda vinnuvika fyrir alla Íslendinga endalaust, eins og hér hefur löngum verið trú manna, þannig að það ætti að fara að ganga á það lag jafnframt að stytta vinnutímann. En þessi till. gengur ekki lengra en það að það verði lögbundið að hafa sveigjanlegan vinnutíma og væri það skref sem skipti afskaplega miklu máli.
Langur vinnudagur er hlutskipti flestra Íslendinga. Jafnframt er ýmis félagsleg þjónusta, svo og barnagæsla og umönnun aldraðra í heimahúsum af skornum skammti. Skóladagur grunnskólabarna er stuttur og sundurslitinn. Samverustundir fjölskyldunnar eru af skornum skammti í þeirri vinnuánauð sem barnafjölskyldur búa oftast við. Það er hlutskipti flestra fjölskyldna að þurfa að festa kaup á húsnæði á fyrstu búskaparárunum þar sem leigumarkaður er takmarkaður og mjög ótryggur.
Því fer fjarri að foreldrar séu sáttir við þetta. Í könnun um hagi foreldra forskólabarna segir t.d., en þessi könnun kom út hjá Félagsvísindastofnun í október 1989 hjá Háskóla Íslands:
,,Tvennir af hverjum þrennum foreldrum forskólabarna telja að stjórnvöld styðji frekar illa eða mjög illa við bakið á foreldrum með forskólabörn. Innan við einir af hverjum fimmtán telja að stjórnvöld styðji vel við bakið á foreldrum með forskólabörn . . .
Foreldrar með forskólabörn virðast almennt óánægðir með hvernig stjórnvöld taka á þeim málaflokkum sem mest brenna á þeim. Hvað veldur skal ósagt látið. Margt bendir til að kjör, dagvistunarmál og húsnæðismál vegi þungt í þessu sambandi.``
Úr þessu ástandi verður að bæta. Efla þarf leikskóla, koma á samfelldum, lengdum skóladegi nú þegar og bjóða upp á meiri þjónustu fyrir aldraða í heimahúsum --- það virðist því miður ekki vera stjórnarstefna þeirrar ríkisstjórnar sem nú situr og er það afleitt --- en jafnframt þarf að huga að því að gefa sem flestum kost á að taka tillit til þarfa fjölskyldunnar er þeir skipuleggja vinnutíma sinn. Fjarvistir foreldra frá börnum eru meiri en góðu hófi gegnir og það getur haft alvarleg vandamál í för með sér í framtíðinni ef foreldrum verður ekki gert kleift að taka meira tillit til fjölskyldna sinna en nú er gert.
Nokkuð algengt er að fólk reyni að laga vinnutíma sinn að fjölskyldunni en svigrúm til þess er mjög lítið miðað við núverandi aðstæður. Oftast eru það konur sem þurfa að vinna sundurslitinn vinnudag vegna fjölskylduaðstæðna. Nokkuð algengt er að konur þurfi að taka á sig aukavinnu um kvöld og helgar til að geta jafnframt sinnt ungum og öldnum í fjölskyldunni. Það er hins vegar fátíðara að karlmenn reyni að laga vinnutíma sinn að þörfum fjölskyldunnar þótt ekki sé það nú algjörlega útilokað að þeir geri það. Oft er skilningur vinnuveitenda lítill á því að karlmenn þurfi að taka tillit til þarfa fjölskyldunnar er þeir skipuleggja vinnutíma sinn. Karlmenn virðast heldur ekki hafa þrýst á að úr því verði bætt.
Hins vegar virðist vera talið sjálfsagt að konur lagi vinnutíma sinn að þörfum fjölskyldunnar og jafnframt er það stundum haft á móti þeim sem starfsfólki þegar konur eru að ráða sig í störf. Það er ein þeirra ástæðna sem liggur fyrir því að ég tel að það sé mikilvægt að koma á sveigjanlegum vinnutíma sem eðlilegum þætti í okkar samfélagi. Það er fyrst og fremst spurning um skipulag en ekki útgjöld.
