Virðulegi forseti. Umræðurnar hér um byggðamál hafa snúist um tvö meginatriði að mínu mati, annars vegar um starfsemi Byggðastofnunar og hins vegar um stefnuna í byggðamálum almennt. Ég ætla í minni ræðu að fjalla einkum um Byggðastofnun og þær forsendur sem liggja fyrir starfsemi hennar og starfsgrundvöll hennar sem ég tel að sé að mörgu leyti rangur eins og ég mun rekja í minni ræðu.
Hv. 2. þm. Vestf. vitnaði mjög í ræðu sinni til stefnumótunar sem var uppi fyrir 25 árum, um miðjan 7. áratuginn, og taldi að þar hefðu menn séð að sér og breytt um stefnu þegar þeir sáu að í óefni kynni að stefna. Það sem við stöndum núna frammi fyrir í byggðamálum er að mínu mati það að í 20 ár hefur hér verið fylgt rangri stefnu, stefnu sem var mótuð árið 1971 þegar viðreisnarstjórnin fór frá og Framsfl. komst til valda. Eins og hv. 2. þm. Vestf. sagði réttilega í sinni ræðu hef ég bent á það í blaðagrein að ég tel að þeir flokkar sem hafa starfað með Framsfl. undanfarin 20 ár hafi beygt sig undir þessa stefnu, m.a. í byggðamálunum, og mun ég gera grein fyrir því máli í minni ræðu.
Umræðurnar um Byggðastofnun og byggðastefnu einkennast mjög af því að sumir þingmenn virðast telja að tilfærsla á fjármunum úr vasa skattgreiðenda til landsbyggðarinnar fyrir milligöngu stjórnmálamanna og opinberra sjóða eigi ekki aðeins rétt á sér
heldur sé beinlínis forsenda þess að byggð þróist með eðlilegum hætti hér í landinu. Aðrir telja að sú tilfærsla á fjármunum skili ekki þeim árangri sem að er stefnt og þess vegna eigi að finna nýjar leiðir. Ég skipa mér í síðari flokkinn. Mér finnst að ekki hafi tekist sem skyldi t.d. við ráðstöfun á þeim 12 milljörðum kr. sem fluttar hafa verið frá skattgreiðendum til landsbyggðarinnar í gegnum Byggðasjóð og Byggðastofnun síðan árið 1972. Ártalið 1972 er nefnt vegna þess að Byggðastofnun er arftaki Framkvæmdastofnunar ríkisins sem komið var á fót árið 1971 og vegna þessarar fortíðar tel ég að starfsgrundvöllur Byggðastofnunar sé rangur. Rökin fyrir því eru m.a. þau að ríkisstjórn vinstri flokkanna, sem tók við af viðreisnarstjórninni sumarið 1971, einsetti sér að hverfa frá frjálsræðisstefnunni sem einkenndi viðreisnina. Á þessum árum var vinstri sinnum tamt að kenna stefnu sína við félagslegan áætlunarbúskap. Var með þessum orðum leitast við að sameina sósíalisma Alþb. og samvinnustefnu Framsfl. Með Framkvæmdastofnun ríkisins var ætlunin að hrinda áætlunarstefnu flokkanna í framkvæmd. Stofnunin var beinlínis sett til höfuðs viðreisnarstefnunni í byggða- og atvinnumálum.
