Ferill 493. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.
1991–92. – 1061 ár frá stofnun Alþingis.
115. löggjafarþing. – 493 . mál.
774. Skýrsla
um starfsleyfistillögur fyrir álver á Keilisnesi.
Frá umhverfisnefnd.
I. INNGANGUR
Á fundi umhverfisnefndar, 31. maí 1991, var samþykkt, með vísan til 26. gr. þingskapa, að taka til umfjöllunar í nefndinni drög að starfsleyfistillögum fyrir álver á Keilisnesi sem unnið var að í umhverfisráðuneytinu og hjá mengunarvarnasviði Hollustuverndar ríkisins. Nefndin hefur rætt þetta mál á mörgum fundum og bæði aflað gagna og fengið á sinn fund gesti til viðræðna um málið eins og nánar verður gerð grein fyrir í skýrslunni.
Í nefndinni var samþykkt samhljóða tillaga um að nefndin gæfi Alþingi skýrslu um störf sín, sbr. áðurnefnda 26. gr. þingskapa, og að nefndin óskaði eftir umræðu á Alþingi um þá skýrslu. Jafnframt var samþykkt tillaga um að beina þeim tilmælum til umhverfisráðherra að starfsleyfi yrði ekki gefið út fyrir álver á Keilisnesi fyrr en umræðu um skýrsluna væri lokið.
II. GÖGN SEM NEFNDIN HEFUR HAFT TIL HLIÐSJÓNAR VIÐ YFIRFERÐ
Nefndin hefur kallað eftir ýmsum upplýsingum varðandi starfsleyfistillögur. Leitaði nefndin fanga víða og lögðu einstakir nefndarmenn fram gögn, auk þess sem óskað var eftir gögnum frá innlendum aðilum. Eðli málsins samkvæmt hafa umhverfis- og iðnaðarráðuneyti verið beðin um flest gögn en gerð er grein fyrir þeim gögnum undir a-lið hér á eftir. Gögn, sem nefndinni bárust frá Alþingi og einstakir nefndarmenn öfluðu, eru talin upp í b-lið. Ekki bárust öll gögn sem óskað var eftir frá umhverfisráðuneyti og er gerð nánari grein fyrir þeim í c-lið. Gögn, sem prentuð eru sem fylgiskjöl með skýrslunni, eru skáletruð hér á eftir.
a. Frá umhverfis- og iðnaðarráðuneytum bárust eftirfarandi gögn:
b. Önnur gögn sem nefndin aflaði sér:
c. Gögn sem nefndin bað um frá umhverfisráðuneyti en ekki hafa borist:
III. FUNDIR MEÐ UMHVERFISRÁÐHERRA OG SÉRFRÆÐINGUM
UM STARFSLEYFISTILLÖGURNAR
Á öllum fundum, sem nefndin hélt á 114. löggjafarþingi, var rætt um starfsleyfistillögur vegna álvers og álverssamninga, mismikið þó. Málið hefur einnig borið á góma á fundum nefndarinnar á 115. löggjafarþingi. Til tveggja funda voru boðaðir gestir til viðræðna við nefndarmenn um starfsleyfistillögur. Á þessum fundum var rætt almennt um starfsleyfistillögur og skilyrði fyrir starfrækslu álversins auk þess sem ýmsum gögnum var dreift. Á fundina komu Eiður Guðnason umhverfisráðherra, Sigurbjörg Sæmundsdóttir, deildarstjóri í umhverfisráðuneytinu, Jón Ingimarsson, skrifstofustjóri í iðnaðarráðuneytinu, Ólafur Pétursson, forstöðumaður mengunarvarnasviðs Hollustuverndar ríkisins, og Þóroddur Þóroddsson, framkvæmdastjóri Náttúruverndarráðs. Á fundum með gestum báru nefndarmenn fram fjölmargar fyrirspurnir sem ekki verða raktar hér sérstaklega. Hins vegar verður getið nokkurra atriða sem fram komu í máli gesta á þessum fundum, m.a. sem viðbrögð við fyrirspurnum nefndarmanna.
Á fyrri fundinum, sem haldinn var 3. júlí 1991, var rætt um stöðu álverssamninga, sérstaklega með tilliti til umhverfisþátta, efni væntanlegs starfsleyfis og stöðu vinnu við það, auk flestra þátta sem tengjast starfsleyfi og útgáfu þess.
Umhverfisráðherra lýsti helstu atriðum í samningi um álver sem varða hans ráðuneyti og kom fram í máli hans að mjög viðunandi árangur hefði náðst hvað varðar starfsleyfi og þær kröfur sem þar væru gerðar. Aðspurður greindi hann frá því að Atlantsál muni borga umhverfisrannsóknir í samræmi við ákvæði starfsleyfis og ráða verkefnisstjóra er verði íslenskur sem og aðrir vísindamenn sem að rannsókunum muni vinna. Jafnframt sagði hann að unnið verði eftir reglum sem umhverfisráðuneytið setur um framkvæmd rannsóknanna.
Fulltrúi umhverfisráðuneytisins fór yfir þau atriði sem koma til með að vera í starfsleyfi. Fram kom að starfsleyfistillögurnar hafi verið unnar að grunni til af mengunarvarnasviði Hollustuverndar ríkisins en síðan í samvinnu þess og umhverfisráðuneytisins. Voru tillögurnar sendar lögbundnum umsagnaraðilum til athugunar. Ræddi fulltrúi ráðuneytisins um leyfileg mörk ryks, flúoríðs og brennisteinstvíildis og einnig um förgun fasts úrgangs. Við ákvörðun á leyfilegu flúormagni hafi verið fylgt stöðlum á Norðurlöndum og frárennsli kælivatns verður mjög lítið þar sem hringrás verður á kælivatninu og það verður leitt í gegnum hreinsibúnað. Fráveitur þurfa að uppfylla þær kröfur sem gerðar eru í mengunarvarnareglugerð. Fulltrúi umhverfisráðuneytisins benti á að fastur úrgangur, sem er aðallega kerbrot, falli ekki til fyrr en eftir tíu ár. Heimilt verði að farga slíkum úrgangi í flæðigryfjum ef ekki er hægt að endurnýta hann, en endurnýting er meginregla starfsleyfisins varðandi meðferð úrgangs.
