Virðulegi forseti. Í þeirri ræðu sem ég flutti fyrr í dag gerði ég þá athugasemd sem ég vil endurtaka við hæstv. utanrrh. Það er ekki eðlileg framkoma af hans hálfu við þingið að ætlast til þess að þjóðþingið taki til meðferðar þennan viðamikla samning sem hér er til umfjöllunar án þess að hæstv. utanrrh. nenni að vera við umræðuna. Við höfum að vísu lesið það í ákveðnu tímariti að hæstv. utanrrh. hefur lýst því yfir að honum leiðist hér Alþingi og það má vel vera að það sé rétt. En það fylgja því ákveðnar þingræðislegar skyldur að vera utanrrh. í þingræðisríki. Það getur vel verið að hæstv. utanrrh. leiðist þær skyldur en þær eru nú einu sinni grundvallarþáttur í okkar stjórnskipan.
Það kom fram, að vísu í frammíkalli hjá hv. þm. Eyjólfi Konráð Jónssyni, að einhver embættismaður úr ráðuneytinu muni hafa haft samband við Eyjólf Konráð Jónsson og spurt að því hvort hann gerði kröfu til þess að utanrrh. væri hér. Hann svaraði því að hann gerði það ekki. En það breytir litlu um það, hæstv. utanrrh., að þegar utanrrh. íslenska lýðveldisins óskar eftir því að þingið afgreiði jafnveigamikinn samning og hér er til umfjöllunar er það sjálfsögð og eðlileg þingræðisskylda ráðherrans að mæta, sérstaklega þegar þingið sýndi ráðherranum þá tillitssemi að hann fengi að mæla fyrir þessum samningi á þann hátt að engin umræða yrði svo að ráðherrann gæti komist til útlanda á sínum tíma. Þá var það nánast svo sjálfsagt að ráðherrann mundi koma hingað til að vera viðstaddur að það hvarflaði ekki að okkur að það þyrfti að nefna það. Eða er það virkilega þannig að hæstv. utanrrh. ætlar að hafa þann sið þegar hann leggur fyrir þjóðþing Íslendinga einhverja þá mikilvægustu samninga sem gerðir hafa verið í okkar heimshluta á síðari missirum og kannski um langt árabil þá óski hann í fyrsta lagi eftir því að fá að mæla fyrir samningnum án þess að umræða verði, því það var ósk hans á sínum tíma, og hirði svo ekki um að vera viðstaddur þegar samningurinn kemur til endanlegrar umræðu í þinginu?
Við höfum sýnt hæstv. utanrrh. mikla þolinmæði í þessu máli og öðrum. Við höfum t.d. ekki gert við það athugasemdir þó að hann væri fjarverandi frá þinginu vikum saman þótt nauðsynlegt væri að tala við hann því hann er nú einu sinni, enn þá a.m.k., formaður í Alþfl. Það er dálítið erfitt að hafa umræður í þinginu um ýmis mál án þess að oddviti annars stjórnarflokksins sé viðstaddur. Við erum hins vegar, hæstv. utanrrh., farin að sætta okkur við að það þýði lítið að tala við formann Alþfl. og erum þess vegna farin að snúa okkur að varaformanninum algjörlega í þessum málum. Ég get sagt hæstv. utanrrh. það og það dugir okkur ágætlega, hæstv. utanrrh. Við munum því ekkert sérstaklega vera að óska eftir því að formaður Alþfl. sé viðstaddur. En utanrrh. lýðveldisins verður þó að vera viðstaddur þegar ræða á þá samninga sem hann biður þjóðþingið að staðfesta. Ég ætla ekki að hafa fleiri orð um þetta en vona að hæstv. utanrrh. taki það til athugunar að fyrst hann vill vera utanrrh. í þingræðisríki ber honum að sinna þeim skyldum sem þingræðið grundvallast á. Frumskylda þess er að þingræðisleg ríkisstjórn sé á vettvangi þjóðþingsins til þess að þjóðþingið geti rætt við hana.
Sá samningur sem hér er til umræðu var gerður þegar valdahlutföllin í okkar heimshluta byggðust að verulegu leyti á því að tvö meginstórveldi, Bandaríkin og Sovétríkin, færu með ákveðna forustu. Þessi stórveldi hefðu búið til í kringum sig tvö hernaðarbandalög sem styddu hvort um sig þeirra stöðu. Nú er það þannig, eins og öllum er kunnugt, að Varsjárbandalagið hefur verið lagt niður fyrir nokkru síðan og frá því að utanrmn. fjallaði um þennan samning hefur það gerst að Sovétríkin eru ekki lengur til. Þess vegna er óhjákvæmilegt að ræða nokkuð við 2. umr. þessa máls hvert er samhengi þess samnings,
sem við erum hér að staðfesta, og þess veruleika að Sovétríkin eru ekki lengur til.