Viðbrögð viðreisnarstefnunnar við hinum mikla vanda vegna aflabrests og verðhruns 1967 skiluðu þó undraverðum árangri eins og síðast var rifjað upp af hv. þm. Svavari Gestssyni í umræðunum hér á Alþingi þegar rætt var um frestun álversframkvæmdanna. Til að minna á málflutning vinstri sinna á fyrstu mánuðunum eftir að viðreisnarstjórnin fór frá er nærtækt að vitna til umræðna sem fram fóru hér á hinu háa Alþingi í nóvember 1971, þ.e. fyrir réttum 20 árum, þegar frv. til laga um Framkvæmdastofnun ríkisins var til umræðu. Þá sagði hv. þm. Ragnar Arnalds að stofnunin væri lík skipulagsnefnd atvinnumála eða Rauðku sem starfaði hér á ofstjórnarárum fjórða áratugarins og vann að því að hneppa atvinnulífið í ríkisfjötra. Taldi hv. þm. Ragnar Arnalds miður að starf Rauðku hefði lagst niður og sagði að með Framkvæmdastofnun væri ætlunin að --- og með vísan til hans ræðu, með leyfi forseta, --- ,,hverfa frá handahófsvinnubrögðum og happa- og glappastefnu viðreisnarstjórnarinnar og taka upp hagstjórnaraðferðir sem að vísu óneitanlega bera nokkurn keim af sósíalískum úrræðum eins og hvers konar áætlunargerð hlýtur að gera.``
Og í umræðunum um þetta sama frv. sagði hv. þm. Steingrímur Hermannsson m.a. að andstaðan við frv. um Framkvæmdastofnun ríkisins væri byggð á --- og hér vitna ég orðrétt, með leyfi hæstv. forseta: ,,þeim rótgróna misskilningi sem víða ríkir hjá auðvaldsfyrirkomulagi og þeim flokkum sem því fylgja að enn skuli fylgt hinni gömlu reglu um að framboð og eftirspurn skuli ráða efnahagsþróun. Staðreyndin er vitanlega sú að þessi gamla grundvallarkenning er fyrir löngu úrelt orðin, jafnvel í þeim ríkjum sem auðugust eru og lengst af hafa haldið í einstaklingsframtakið og framtak fyrirtækja og stórathafnaraðila.``
Þessi orð um gildi sósíalískra hagstjórnaraðferða og undanhald auðvaldsskipulagsins hljóta að horfa öðruvísi við fyrrgreindum ræðumönnum nú en fyrir 20 árum. Örbirgð hundruð milljóna manna á fátæktarrústum áætlunarbúskapar sósíalisma og kommúnisma segir allt sem segja þarf um styrk hinna ólíku hagkerfa. Á heimsmælikvarða hefur viðreisnarstefna borið sigurorð af félagslegum áætlunarbúskap ef þannig má að orði komast.
Starfsgrundvöllur Byggðastofnunar var lagður með lögunum um Framkvæmdastofnun ríkisins. Þeirri stofnun var skipt í þrennt með lögum frá 1985, þ.e. í Framkvæmdasjóð Íslands, Byggðastofnun og Þróunarfélag. Þegar litið er á ársskýrslu Byggðastofnunar fyrir árið 1990 eru tengslin við Framkvæmdastofnunina m.a. undirstrikuð með súluritum er sýna framlög ríkissjóðs til Byggðasjóðs Framkvæmdastofnunar og síðan til Byggðastofnunar. Eins og áður er getið hafa þessar tilfærslur frá skattgreiðendum numið rúmum 12 milljörðum kr. síðan 1972 þegar fjárveitingarnar hafa verið færðar til verðlags ársins 1991. Inni í þessari tölu eru þær 1200 milljónir sem Byggðastofnun voru færðar sérstaklega nú í ár til að létta skuldum af stofnuninni og ef haft er í huga að stofnunin hefur starfað í 6 ár jafngildir þetta því að hún hafi fengið aukafjárveitingu sem svarar 200 millj. kr. á ári hverju.
Á fundi með allshn. Alþingis fyrir skömmu upplýsti forstjóri Byggðastofnunar að innan veggja hennar hefðu verið uppi hugmyndir um að hún þyrfti ekki 1.200 millj. kr. ríkisframlag til að létta af sér byrðum heldur 3.000 millj. Að svo há tala hafi verið nefnd af
þeim sem gerst þekkja til starfsemi stofnunarinnar sýnir best að fjárhagslegi grundvöllurinn er ekki sterkur hjá stofnuninni. Af öllu er augljóst að í lánveitingum sínum hefur Byggðastofnun oft teflt á hið tæpasta vað, svo ekki sé meira sagt. Síðan lögin um stofnunina hafa komið til framkvæmda hefur hún að meðaltali lánað um 2 milljarða kr. á ári hverju og á nú útistandandi um 18 milljarða kr.