Fulltrúi iðnaðarráðuneytisins fór yfir ákvæði í drögum að fyrirhuguðum aðalsamningi um álver á Keilisnesi er varða endurskoðun starfsleyfis. Gert er ráð fyrir að starfsleyfið hafi sama gildistíma og aðalsamningurinn. Fram kom að endurskoða eða breyta má starfsleyfinu tíu árum eftir að rekstur álversins hefst og síðan sjöunda hvert ár, að uppfylltum ákveðnum skilyrðum. Komi fram krafa um að nýr mengunarvarnabúnaður verði settur upp á Keilisnesi þarf hann að hafa verið fyrirskipaður og þeim fyrirskipunum framfylgt í löndum OECD. Jafnframt því þarf búnaðurinn að vera jafnnauðsynlegur á Keilisnesi og á öðrum stöðum þar sem slíkar varnir hafa verið skyldaðar og þeim komið á.
Á fundinum var rætt um búnað til að hreinsa mengunarefni úr útblæstri, einkum hreinsun brennisteinstvíildis. Fram kom að gert er ráð fyrir svokölluðum þurrhreinsibúnaði í fyrirhuguðu álveri. Með þeim búnaði er flúoríð og ryk hreinsað úr útblæstrinum en hann hreinsar hins vegar ekki brennisteinstvíildi. Til þess að hreinsa það þarf að leiða útblástursloftið frá þurrhreinsibúnaðinum um svokallaðan vothreinsibúnað. Vothreinsun felst í því að sjór er nýttur til að binda það brennisteinstvíildi (SO 2 ) sem fer út í umhverfið við vinnsluna og því er þannig skilað til sjávar. Fram kom að mat á því hvort gerðar eru kröfur um vothreinsibúnað ráðist af staðháttum þar sem reisa á álver og að sá hópur, sem hefur fjallað um umhverfismál í tengslum við undirbúning og vinnslu starfsleyfistillagna, telji að ekki þurfi vothreinsibúnað við álver Atlantsáls vegna staðhátta á Keilisnesi.
Á síðari fundinum, sem haldinn var 11. september 1991, var rætt um tillögur að starfsleyfi vegna álvers á Keilisnesi. Ólafur Pétursson var spurður ítarlega út í efni starfsleyfistillagnanna og um hans skoðun á ýmsum þáttum þeirra. Ólafur taldi þá málsmeðferð að umhverfisráðuneyti og mengunarvarnasvið Hollustuverndar ríkisins hafi haft samvinnu um samningu starfsleyfis vel geta staðist þar sem hér væri um mjög stórt fyrirtæki að ræða. Í heild lýsti hann sig þokkalega sáttan við þær starfsleyfistillögur sem fyrir lægju þótt hans stofnun hefði ekki náð öllu sínu fram. Fram kom sú skoðun Ólafs að ekki væri unnt að gefa út starfsleyfi fyrir álverið fyrr en endanlega er ljóst um efni aðalsamnings. Rætt var um endurútgáfu starfsleyfis, m.a. að verði framleiðsluháttum álvers breytt verulega eða framleiðsla aukin umfram heimild í starfsleyfi þurfi að gefa út nýtt leyfi samkvæmt þeim reglum sem þá gilda. Hann taldi ekki víst að til förgunar í flæðigryfjum þurfi að koma þar sem kerbrot falla ekki til á næstu árum en ekki sé vitað um óheppileg áhrif slíkrar förgunar. Aðspurður sagði Ólafur að oftast væri ekki samið um starfsleyfi við fyrirtæki, en ávallt væri haft samband við þau og leitað álits. En hér væri um sérlega mikil frávik að ræða að því leyti að fram hefðu farið beinar samningaviðræður við Atlantsál um marga þætti starfsleyfis. Hann taldi sig ekki geta tekið undir það viðhorf að þau mörk, sem sett eru í starfsleyfistillögum, verði orðin fjarstæðukennd eða úrelt eftir 10–15 ár miðað við að þá verði um eldri verksmiðju að ræða. Varðandi afstöðu til vothreinsi- eða þurrhreinsibúnaðar tók Ólafur fram að engar reglur væru gildandi um að ávallt þyrfti að setja upp vothreinsibúnað vegna álbræðslu þótt margt mælti með að sett væri afdráttarlaus regla um þetta atriði. Taldi Ólafur ekki þörf á vothreinsibúnaði miðað við aðstæður á Keilisnesi en ef reist væri álver í Eyjafirði eða Reyðarfirði yrði að gera kröfu um vothreinsibúnað. Fram kom þó hjá honum að með tilliti til brennisteinstvísýrings (SO 2 ) er sjóþvottur til viðbótar við þurrhreinsun til bóta út frá mengunarvarnasjónarmiði.
Þóroddur Þóroddsson benti á að rannsóknir á sjávardýralífi og sjávargróðri væru óskilgreindar í leyfinu. Ræddi hann m.a. um áhrif álvers á nánasta umhverfi þess. Varðandi útbástur flúoríðs (F) benti Þóroddur á að hægt væri að ná góðum árangri, 0,3–0,6 kg/tAl, en slíkt færi eftir þeirri tækni sem notuð væri, starfsfólki og rekstri álbræðslunnar. Fram kom í máli Þórodds að Náttúruverndarráð væri þeirrar skoðunar að þurft hefði að setja efri mörk á brennisteinsinnihald (S) í skautum. Þá hafi Náttúruverndarráð verið með ýmsar kröfur sem ýmist hafi orðið samkomulag um að breyta eða þeim hafi verið hafnað gegn vilja ráðsins. Taldi hann að ef staðsetning álversins hefði verið í Eyjafirði eða Reyðarfirði hefðu kröfur ráðsins einnig verið aðrar og strangari. Hvað snerti álver á Keilisnesi lýsti Þóroddur því hins vegar yfir að Náttúruverndarráð væri þokkalega ánægt með starfsleyfið.
Auk þessa var fjallað um fjöldamörg atriði sem varða starfsleyfistillögunar á fundinum.
IV. NIÐURSTÖÐUR
a. Álit Gunnlaugs Stefánssonar, Tómasar Inga Olrich, Árna Ragnars Árnasonar, Árna M. Mathiesen og Láru Margrétar Ragnarsdóttur.