Þegar utanrmn. fjallaði um þennan samning var það nokkuð rætt í nefndinni, og m.a. flutt fram sem málsástæður af hálfu þeirra embættismanna sem málið kynntu frá utanrrn., að nauðsynlegt væri að ýmis aðildarríki samningsins, þar á meðal Ísland, lykju málinu af sinni hálfu áður en til upplausnar í Sovétríkjunum kæmi, upplausnar sem hefði í för með sér stjórnskipulega breytingu á Sovétríkjunum. Nú hefur það gerst að nokkur meginlýðveldi þess ríkjasambands, sem fyrrum voru Sovétríkin, hafa ákveðið að segja skilið við þau og mynda annars konar samband með allt öðru skipulagi, samband sem byggist, ef ég skil rétt, á sjálfstæði þessara lýðvelda í fullburðugum alþjóðlegum skilningi þess orðs. Hið nýja ríkjasamband er þannig ekki byggt upp með sama hætti og Sovétríkin voru áður, þar sem hið fullburða hlutverk ríkisins gagnvart umheiminum var í höndum Sovétstjórnarinnar sjálfrar, heldur verði það umboðsvald í höndum hverra hinna nýju ríkja fyrir sig, líkt og t.d. er innan Evrópubandalagsins.
Þessa dagana berast okkur þær fréttir að það geti gerst í dag, á morgun eða í næstu viku að sá maður sem borið hefur titilinn forseti Sovétríkjanna muni segja af sér því heiti vegna þess að bak við þann titil sé ekki lengur neitt. Þegar slík tíðindi gerast, hæstv. utanrrh., og ráðherrann óskar eftir því að Alþingi staðfesti á laugardagseftirmiðdegi þennan samning og þess er óskað að það gerist hér í dag, ef ég skil rétt, þá er alveg nauðsynlegt að hæstv. ráðherra útskýri fyrir þinginu hvert er að hans áliti samhengi þess samnings við þann veruleika sem nú hefur birst þar sem áður voru Sovétríkin, sérstaklega í ljósi þess að sá veruleiki var ekki orðinn þegar utanrmn. skilaði áliti sínu. Mjög mikilvægt var að innan utanrmn. náðist algjör samstaða um að mæla með því að þessi samningur yrði staðfestur. Hins vegar komu fram nokkuð mismunandi sjónarmið í nefndinni um hver rökin ættu að vera fyrir því. Ég hugsa að ef utanrmn. hefði í umfjöllun sinni staðið frammi fyrir þeirri staðreynd að annað af þeim stórveldum sem samningurinn byggist á er ekki lengur til þá hefðu nefndarmenn örugglega rætt ítarlegar og nánar um málið og einnig viljað fá svör og velta sjálfir fyrir sér ýmsu, sem í hugann kemur, þegar þessi afgerandi staðreynd blasir við.
Í þessu sambandi má spyrja: Eru líkur á því að hin nýju ríki, sem nú hafa tekið sér fullburða vald gagnvart umheiminum, muni vilja taka þennan samning og staðfesta hann? Getur hæstv. utanrrh. flutt þinginu einhverja lýsingu á því hvað að hans mati muni gerast af hálfu þessara ríkja? Ein af ástæðum þess að gagnlegt og nauðsynlegt er að velta því fyrir sér er að í samningnum tekur Ísland á sig ýmsar skyldur til þess að taka við eftirlitsaðilum frá aðildarríkjum samningsins. Hv. þm. Guðrún Helgadóttir bar fram ýmsar spurningar um það efni, í fjarvist hæstv. ráðherra, sem hún gjarnan vildi fá svör við hér í umræðunni.
Ég vildi þess vegna óska eftir því að hæstv. utanrrh. greindi þinginu frá því hver er staða þessa máls nú þegar Sovétríkin eru ekki lengur til. Í öðru lagi vil ég óska eftir því að hæstv. utanrrh. tjái sig um það hvað hann telur að muni gerast á næstu vikum og mánuðum varðandi afstöðu hinna nýju ríkja gagnvart þessum samningi. Hafa þau t.d. látið í ljós að þau séu reiðubúin að undirrita hann án frekari umfjöllunar? Eða munu þau óska eftir því að samningurinn verði að einhverju leyti tekinn upp? Erum við hér að fjalla um staðfestingu á skjali sem kann innan tíðar að verða úrelt? Það þætti mér slæmt. Ég vona að sú þróun verði að hin nýju ríki muni ganga að þessum samningi með sams konar hætti og Sovétríkin gerðu.