Meginástæðan fyrir fjárhagsvandanum sem Byggðastofnun á við að glíma felst í því að ekki hafa fengist fjárveitingar til að standa undir tapi hennar vegna áhættulána. Þess vegna var þörf á fyrrgreindri aukafjárveitingu og er talið að stofnunin þurfi að leggja 100--200 millj. kr. til hliðar á ári hverju til að tryggja sig gegn töpum vegna áhættulána. Ég rek þetta svo nákvæmlega hér þar sem mér virðist sem umræðurnar um skýrslu Byggðastofnunar snúist einkum um fjárveitingar úr ríkissjóði út á landsbyggðina og um hvaða hendur þær eiga að fara. Þeir sem hafa enn trú á því að Byggðastofnun hafi úrslitahlutverki að gegna í þessu efni líta þannig á að þessi fjárhagsvandi leysist með því að auka fjárveitingar í gegnum Byggðastofnun.
Ég leyfi mér að fylla þann flokk sem efast um að Byggðastofnun sé upphaf og endir skynsamlegra lausna á vanda landsbyggðarinnar. Það er alrangt að halda því fram að unnt sé að einangra vantrú á störfum og stefnu Byggðastofnunar við þá sem í þéttbýli búa. Mér finnst að enginn hafi kveðið fastar að orði um þetta efni upp á síðkastið en einmitt maður sem hefur langa reynslu af byggðamálum og ber hagsmuni landsbyggðarinnar mjög fyrir brjósti. Hér vísa ég til þess sem haft var eftir Áskeli Einarssyni í Morgunblaðinu. Hinn 31. ágúst sl. birtist t.d. frásögn af fjórðungsþingi Norðlendinga undir fyrirsögninni ,,Höfum tapað stríðinu, segir Áskell Einarsson um örlög byggðastefnunnar``. Og í þessari frétt Morgunblaðsins segir svo, með leyfi forseta:
,,Það er ekki að undra að forsætisráðherra, sem nýlega er kominn frá auðugasta sveitarfélagi landsins, sem notið hefur arðs af allri veltu landsmanna, hugi að því að setja þessa fyrirgreiðslustefnu, þ.e. byggðastefnuna, í glatkistuna. Það er meirihlutafylgi fyrir því að skera sjóðakerfið niður við trog og leggja niður Byggðastofnun í núverandi mynd. Þeirri skoðun vex fylgi að landsbyggðin sé best fær um að leysa sinn vanda. Eftir 33 ára starf að sveitarstjórnarmálum á Norðurlandi og þar af 20 ára starf sem framkvæmdastjóri Fjórðungssambands Norðlendinga er mér ljóst að bæði ég og samferðamenn mínir hafa tapað stríðinu. Leiðarljósið um framtíð byggðastefnu hefur reynst tálsýn og mýraljós þegar eftir var leitað. Eitt höfum við lært, að byggðastefna á Íslandi verður ekki rekin af þeim fyrir sunnan heldur okkur sjálfum heima fyrir.``
Fyrir utan þessi ummæli hefur Áskell Einarsson einnig sagt í Morgunblaðsgrein, með leyfi forseta:
,,Kjarni málsins er sá að hin svonefnda byggðastefna hefur mistekist. Eftir 20 ára störf Byggðastofnunar og núverandi miðstýringu og forsjárhyggju í byggðamálum er byggðavandinn aldrei meiri.``
Leyfi ég mér að benda á þessi orð sérstaklega til upplýsingar fyrir þá hv. þm. sem hafa látið þung orð falla í þessum umræðum um skilningsleysi manna á gildi byggðastefnunnar og Byggðastofnunar og kennt það einkum við þéttbýlisbúa og fulltrúa þeirra.