1. Efni starfsleyfistillagna fyrir álver Atlantsáls.
Eins og fram kemur í skýrslunni hefur umhverfisnefnd Alþingis fjallað rækilega um drög að starfsleyfi fyrir álver Atlantsáls á Keilisnesi og viðað að sér miklum upplýsingum um málið. Álverið, sem fyrirhugað er að reisa á Keilisnesi, yrði stærsta verksmiðja landsins og því er margs að gæta þegar ákveðið er að veita starfsleyfi til slíks reksturs. Eðlilegt er að umhverfisnefnd Alþingis sýni slíku máli mikinn áhuga, kanni þær tillögur sem leggja á til grundvallar við útgáfu starfsleyfis og skili Alþingi skýrslu um störf sín.
Ekki verður annað séð en að af hálfu umhverfisráðuneytis og mengunarvarna Hollustuverndar ríkisins hafi verið lögð mikil og góð vinna í undirbúning starfsleyfisins. Í svo viðamiklu og sérstæðu máli sem þessu má telja eðlilegt að sérfræðingar mengunarvarna Hollustuverndar og umhverfisráðuneytisins vinni saman að gerð starfsleyfistillagna. Einnig er óhjákvæmilegt þegar svo stór atvinnurekstur sem hér um ræðir hefst að starfsleyfi verði hluti af efni því sem rætt er við samningsgerð milli rekstaraðila álversins og íslenska ríkisins þótt ekki sé um beinar samningaviðræður um starfsleyfið í heild að ræða. Veiting þess og þau skilyrði, sem fram koma í því, eru algjörlega á ábyrgð íslenskra stjórnvalda. Meðal þeirra sem hér eiga hlut að máli hefur náðst góð samstaða um markmið mengunarvarna. Samráð hefur verið haft við fjölda stofnana og hafa engin mótmæli borist frá þeim við efni starfsleyfistillagnanna. Segja má því að bærileg sátt hafi náðst um þá niðurstöðu sem fram kemur í drögum að starfsleyfi fyrir álverið á Keilisnesi. Drögin að starfsleyfi tryggja einnig að uppfylltar eru þær kröfur til umhverfisverndar sem gerðar eru í mengunarvarnareglugerð nr. 389/1990, sbr. 3. gr. laga nr. 81/1988, um hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit.
Auk þeirra gagna sem fylgja þessari skýrslu er vert að benda á ítarlega skýrslu sem umhverfisráðherra hefur lagt fram um undirbúning starfsleyfis vegna væntanlegs álvers á Keilisnesi og mengunarvarnir í álverum, 136. mál þessa þings. Í skýrslu ráðherrans og bréfi umhverfisráðuneytisins dags. 10. október 1991, sbr. fskj. VIII, er að finna upplýsingar um mest af því sem á skorti af því sem nefndin óskaði eftir á fundum sínum síðasta sumar, sbr. c-lið II. kafla þessarar skýrslu. Í tilvitnuðu bréfi umhverfisráðuneytisins kemur fram að starfsleyfi fyrir fyrirhugað álver sé enn í vinnslu og að aflað verði frekari gagna. Í bréfinu segir enn fremur að ef ný gögn benda til að almennt sé verið að herða kröfur hvað varðar mengun frá áliðnaðinum enn frekar en gert hefur verið á síðustu árum verði það skoðað við endanlega gerð starfsleyfisins. Ekkert bendir til annars en að starfsleyfi fyrir álver á Keilisnesi muni sætta vel sjónarmið atvinnulífs og umhverfisverndar.
2. Auglýsing starfsleyfistillagna fyrir álver Atlantsáls.
Starfsleyfistillögurnar voru auglýstar í Lögbirtingablaðinu 16. ágúst 1991 og lágu frammi til kynningar á skrifstofu sveitarstjórnar Vatnsleysustrandarhrepps. Var umsagnaraðilum, sem nánar voru taldir upp í auglýsingunni, gefinn kostur á því að koma athugasemdum á framfæri við mengunarvarnir Hollustuverndar ríkisins fyrir 1. október 1991. Í bréfi fjögurra nefndarmanna til umhverfisráðherra, dags. 30. september 1991, sbr. fskj. VII, en þeir standa ekki að þessum hluta skýrslunnar, kemur fram að þeir telja að nauðsynlegt hefði verið að framlengja umsagnarfrestinn þar sem starfsleyfistillögurnar lágu eingöngu frammi til umsagnar en ekki þeir hlutar aðalsamnings um álver sem tillögurnar vísa í. Umhverfisráðuneytið sendi formanni nefndarinnar svarbréf 10. október 1991, sbr. fskj. VIII, í tilefni af bréfi því sem sent var 30. september. Sá hluti nefndarmanna, sem ekki stóð í umræddum bréfaskriftum, telur að ekki hafi verið tilefni til þess að lengja umsagnarfrest vegna starfleyfistillagna. Lögmæltur umsagnartími var gefinn. Einnig eru nægilegar upplýsingar í starfsleyfistillögum um að aðalsamningur hafi ekki að geyma nein ákvæði sem gera það að verkum að almenningur hafi ekki getað gefið umsögn um tillögurnar sem lagðar voru fram 16. ágúst 1991.
Telja má, með vísan í 26. gr. þingskapalaga, að hlutverk þingnefndar sé ekki að gefa umsögn til ráðuneytis eftir auglýsingum sem birtast opinberlega og almenningi er gefinn kostur á að svara innan ákveðins frests. Fastanefnd hefur heimild til þess að gefa Alþingi skýrslu um sín störf og umræður um slíka skýrslu eru réttur vettvangur fyrir skoðanaskipti að mati þeirra sem standa að þessum hluta skýrslu nefndarinnar.
b. Álit Hjörleifs Guttormssonar, Kristínar Einarsdóttur, Ólafs Ragnars Grímssonar og Valgerðar Sverrisdóttur.
1. Umræður um mengunarvarnir og málsmeðferð stjórnvalda.
Umræða um kröfur um mengunarvarnir í nýrri álbræðslu hérlendis hefur verið í gangi öðru hvoru undanfarin ár. Hún hefur að nokkru tengst baráttu fyrir úrbótum í mengunarmálum álbræðslunnar í Straumsvík.
Kristín Einarsdóttir bar ítrekað fram fyrirspurnir til iðnaðarráðherra um undirbúning vegna álbræðslu, ekki síst með tilliti til mengunarvarna (10. mál á 111. löggjafarþingi 1988, 40. mál á 112. löggjafarþingi 1989). Í tengslum við frumvarp til laga um breytingu á lögum nr. 60/1981, um raforkuver, 524. mál á 112. löggjafarþingi 1990, var fjallað ítarlega um umhverfisáhrif bræðslunnar í nefndarálitum 1. og 2. minni hluta iðnaðarnefndar neðri deildar, þskj. 1273 og 1280 (Hjörleifs Guttormssonar og Kristínar Einarsdóttur).