Ég vil einnig í þessu sambandi spyrja hæstv. utanrrh., sem nýkominn er af fundum innan Atlantshafsbandalagsins og hefur örugglega haft nánar fréttir af varnarmálaráðherrafundi Atlantshafsbandalagsins sem haldinn var fyrir skömmu: Hefur það verið rætt með hvaða hætti þessi samningur veitir aðildarríkjum hans í Vestur-Evrópu, Bandaríkjunum og nokkrum öðrum möguleika til þess að fara í eftirlitsferðir, sem kveðið er á um í samningnum, til þeirra ríkja sem nú búa yfir fyrrum kjarnorkuvopnum Sovétríkjanna? Eða er
það þannig í dag að vegna þess að Sovétríkin eru ekki lengur til og aðildarríkin og fyrrum aðilar Sovétríkjanna, sem nú eru sjálfstæð ríki, eru ekki aðilar að þessum samningi sé ekki mögulegt fyrir önnur aðildarríki að framkvæma það gagnkvæma eftirlit með kjarnorkuheraflanum sem var talinn einn megináfangi þessa samnings?
Ærið mikið hefur verið um það fjallað á undanförnum vikum hver stjórni kjarnorkuherafla Sovétríkjanna í dag. Í sjálfu sér ætlast ég ekki til þess að hæstv. utanrrh. geti veitt okkur tæmandi svar við því. Það væri þó gagnlegt að við þessa umræðu kæmi fram, þó í stuttu máli sé, viðhorf ráðherrans gagnvart þessum þætti málsins. Hvað í bígerð sé til þess að forðast að ný ríki komi til sögunnar þar sem áður voru Sovétríkin, þessi ríki hafi í sínum fórum kjarnorkusprengjuforða og kjarnorkuvopnatæknibúnað Sovétríkjanna, tilraunastöðvar Sovétríkjanna, aðgang að þeim auðlindum Sovétríkjanna sem hafa gert mönnum kleift að búa til kjarnorkusprengjur, vegna þess að ekkert af þessum ríkjum hefur sem slíkt undirritað samninginn sem takmarkar útbreiðslu kjarnorkuvopna, hinn svokallaða Non-proliferation Treaty. Mér vitanlega liggur lítið fyrir um það hvort þau séu reiðubúin að staðfesta hann. Ég veit þó að einstakir ráðamenn Kazakstans og Rússlands eru þeirrar skoðunar að þessi ríki eigi að staðfesta þann samning.
Þetta eru nokkur af þeim atriðum sem óhjákvæmilegt er að vikið sé að við þessa umræðu. Það væri satt að segja ærið sérkennilegt að Alþingi Íslendinga staðfesti þennan veigamikla samning án þess að nokkur umræða færi fram við 1. umr., en það var þó gert af greiðasemi við ráðherrann að haga málunum með þeim hætti, og án þess að eiginlega nokkur umræða færi fram heldur við 2. umr. í ljósi þess sem hefur gerst. Þess vegna hélt ég, hæstv. utanrrh., að ráðherrann hefði sjálfur áhuga á því að skýra þinginu, þótt í stuttu máli sé, frá viðhorfum sínum til þessara atburða og samningsins við 2. umr. málsins. Ég var satt að segja svo barnalegur að halda að ráðherrann mundi sjálfur hafa frumkvæði að því en það hvarflaði ekki að mér að hann nennti ekki að vera hérna til þess að taka þátt í umræðunni um þetta mikilvæga mál.
Ég vil einnig, virðulegi forseti, víkja lítillega að því að í sjónvarpinu í gærkvöldi birtist viðtal við hæstv. utanrrh. um Vestur-Evrópubandalagið. Nú er það þannig, eins og flestir þingmenn vita, að Vestur-Evrópubandalagið hafði í langan tíma sofið svefninum væra. Það var að vísu til en hafði nánast enga starfsemi. Meira að segja ýmsir þeir sem gjörkunnugir voru málefnum Evrópu og afvopnunarmálum og vígbúnaðarmálum höfðu lítinn áhuga á þessu Vestur-Evrópubandalagi og vörðu ekki miklum tíma til þess að fjalla um það. Ég tók eftir því t.d. fyrir svona þremur eða fjórum áum síðan, þegar ég færði í tal við ýmsa kunnáttumenn hér á landi hugsanlega þróun Vestur-Evrópubandlagsins á næstu árum, að ekki voru margir, eðlilega, sem voru inni í því máli.