Rétt er að geta þess að í umræðu á Alþingi 20. febrúar 1992 kom fram að unnið er að því að Íslendingar staðfesti samþykkt Alþjóðavinnumálastofnunarinnar nr. 156 um jafna möguleika og jafnrétti til handa körlum og konum í atvinnu --- starfsfólk með fjölskylduábyrgð --- frá árinu 1981. Þetta kemur fram í Alþingistíðindum, 15. hefti 1991--92.
Ýmsar kannanir hafa verið gerðar á vinnutíma Íslendinga. Í þessum könnunum hefur fyrst og fremst verið spurt um afstöðu fólks til lengdar vinnutíma, en sjaldan um sveigjanlegan vinnutíma. Á þessu eru þó til undantekningar. Í jafnréttiskönnun Bandalags háskólamanna frá því í desember 1989 eru könnuð viðhorf til sveigjanlegs vinnutíma. Flestir (62,4% karla og 63,6% kvenna) telja vinnutíma sinn of langan fyrir fólk með börn og fjölskyldu. En það er þó athyglisvert að sjá hve margir, einkum konur, telja að sveigjanlegur vinnutími vegi einnig þungt með tilliti til fjölskyldumála. 34,6% kvenna og 25,5% karla segjast sammála eða frekar sammála fullyrðingunni: ,,Það er frekar ósveigjanlegur vinnutími heldur en langur vinnudagur í sjálfu sér sem skapar óþægindi við að samræma fjölskyldu og heimilislíf.`` Rétt er að geta þess að fólki gafst ekki kostur á að svara því hvort langur vinnudagur og ósveigjanlegur vinnudagur bitnuðu jafnt á fjölskyldulífi.
Væri sveigjanlegur vinnutími lögleiddur á Íslandi mundi það geta stuðlað að því að jafna foreldraábyrgð. Almennt er skilningur sýndur á því að mæður þurfi að laga vinnutíma sinn að þörfum barna sinna --- eins og ég gat um áðan --- en mjög skortir á að hið sama gildi um karla og úr því þarf hreinlega að bæta.
Sveigjanlegur vinnutími gæti jafnframt aukið vellíðan í starfi sem hlýtur að vera sameiginlegt hagsmunamál launþega og atvinnurekenda.
Ég vil benda á það að ég hygg að þegar allt væri tekið saman væri sparnaður þjóðhagslega og jafnvel fyrir fyrirtæki að þessari aðgerð frekar en aukin útgjöld. Í bókhaldi kæmi þetta hugsanlega ekki fram með augljósum hætti, en ég hef þegar getið þess að það eru tengsl milli þess hve fólk hefur mikla stjórn á sínum vinnutíma og hvernig heilsufar þess er, svo ég nefni bara eitt dæmi. Það er líka mikils um vert að fólk sé ánægt í sínu starfi og það er margt fleira sem þarna kemur inn í. Auk þess mundi þetta í sumum tilvikum geta þýtt að fyrirtæki gætu beinlínis bætt sína þjónustu vegna þess að þá yrði opnunartími hugsanlega lengri og sveigjanlegri jafnframt fyrir þá sem starfa annars staðar í samfélaginu og geta ekki nýtt sér hefðbundinn afgreiðslutíma.
Með þessari þáltill. fylgja nokkrar töflur og sennilega eru bitastæðustu upplýsingarnar úr jafnréttiskönnum Bandalags háskólamanna sem ég vísa til í greinargerðinni.
Ég vil auk þess sem ég gat áðan bæta við að þarna kemur fram í töflu nr. 7.9, um hlutfall þeirra sem hafa miðlað málum milli atvinnu og fjölskyldulífs, að 23% kvenna og næstum 10% karla hafa takmarkað barneignir vegna þess að þau hafa þurft að taka tillit til atvinnunnar. Einnig hafa 44,2% kvenna og 17,8% karla orðið að afþakka vinnu eða ekki sótt um vinnu af fjölskylduástæðum.
Varðandi framhalds- og endurmenntun hefur það verið hindrun í tilviki 15% karla og rúmlega 30% kvenna og hlutastörf eru greinilega valkostur margra sem e.t.v. mundu frekar kjósa sveigjanlegan vinnutíma því að um 60% kvenna hafa valið af fjölskylduástæðum að vera í hlutastarfi og næstum 13% karla.
Að lokinni þessari umræðu legg ég til að till. verði vísað til síðari umr. og hv. félmn.