Í skriflegu svari heilbrigðisráðherra vegna 40. máls 1989 kom fram að óformlegar viðræður væru hafnar milli heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytis og Hollustuverndar ríkisins annars vegar og iðnaðarráðuneytisins hins vegar um starfsleyfi fyrir nýja álbræðslu í Straumsvík. Vísað er til þess að „um mengunarvarnir gilda hins vegar sérstök lög, sbr. lög nr. 81/1988, um hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit, og mengunarvarnareglugerð nr. 386/1989. Samkvæmt henni ber að sækja um sérstakt starfsleyfi til heilbrigðisráðherra og fer að sjálfsögðu um afgreiðslu þess eins og um afgreiðslu annarra starfsleyfa samkvæmt þeirri reglugerð, óháð því hvort fyrir liggur sérstök löggjöf um heimild til rekstrarins.“
Markaðsskrifstofa iðnaðarráðuneytis og Landsvirkjunar vann að upplýsingaöflun varðandi mengunarvarnir í áliðnaði. Fékk skrifstofan m.a. kanadískt verkfræðifyrirtæki, Admont Project Management Inc. til að semja skýrslu þar að lútandi, dags. 1. nóvember 1989. Á vegum skrifstofunnar var gerð út sendinefnd níu manna til Frakklands í desember 1989 til að skoða eina álbræðslu í eigu Pechinay í St. Jean de Mourienne. Hópurinn reyndi að fá áheyrn hjá frönskum umhverfisyfirvöldum, en það bar ekki árangur.
Í febrúar 1990 skipaði iðnaðarráðherra nefnd til að vera sér til ráðuneytis um mat á áhrifum áliðju á umhverfið og skilaði hún greinargerð um umhverfisáhrif álvera sem birt var með skýrslu ráðherra til Alþingis í október 1990.
Á þessum tíma var óljóst hvar staðsetja ætti álbræðsluna og ákvörðun þar að lútandi var ekki tekin fyrr en haustið 1990.
Í júní 1990 skipaði umhverfisráðherra nefnd til að kynna sér umhverfisáhrif frá væntanlegu álveri og vera til ráðgjafar um mat á efri mörkum mengunar og tilhögun mengunarvarna. Forræði þessarar vinnu var ekki á vegum Hollustuverndar ríkisins, en forstöðumaður mengunarvarnasviðs stofnunarinnar var starfsmaður nefndarinnar. Nefndin lauk störfum í desember 1990 og afhenti þá umhverfisráðherra starfsleyfisdrög fyrir væntanlegt álver.
Í nóvember 1990 fór fjögurra manna hópur með umhverfisráðherra utan „til að kynna sér mengunarvarnir, umhverfisrannsóknir og mælitækni við álver í Evrópu“. Kom hópurinn við í þessu augnamiði í Svíþjóð, Þýskalandi og Frakklandi. Í hópnum var enginn fulltrúi frá Hollustuvernd ríkisins.
Frá ársbyrjun 1991 hefur samkvæmt upplýsingum umhverfisráðuneytis „vinna við starfsleyfistillögur að mestu verið í höndum Ólafs Péturssonar og Sigurbjargar Sæmundsdóttur“, en með þeim unnu tveir starfsmenn iðnaðarráðuneytis „hvað varðar lögfræðileg atriði og tengingu starfsleyfis og aðalsamnings“.
Vikið frá ákvæðum reglugerðar.
Samkvæmt mengunarvarnareglugerð nr. 389/1990, VIII. kafla, á Hollustuvernd ríkisins að undirbúa starfsleyfi fyrir atvinnurekstur sem haft getur í för með sér mengun og gera tillögur um starfsleyfi til ráðherra. Eins og að ofan greinir hefur í þessu tilviki verið vikið frá ákvæðum reglugerðarinnar að því er undirbúning snertir þar eð hann hefur ekki verið á forræði Hollustuverndar ríkisins eins og heilbrigðisráðherra hafði talið rétt, heldur í höndum starfsmanna og nefnda tveggja ráðuneyta (iðnaðarráðuneytis og umhverfisráðuneytis) þótt starfsmenn Hollustuverndar hafi þar einnig verið til kvaddir. Nefndarmenn hafa ekki kannað sérstaklega ástæður fyrir þessari tilhögun en benda á að óheppilegt er að víkja frá mörkuðum farvegi vegna einstakra mála. Hafi verkefnið af einhverjum ástæðum verið talið ofvaxið mengunarvarnasviði Hollustuverndar ríkisins er rökrétt að draga þá ályktun að styrkja þurfi starfsemi þess.
Þrátt fyrir starf tveggja stjórnskipaðra nefnda og ferðalög á vegum ráðuneyta erlendis virðist sem við undirbúning starfsleyfisins hafi ekki verið fyrirliggjandi í umhverfisráðuneyti eða hjá Hollustuvernd ríkisins upplýsingar um nýjustu kröfur sem nú eru gerðar til álvera í Noregi og Svíþjóð. Það er fyrst haustið 1991, eftir að fulltrúar í umhverfisnefnd höfðu heimsótt norska umhverfisráðuneytið og Statens forurensningstilsyn, að Hollustuvernd fékk í hendur gögn þar að lútandi. Noregur er eitt mesta álframleiðsluland í heimi með nær aldarlanga reynslu að baki í álvinnslu. Það er með ólíkindum að umhverfisráðuneytið og áður iðnaðarráðuneyti skuli hafa leitað langt yfir skammt og forðast að berja upp á hjá stofnunum eins og Statens forurensningstilsyn eða umhverfisráðuneytinu í Ósló vegna umhverfismála Atlantsálsálbræðslunnar.
Fyrir liggur að Hollustuvernd ríkisins aflaði upplýsinga frá STF í Noregi haustið 1988 og þá vegna endurskoðunar á mengunarvörnum hjá Ísal. Í þeim gögnum kom m.a. fram að á þeim tíma væri nýjum álbræðslum að hámarki heimilað að losa 0,5 kg/tAl af flúoríði og 3,5 kg/tS0 2 og stöðugt væri verið að herða kröfur til verksmiðjanna.
Athugun umhverfisnefndar á starfsleyfi.