Nú hefur það hins vegar gerst á síðustu missirum að þessi svefnvera, ef ég má nota það orð, Vestur-Evrópubandalagið, hefur verið vakin til lífsins. Á leiðtogafundi Evrópubandalagsins fyrir örfáum dögum síðan er varpað fram þeirri hugmynd --- mér vitanlega í fyrsta sinn með formlegum hætti --- mér er ekki kunnugt um að það hafi fyrr gerst með formlegum hætti, að aðildarríki Vestur-Evrópubandalagsins lýsi því yfir að þau vilji bjóða þeim ríkjum Atlantshafsbandalagsins í Evrópu sem ekki eru aðilar að Evrópubandalaginu að gerast aðilar að Vestur-Evrópubandalaginu, fullir aðilar eða fá áheyrnaraðild. Ég veit ekki til þess að þetta mál hafi nokkurs staðar verið rætt innan íslenska stjórnkerfisins. Það var ekki rætt í tíð síðustu ríkisstjórnar, það hefur aldrei verið rætt í utanrmn. og mér þætti fróðlegt að vita hvort það hefur verið rætt innan núv. hæstv. ríkisstjórnar. Ég vil þess vegna spyrja hæstv. utanrrh. að því hvort það hafi verið rætt innan núv. hæstv. ríkisstjórnar að Íslendingar gerðust aðilar að Vestur-Evrópubandalaginu. Vegna þess að mér vitanlega hefur þetta ekki verið rætt, og alls ekki á vettvangi þingsins eða utanrmn., þá kom mér það mjög á óvart að hæstv. utanrrh. skyldi finnast tímabært að lýsa því yfir í gær, örfáum dögum eftir að þessi yfirlýsing kemur frá leiðtogafundi Evrópubandalagsins, að hann sé mjög jákvæður gagnvart þeirri hugmynd, svo ég noti nú vægt orðalag því ég er ekki
með hér við höndina nákvæmlega það sem ráðherrann sagði. En ég veit að ýmsir skildu hann hins vegar þannig að hann væri ekki bara jávæður heldur teldi hann rétt að Íslendingar gerðust aðilar að Vestur-Evrópubandalaginu. Ég ætla ekki að fullyrða það hér eftir minni, af því að ég hef ekki útskrift af ummælum ráðherrans við höndina, en hafi hann sagt að honum fyndist rétt að Íslendingar gerðust aðilar að Vestur-Evrópubandalaginu vil ég lýsa undrun minni á slíkri yfirlýsingu. Jafnvel þótt stjórnmálamaðurinn Jón Baldvin Hannibalsson væri þeirrar skoðunar að slíkt væri rétt þá er það fullkomlega fáránlegt að utanrrh. íslensku þjóðarinnar skuli láta frá sér slíka yfirlýsingu án þess að málið hafi verið tekið á dagskrá í utanrmn. þingsins, og mér vitanlega ekki innan hæstv. ríkisstjórnar þó að ég sé nú eðlilega ekki kunnugur daglegum umræðuefnum þar.
Við skulum þess vegna vona að hæstv. utanrrh. hafi ekki lýst því yfir að honum fyndist rétt að Ísland gerðist aukaaðili að Vestur-Evrópubandalaginu. En jafnvel það eitt að lýsa því yfir að hann sé jákvæður gagnvart málinu er auðvitað vægast sagt mjög hæpið þegar engin umræða hefur farið fram milli stjórnmálaflokkanna í landinu, innan þjóðþingsins eða á vettvangi utanrmn. um það mál. Fréttamanninum, sem átti viðtalið við hæstv. utanrrh., fannst ráðherrann svo jákvæður og svo afgerandi í þeirri afstöðu sinni að Ísland ætti að gerast aðili að Vestur-Evrópubandalaginu að honum fannst ástæða til þess að spyrja: Verða þá Íslendingar kvaddir til þess að gegna herþjónustu á vegum Vestur-Evrópubandalagsins? Fréttamanninum fannst sú spurning tímabær í ljósi yfirlýsingar hæstv. utanrrh. Utanrrh. sagði að vísu að hann byggist kannski ekki við því, svo ég endursegi efnislega það sem hann sagði, að það yrði frekar í tengslum við aðildina að Vestur-Evrópubandalaginu en aðildina að Atlantshafsbandalaginu.