Í tilefni af umræðum um fjárlagafrv. næsta árs ritaði allshn. bréf til Byggðastofnunar og spurði m.a. um álit hennar á fjárveitngu til byggðamála í frv. Í svari stofnunarinnar sagði m.a., með leyfi forseta:
,,Öll framlög á fjárlögum hafa með einum eða öðrum hætti áhrif á byggð í landinu. Gildir þar einu hvort þau eru talin framlög til þess málaflokks eða ekki. Starfsemi ríkisins, sem m.a. er stærsti atvinnurekandi í landinu, hlýtur að hafa veruleg áhrif á þróun búsetu í landinu. Víða um lönd hafa farið fram yfirgripsmiklar rannsóknir á þætti hins opinbera í búsetuþróun þar sem bæði eru könnuð áhrif beinna aðgerða ríkisvaldsins til að hafa áhrif þar á og hinna óbeinu, þ.e. áhrif af starfsemi ríkisins sem ekki er sérstaklega ætlað að hafa áhrif á byggðarþróun. Almennt hefur niðurstaða þessara kannana verið sú að áhrifin eru talin meiri af þeim aðgerðum og starfsemi ríkisins sem ekki er ætlað að hafa áhrif á byggðina en hinum sem ætlað er að hafa það hlutverk. Þetta stafar ekki síst af því að upphæðirnir eru miklu hærri í verkefnum ríkisins sem hafa hin óbeinu áhrif á búsetuna.``
Full ástæða er til að þetta sjónarmið komi inn í þessar umræður þeim til umhugsunar sem líta þannig á að með því einu að auka bein fjárframlög úr ríkissjóði til byggðamála eða Byggðastofnunar sé unnt leysa vanda landsbyggðarinnar. Þar er um mikinn misskilning að ræða. Um leið og ég ítreka það sem ég hef áður sagt um óheppilegan starfsgrundvöll Byggðastofnunar vegna tengsla hennar við hina aflögðu Framkvæmdastofnun ríkisins og endurtek vantrú mína á því að fjárveitingar um stofnunina skili nægilegum árangri, vil ég láta í ljós þá skoðun að á vegum stofnunarinnar er einnig unnið ágætt starf í þágu landsbyggðarinnar.
Allshn. Alþingis fór nú í september í heimsókn til Byggðastofnunar og kynnti sér starfsemi hennar og prýðilega starfsaðstöðu. Er ekki að efa að stofnunin hefur hæfu starfsfólki á að skipa. Nefndarmönnum var t.d. greint frá góðum árangri af svonefndum átaksverkefnum sem felast í því að aðstoða heimamenn í einstökum byggðum við að koma á fót nýrri atvinnustarfsemi eða efla þá sem fyrir er. Viðleitni til þess að ýta þannig undir framkvæmdavilja er lofsverð. Hún fellur einnig í góðan jarðveg hjá þeim sem átta sig á því að kröfugerð á hendur öðrum skilar síður árangri en tilraunir til að leysa vandann sjálfur.
Undir lok hins almenna inngangs í prentaðri skýrslu Byggðastofnunar fyrir árið 1990, sem dreift hefur verið til þingmanna, kemur fram að það hafi orðið hugarfarsbreyting sem veki vonir um að nú séu að verða þáttaskil í atvinnu- og byggðarþróun. Sigurður Guðmundsson, forstöðumaður þróunarsviðs Byggðastofnunar, skýrði þessa hugarfarsbreytingu á þann veg í nýlegu blaðaviðtali að menn séu hættir að tala um aðflutt vandamál og átti sig á því að þeir einir sem munu leysa málin séu heimamenn sjálfir. Sé þessi þróun að verða ber að fagna henni því að hún gengur þvert á hinn félagslega áætlunarbúskap sem fólst í því að menn ættu að treysta meira á forsjá áætlunarsmiðanna og ríkisvaldsins en sjálfa sig. Segi ég þetta um leið og ég vara við því að leggja þyngri byrðar áætlanagerðar á Byggðastofnun en nú þegar hefur verið gert.
Virðulegi forseti. Ég hef í máli mínu reynt að halda mig við dagskrárefnið, þ.e. starfsemi Byggðastofnunar í þröngum skilningi en ekki byggðamálin almennt. Niðurstaða mín er sú að ég efast um að Byggðastofnun í óbreyttri mynd geti orðið sá drifkraftur fyrir landsbyggðina sem nú er þörf fyrir eftir að stríðið er tapað, svo að vitnað sé í orð Áskels Einarssonar.
Ég er þeirrar skoðunar að forsaga Byggðastofnunar og hinar röngu forsendur sem liggja að baki stofnuninni valdi því að hún á í miklum erfiðleikum með að sinna hlutverki sínu við nútímalegar aðstæður þar sem það eru ekki sósíalismi og ríkisforsjá sem hafa sigrað heldur frjálsræði og framtak einstaklingsins. Skora ég á þá sem með stjórn Byggðastofnunar fara og hafa forustu um byggðamál í ríkisstjórn að taka höndum saman um að skapa stofnuninni nýjan starfsgrundvöll og gera henni með þeim hætti kleift að verða nýtt afl við eflingu byggðar um land allt.