Eins og fram kemur í III. kafla byrjaði umræða í umhverfisnefnd um væntanlegt starfsleyfi á fundi nefndarinnar 3. júlí 1991 en á hann komu umhverfisráðherra og starfsmenn úr umhverfis- og iðnaðarráðuneyti. Drög að starfsleyfi, dags. 13. ágúst 1991, bárust nefndinni með bréfi frá ráðuneytinu 16. ágúst 1991 og voru þau síðan til umræðu á nokkrum fundum til loka septembermánaðar en þá rann út frestur til athugasemda samkvæmt auglýsingu.
Við athugun á starfsleyfinu kom í ljós að mikilvæga þætti, eins og um endurskoðunarákvæði o.fl., var þar ekki að finna, heldur höfðu þeir verið fluttir yfir í aðalsamning um bræðsluna. Af þessu leiðir m.a. að endurskoðun starfsleyfisins verður á forræði iðnaðarráðuneytis en ekki umhverfisráðuneytis og þannig hafa tvö ráðuneyti bein afskipti af umhverfismálum álversins. Slík tilhögun brýtur í bága við eðlilega verkaskiptingu innan Stjórnarráðsins.
Þrátt fyrir eindregin skrifleg tilmæli umhverfisnefndar um að fá í hendur drög að aðalsamningi, sbr. fskj. V, var því hafnað af umhverfisráðherra í bréfi, sbr. fskj. VI. Þetta gerði nefndinni og umsagnaraðilum um starfsleyfið í raun ókleift að leggja mat á umhverfiskröfur til fyrirtækisins í heild. Þessari málsmeðferð mótmæltu þeir fulltrúar nefndarinnar, sem standa að þessu áliti, eindregið í bréfum til umhverfisráðuneytis og Hollustuverndar 30. september 1991, sbr. fskj. VII. Þar sagði m.a.: „Að mati undirritaðra fulltrúa í umhverfisnefnd Alþingis er hér um mjög alvarlegt má að ræða sem varðar ekki aðeins aðstöðu nefndarinnar til að gera sér grein fyrir málavöxtum heldur öðru fremur möguleika alls almennings og annarra þeirra sem hafa rétt til að gera athugasemdir samkvæmt ákvæðum mengunarvarnareglugerðar nr. 389/1990.“
Í umræddu bréfi var þess krafist að ráðuneytið hlutaðist til um að frestur til athugasemda um starfsleyfið yrði framlengdur og um leið lagðar fram til kynningar þær greinar aðalsamnings eða drög að þeim greinum sem snertu starfsleyfið. Þessu hafnaði ráðherra með bréfi til nefndarinnar 10. október 1991, sbr. fskj. VIII.
Þau samskipti, sem hér hafa verið rakin, bera vott um afar ámælisverð vinnubrögð stjórnvalda í afdrifaríku máli sem snerta í senn marga einstaklinga um langa framtíð og umhverfismálastefnu í landinu. Ráðherrar hafa hér gripið fram fyrir hendur Hollustuverndar, stofnunar sem samkvæmt reglugerð hefur það verkefni að móta tillögur að starfsleyfi. Þá hefur þingnefnd verið meinað að sjá undirstöðugögn er snerta mál er beinlínis varðar það efni sem er til meðferðar. Þannig er þingkjörnum fulltrúum gert erfiðara fyrir um eðlilega athugun málsins. Hafa ber í huga að umfjöllun nefndarinnar sl. sumar gat orðið síðasta tækifæri af hálfu þingsins til að koma að athugasemdum áður en starfsleyfið yrði gefið út í endanlegu formi. Frestun á ákvörðunum um álbræðsluna gegn vilja íslenskra stjórnvalda hefur hins vegar breytt þeirri stöðu þannig að nú gefst ráðrúm til endurskoðunar á málinu frá grunni sé vilji fyrir hendi.
2. Ályktanir, yfirlýsingar og skýrslur ýmissa aðila.
Ráðherrar hafa á undanförnum árum ítrekað gefið yfirlýsingar um fyrirhugaðar mengunarvarnir í nýrri álbræðslu, bæði af tilefni beinna fyrirspurna frá þingmönnum og í umræðum á Alþingi um undirbúning vegna álbræðslunnar. Verða hér nefnd nokkur dæmi þar að lútandi.
* Í skriflegu svari iðnaðarráðherra vegna 10. máls 1988 sagði m.a.: „Álverið mun lúta jafnströngum mengunarvarnakröfum og gilda um ný álver í Vestur-Evrópu og Bandaríkjunum. Athugun þess máls mun fara fram á grundvelli gildandi reglna um starfsleyfi samkvæmt reglugerð nr. 390/1985.“
* Í skriflegu svari Guðmundar Bjarnasonar heilbrigðisráðherra vegna 40. máls 1989, þskj. 74, þar sem spurt var um hvaða kröfur heilbrigðisráðherra teldi að gera þyrfti til mengunarvarna frá nýju álveri sem þá var rætt um að risi við Straumsvík sagði ráðherrann m.a.: „Að mati ráðuneytisins þarf að gera þær kröfur sem almennt eru gerðar vegna rekstrar nýrra álvera í heiminum í dag. Þessar kröfur hljóta að verða í samræmi við mengunarvarnareglugerð nr. 389/1989. Gera verður ráð fyrir þurrhreinsibúnaði, þannig að magn flúors ætti að vera í lágmarki og í samræmi við það sem nútíma mengunarvarnir bjóða best. Um brennisteinstvíildið gilda, eins og áður segir, ákveðnar viðmiðunarreglur og vísast til þeirra og hið sama er að segja um ryk. Varðandi kerbrot hlýtur ráðuneytið að leggja áherslu á endurvinnslu eða endurnýtingu þeirra og hefur til þessa ekki verið rætt um aðrar leiðir.“
Afstaða Hollustuverndar vorið 1990.
* Í bréfi frá Hollustuvernd ríkisins til iðnaðarnefndar neðri deildar Alþingis 3. maí 1990 segir m.a.: „Mengunarvarnir Hollustuverndar ríkisins telja, sérstaklega í ljósi þess að stefnt er að samkomulagi um umhverfismál samhliða aðalsamningi, að nokkuð hafi skort á til þessa að stofnunin tæki nægilegan þátt í mótun krafna og að upplýsingar um stöðu mála hafi borist.