Ég vil þess vegna spyrja hæstv. utanrrh.: Finnst ráðherranum eðlilegt að utanrrh. íslenska lýðveldisins sé að gefa slíkar yfirlýsingar um stórmál í utanríkismálum okkar litla lýðveldis án þess að hafa nokkurt samráð um það við neinn af fulltrúum flokkanna í utanrmn. og sjálfsagt án mikillar umræðu í ríkisstjórn Íslands?
Í öðru lagi vil ég spyrja hæstv. ráðherra: Hvernig hefur hann hugsað sér að halda á þessu máli um Vestur-Evrópubandalagið í framhaldi af hinni sérkennilegu yfirlýsingu í sjónvarpinu í gærkvöldi? Sú yfirlýsing hefur örugglega verið þýdd af þeim sendiráðum sem hér eru og send til aðildarríkjanna og höfuðstöðva bandalagsins.
Í þriðja lagi vil ég biðja hæstv. utanrrh. að lýsa fyrir þinginu í stuttu máli hvert er hernaðarlegt eðli Vestur-Evrópubandalagsins sem ráðherranum finnst tímabært að tilkynna þjóðinni að við eigum að gerast aðilar að.
Í sjálfu sér átti ég ekki von á því, virðulegi forseti, að þurfa að bera þessar spurningar upp í tengslum við þetta mál vegna þess að ég átti ekki von á því að hæstv. utanrrh. færi að gefa slíkar ótímabærar yfirlýsingar um Vestur-Evrópubandalagið aðeins fáeinum dögum eftir að leiðtogar Evrópubandalagsins hafa sent frá sér sína yfirlýsingu. Hins vegar er óhjákvæmilegt að spyrja að því við þessa umræðu, vegna þess að sá samningur sem hér er til umræðu hefur í eðli sínu byggt á því að hernaðarbandalögin tvö, Atlantshafsbandalagið og Varsjárbandalagið, væru með ákveðnum hætti þeir bakhjarlar sem mótuðu meginaðdraganda þessa samnings sem þingið er hér beðið um að staðfesta.
Nú er Varsjárbandalagið ekki lengur til og hæstv. utanrrh. hefur lýst því yfir að hann telji rétt, eða a.m.k. sé hann mjög jákvæður gagnvart því að Íslendingar gerist aðilar að Vestur-Evrópubandalaginu. Það vekur auðvitað upp þær spurningar með hvaða hætti slík ákvörðun breytir stöðu Íslands gagnvart hernaðarumsvifum, vígbúnaði, hernaðareftirliti og herstöðvum í Evrópu. Í sjálfu sér, virðulegi forseti, ætlast ég ekki til neinnar tæmandi umræðu um það hér en þó er óhjákvæmilegt að hæstv. utanrrh. greini þinginu nokkuð frá viðhorfum sínum í þessum efnum áður en við göngum til atkvæðagreiðslu um dagskrármálið.
Ég heyrði það úr hliðarherbergi, hæstv. forseti, að einn af stuðningsmönnum stjórnarinnar var að gera neikvæðar athugasemdir við það að ég væri að taka tíma þingsins til
þess að ræða þetta mál. Ég verð að segja eins og er að það finnst mér sérkennilegt viðhorf. Við erum að ræða samning sem þjóðþing allra aðildarríkjanna hafa tekið langan tíma til þess að fjalla um og allir viðurkenna að sé með mikilvægustu samningum sem gerðir hafa verið í okkar heimshluta um langt árabil. Það er þess vegna fullkomlega eðlilegt, virðulegi forseti, að maður leyfi sér að tala í tæpan hálftíma um þetta mál. Ef stjórnarliðið á Alþingi ætlar sér virkilega að fara að gera athugasemdir við það að maður leyfi sér að tala í hálftíma um mál af þessu tagi í ljósi þeirra atburða sem gerst hafa í veröldinni og tengjast þessum samningi beint þá veit ég nú satt að segja ekki hvar stjórnarliðið á Alþingi er statt. Ég mun a.m.k. láta þær athugasemdir sem vind um eyru þjóta vegna þess að ég tel þetta mál vera það stórt, ég hef varið það miklum tíma á síðari árum til þess að fjalla um mál þessu skyld og það verður þá bara að hafa það þótt einhverjum í stjórnarliðinu mislíki að við tökum smástund hér á Alþingi til þess að ræða þetta stórmál.