Kröfur um mengunarmörk hafa ekki verið settar fram á vegum mengunarvarna Hollustuverndar ríkisins í tengslum við umræðu um nýtt álver og hefur ekki borist erindi frá stjórnvöldum um að slíkar kröfur yrðu mótaðar.“
Í þessu bréfi Hollustuverndar er fjallað um ákvörðun um vothreinsibúnað fyrir brennisteinsdíoxíð (SO 2 ) og m.a. bent á eftirfarandi:
„— að vothreinsibúnaður eykur einnig hreinsun flúoríðsambanda úr afsogslofti frá kerum,
— að brennisteinsdíoxíðmengun gæti haft skaðleg áhrif á umhverfið ef ekki kæmi til vothreinsun,
— að líkur eru á auknu brennisteinsinnihaldi í forskautum, en samkvæmt upplýsingum áliðnaðarins mun í náinni framtíð reynast erfitt að fá skaut með lágu brennisteinsinnihaldi,
— að á öðrum Norðurlöndum er krafist vothreinsunar kergasa í álverksmiðjum,
— að rísi 200 þúsund tonna álver án vothreinsunar mun losun brennisteinsdíoxíðs út í andrúmsloftið á Íslandi aukast verulega eða um 50% þó aðeins sé miðað við 2% brennisteinsinnihald í skautum (undanskilin er brennisteinsmengun frá millilandaskipum).“
Þá segir Hollustuvernd m.a. varðandi viðmiðunarmörk fyrir loftgæði: „Viðmiðunarmörk fyrir flúoríð hafa ekki verið sett í mengunarvarnareglugerð. Í umræðum um álver hefur verið miðað við norsk viðmiðunarmörk þar sem mikill áliðnaður er í Noregi og vandamál í sambandi við flúoríðmengun því vel þekkt. Einnig hafa norskir sérfræðingar unnið að rannsóknum og útreikningum í sambandi við staðsetningu álvera hér á landi og hafa þeir miðað við norsku mörkin.“
Afstaða Náttúruverndarráðs og náttúruverndarþings.
* Í bréfi frá Náttúruverndarráði til iðnaðarnefndar neðri deildar Alþingis 3. maí 1990 er rakin eftirfarandi bókun Náttúruverndarráðs um mengunarvarnir í nýju álveri sem samþykkt var á fundi ráðsins þann dag:
„Náttúruverndarráð leggur áherslu á að í nýju álveri, er kann að verða reist hér á landi, verði gerðar ýtrustu kröfur um mengunarvarnir og ekki minni en gerðar eru í nágrannalöndunum.
Að gefnu tilefni er lögð áhersla á vothreinsun á S0 2 og byggist það á eftirfarandi:
Sjöunda náttúruverndarþingið, sem haldið var í október 1990, ályktaði um nýtt álver svohljóðandi:
„7. náttúruverndarþing, haldið í Reykjavík í október 1990, leggur áherslu á að í nýju álveri, sem reist kann að verða hér á landi, verði gerðar ýtrustu kröfur um mengunarvarnir sem ekki séu minni en gerðar eru til nýrra álvera í nágrannalöndunum.
Mikilvægt er að hreinsa flúor, brennisteinsdíoxíð og önnur hættuleg efni úr útblæstri. Til að uppfylla þessar kröfur verði beitt bestu tiltækri tækni. Taka verður mið af því að talið er að ýmsar tegundir plantna hér á landi séu viðkvæmari fyrir mengun en í nágrannalöndunum vegna erfiðari lífsskilyrða. Ímynd Íslands sem ferðamannalands er hreint og ómengað land og leggur þingið því áherslu á að Ísland verði í fararbroddi í mengunarvörnum.
Jafnframt skorar þingið á umhverfisráðherra að hann beiti sér fyrir auknum umhverfisrannsóknum á þessu sviði enda skortir þar tilfinnanlega grunnþekkingu.“
Skýrslur ráðherra.
* Á 112. löggjafarþingi 1989–90 lagði iðnaðarráðherra fram skýrslu (372. mál) þar sem m.a. er gerð grein fyrir yfirlýsingu iðnaðarráðherra og Atlantsálshópsins frá 13. mars 1990. Í henni segir varðandi umhverfismál: „Álbræðslan verður byggð á nýjustu tækni við framleiðslu og steypu á áli og í mengunarvörnum.“
* Á 113. löggjafarþingi 1990–91 lagði iðnaðarráðherra fram tvær skýrslur varðandi undirbúning að álbræðslu, 1) skýrslu um stöðu samninga um nýtt álver, í október 1990 (8. mál), og 2) skýrslu um álver á Keilisnesi, í mars 1991 (449. mál). Í báðum skýrslunum er fjallað nokkuð um umhverfismál og vikið að efnisatriðum. Í síðari skýrslunni segir m.a. á bls. 23, í 10. tölul., „að álverið verði frá sjónarmiði umhverfisverndar í fremstu röð álvera í heiminum. Atlantsálsaðilarnir lögðu fram umsókn í júní sl. um starfsleyfi og hefur umsóknin verið til umfjöllunar síðan. Sammæli er um að starfsleyfið verði gefið út í samræmi við ákvæði íslenskra laga og mengunarvarnareglugerðar.“ Þá kemur og fram að í 6. gr. aðalsamnings verði kveðið nánar á um skuldbindingar félagsins varðandi mengunarvarnir og umhverfismál, en ekki hafi náðst samkomulag um aðstæður sem þurfa að vera fyrir hendi til að starfsleyfið verði endurskoðað.
* Á 113. löggjafarþingi fóru fram miklar umræður um síðari skýrslu iðnaðarráðherra (449. mál) og tillögu hans til þingsályktunar „um samninga um álver í Vatnsleysustrandarhreppi“ (448. mál). Náði sú tillaga ekki fram að ganga.
3. Ófullnægjandi upplýsingaöflun.
Það hefur komið í ljós við umfjöllun umhverfisnefndar Alþingis að upplýsingaöflun stjórnvalda við undirbúning starfsleyfis er í meira lagi gloppótt og handahófskennd. Engu er líkara en viðkomandi ráðuneyti hafi forðast að fá heildarmynd af mengunarvörnum við nýjar álbræðslur erlendis og bræðslur sem nú eru í undirbúningi.
Umhverfisnefnd Alþingis óskaði m.a. í bréfi til umhverfisráðuneytisins 11. júlí 1991 eftir: a) gögnum varðandi samanburð á álbræðslum í Evrópu og Bandaríkjunum, b) lista yfir upplýsingar og gögn sem tiltæk væru hjá ráðuneytinu eða Hollustuvernd ríkisins um álbræðslur á öðrum Norðurlöndum.
Í bréfi frá umhverfisráðuneyti 16. ágúst 1991 segir um hið fyrrnefnda: „Ekki hefur enn unnist tími til að taka saman efnisyfirlit yfir gögn sem aflað hefur verið varðandi samanburð á álverum í Evrópu og Bandaríkjum sem eru mjög umfangsmikil.“ Um gögn frá Norðurlöndum segir að unnið sé að því að taka saman lista yfir þau. Þrátt fyrir ítrekaðan eftirrekstur nefndadeildar skrifstofu Alþingis fyrir hönd nefndarinnar hafa slíkar skrár ekki borist nefndinni.
Af þessum viðbrögðum, athugunum nefndarmanna erlendis og því takmarkaða efni sem ráðuneytið sendi nefndinni seint og um síðir má álykta að upplýsingaöflun stjórnvalda um mengunarvarnir erlendis hafi verið í molum og aðstaðan til samninga, sem farið var út í við Atlantsálsfyrirtækin, að sama skapi slæm. Þær takmörkuðu upplýsingar, sem ráðuneytið sendi nefndinni og ráðherra birtir í skýrslu sinni til Alþingis (136. máli 115. löggjafarþings 1991, fskj. 7), eru líka nokkurra ára gamlar og um margt úreltar. Ein helsta heimildin er skýrsla unnin af kanadísku verkfræðifyrirtæki, Admont Project Management Inc., fyrir iðnaðarráðuneytið og Landsvirkjun á árinu 1989. Í henni koma fram há gildi fyrir flúoríðútblástur frá álbræðslum í nokkrum löndum eða frá 0,95–1,8 kg á tonn! Skýrslan er mjög ágripskennd og hvorki getið heimilda né viðmiðunarmarka fyrir einstakar álbræðslur. Skýrslan virðist unnin með það fyrir augum að rökstyðja sem hæst leyfileg gildi, en þetta fyrirtæki vinnur að ráðgjöf fyrir áliðnaðinn. Upplýsingar úr þessari skýrslu eru teknar upp athugasemdalaust að því er flúor varðar í skýrslu umhverfisráðherra til Alþingis (136. máli á 115. löggjafarþingi 1991).
Eins og áður getur eru í Noregi í undirbúningi ný álver og stækkanir við eldri fyrirtæki. Hollustuvernd ríkisins hefur ítrekað mælt með því að horft verði til Noregs í sambandi við mörk fyrir flúoríðlosun. Í skýrslu iðnaðarráðuneytisins „Mat á dreifingu mengunarefna í lofti frá nýju álveri“, dags. 4. september 1990, segir m.a.: „Hollustuvernd ríkisins, sem fer með málefni mengunarvarna, hefur ráðlagt að farið skuli eftir norskum viðmiðunarreglum varðandi flúoríð.“ Áður hefur verið vitnað til bréfs Hollustuverndar til iðnaðarnefndar neðri deildar Alþingis frá 3. maí 1990. Þrátt fyrir þetta hefur umhverfisráðuneytið enga áherslu lagt á að fá heildarmynd af þróun mengunarvarna í norskum áliðnaði og skilyrðum sem Statens forurensningstilsyn setur.
4. Tillögur um starfsleyfi og upplýsingaöflun nefndarmanna.
Fulltrúar í umhverfisnefnd Alþingis, Kristín Einarsdóttir og Hjörleifur Guttormsson, öfluðu sl. sumar upplýsinga milliliðalaust frá norska umhverfisráðuneytinu og Statens forurensningstilsyn (STF) í Ósló, sbr. fskj. XI, XII og XIV.
Hér á eftir verður rætt um niðurstöður þeirra athugana með hliðsjón af fyrirliggjandi tillögum um starfsleyfi fyrir álbræðslu á Keilisnesi.
1. Flúoríð.
Tillaga um starfsleyfi gerir ráð fyrir ársmeðaltali fyrir heildarflúoríð 0,75 kg/t af áli. STF í Noregi gerir hins vegar ráð fyrir að mörk fyrir heildarflúorlosun verði 0,4 kg/tonn (ársmeðaltal) í nýjum og endurnýjuðum álbræðslum með forbökuð skaut. Ráðgerðar eru nýbyggingar í álverksmiðjum í Noregi á árunum 1993–98 sem svara til 260 þúsund tonna ársframleiðslu. Hydro Aluminium telur sig geta komið flúoríðhreinsun enn lægra í reynd en að ofan greinir eða niður í 0,3–0,35 kg/tonn (ársmeðaltal).
Umhverfisnefnd Alþingis sendi upplýsingar um þetta m.a. til umhverfisráðuneytis 16. ágúst 1991. Í bréfi frá ráðuneytinu til nefndarinnar 10. október 1991 segir m.a.:
„Nýjar upplýsingar benda til þess að verið sé að herða útblástursmörk fyrir flúor á Norðurlöndum. Samkvæmt upplýsingum frá Statens forurensningstilsyn í Noregi er verið að ræða um að fara hugsanlega niður í allt að 0,4 kgF/tAl. Slík mörk eru þó hvergi í gildi í dag.“
Ofangreint orðalag, „hugsanlega“ og „allt að“, bendir til þess að ráðuneytinu sé lítið að skapi að viðurkenna þá þróun sem orðið hefur í mengunarvörnum í áliðnaði í Noregi sem Hollustuvernd hafði ítrekað bent á að miða ætti við hérlendis að því er varðar flúroíðlosun. Þetta sést enn betur af því að í nefndu bréfi (og í skýrslu ráðherra til Alþingis, 136. máli 1991) dregur umhverfisráðuneytið fram sem aðalatriði og til staðfestingar stefnu sinni í starfsleyfi fyrir álbræðslu á Keilisnesi úreltar upplýsingar um gömul en endurbætt álver í Noregi. Segir um það m.a. eftirfarandi í bréfi ráðuneytisins:
„Hollustuvernd ríkisins og umhverfisráðuneytið hafa við gerð starfsleyfistillagna fyrir væntanlegt álver á Keilisnesi ekki haft undir höndum nein gögn um það að almennt séu gerðar mun strangari kröfur um mengunarvarnir í álverum erlendis en koma fram í starfsleyfisdrögum.
Þessu til staðfestingar eru eftirfarandi kröfur varðandi útblástursloft frá kerskála úr nýlegum norskum starfsleyfum fyrir álver.“
Álfyrirtækin, sem vitnað er til, eru: „Sør-Norge Aluminium A/S Husnes (flúoríð 0,7 kg/tAl, S0 2 7 kg/tAl, frá 1. júní 1992); Norsk Hydro Karmøy Fabrikker (flúoríð 0,9 kg/tAl, S0 2 3,8 kg/tAl, skv. starfsleyfi frá 1985) og Elkem Aluminium Mosjøen (flúoríð 0,8 kg/tAl, S0 2 4,6 kg/tAl, frá 1. janúar 1990).
Spurst var fyrir um stöðuna varðandi þessar verksmiðjur hjá STF í Ósló, sbr. fskj. XIV, og kom m.a. fram í svari 4. nóvember 1991 að hjá Norsk Hydro Karmøy Fabrikker (nú Hydro Aluminium Karmøy Verk) hafi flúoríðmengunin á árinu 1990 að meðaltali numið 0,50 kg/tAl sem skiptist þannig að 0,62 kg komu frá kerskálum með Söderbergsskaut, en 0,38 frá kerskálum með forbökuð skaut (eins og yrðu í verksmiðju á Keilisnesi).
Þessu til viðbótar má nefna upplýsingar sem Kristín Einarsdóttir aflaði frá Svíþjóð, sbr. fskj. XIII, um álbræðslu Gränges Aluminium Metall AB í Sundsvall (verk 1). Starfsleyfi þess fyrirtækis var gefið út 26. febrúar 1991 og eru útblástursmörk fyrir heildarflúoríð 0,5 kg/tAl, en „Naturvårdsverket“ vildi setja mun strangari kröfur (0,35 kg/tAl).
Álfyrirtæki Alumax í Suður-Karólínufylki í Bandaríkjunum fékk starfsleyfi til fimm ára endurnýjað með breytingum 31. maí 1990. Samkvæmt því eru útblástursmörk fyrir flúoríð 0,5 kg/tAl (1,02 lb/tAl, ársmeðaltal).
Bæði Gränges og Alumax eru aðilar að Atlantsálshópnum.
Af framangreindu má sjá að ekki er rétt að leggja til í starfsleyfi fyrir álbræðslu á Keilisnesi að útblástursmörk fyrir flúoríð verði 0,75 kg/tAl (ársmeðaltal) og það í starfsleyfi sem ætlað er að gilda jafnlengi og aðalsamningur eða í 35 ár.
2. Brennisteinsdíoxíð, S0 2 .
Starfsleyfisdrög vegna álbræðslu á Keilisnesi gera ráð fyrir brennisteinsdíoxíðlosun sem svari til 21,0 kg/t af áli (ársmeðaltal). „Ef forskautsefni með nægilega litlu brennisteinsinnihaldi til að fullnægja takmörkunum á útblæstri er ekki fáanlegt á heimsmarkaði á samkeppnishæfu verði skal endurskoða ákvæði þessarar greinar 2.1.6“, segir í starfsleyfisdrögunum.
Í bréfi umhverfisráðuneytis til umhverfisnefndar Alþingis 10. október 1991 (og í skýrslu ráðherra til Alþingis, fskj. 7) segir orðrétt:
„Hvað brennisteinstvíoxíð varðar þá er samkvæmt upplýsingum Hollustuverndar ríkisins og umhverfisráðuneytisins almennt ekki gerð krafa um hreinsun þess úr útblæstri álvera. Slík hreinsun er þó í álverum í Noregi og Svíþjóð vegna staðbundinna aðstæðna. Miðað við aðstæður á Keilisnesi og niðurstöður útreikninga, sem framkvæmdar voru af NILU í Noregi og verkfræðistofunni Vatnaskil á dreifingu mengunarefna frá væntanlegu álveri á Keilisnesi, var ekki talin ástæða til að gera kröfu um vothreinsun.“
Áður hefur verið getið um rök Hollustuverndar ríkisins, Náttúruverndarráðs o.fl. fyrir vothreinsun með sjóskolun sem minnkað getur S0 2 -losun í andrúmsloftið um 90% eða meira. Miðað við 200 þúsund tonna álbræðslu og enga hreinsun á brennisteinsdíoxíði eykst mengun af S0 2 af mannavöldum hérlendis um 4.200 tonn á ári (miðað við 21 kg/t) eða sem nemur 60% eða meira, en með hreinsun bættust aðeins við um 10%. Þótt Ísland hafi ekki staðfest alþjóðasamning um loftmengun (ECE-samning frá 1979) og ekki gert fyrirvara við norrænu umhverfisverndaráætlunina frá 1989 að því er S0 2 -losun áhrærir hafa íslensk stjórnvöld þó lýst því yfir að gætt verði varúðar í sambandi við viðbótarmengun. Það er því einkennilegt að ætla að heimila útlendingum að reisa hér álbræðslu án vothreinsunar á S0 2 og ganga þannig gegn umhverfisverndarsjónarmiðum. Með því spara fyrirtækin sér 16 milljónir bandarískra dala í stofnkostnað og 1 milljón bandarískra dala í árlegan rekstrarkostnað að áætlað er. Þetta er gert á kostnað loftgæða við aðalþéttbýli landsins.
Þess ber að gæta að með vothreinsun næst jafnframt aukið öryggi í flúoríðhreinsun ef bilanir verða í þurrhreinsibúnaði og votskolunin hreinsar líka hluta af loftkenndu flúoríði sem sleppur fram hjá þurrhreinsibúnaðinum.
Staðhæfing umhverfisráðuneytis þess efnis að „almennt“ sé ekki gerð krafa um hreinsun á S0 2 úr útblæstri álvera og í Noregi og Svíþjóð, sé það gert „vegna staðbundinna aðstæðna“, er röng. Vothreinsun á brennisteinsdíoxíði er nú regla í álverum í Noregi óháð staðbundum aðstæðum. Sama máli gegnir um álbræðslu Gränges í Sundsvall í Svíþjóð þar sem starfsleyfi heimilar aðeins 6 kg/tAl sem ársmeðaltal.
Þá er víðar verið að taka upp vothreinsun á brennisteinsdíoxíði, m.a. er það orðin regla í British Columbia í Kanada.
Í álbræðslu Alumax í Suður-Karólínu í Bandaríkjunum er sett hámark á leyfilegan útblástur um 12 kg/tAl og að auki gerð krafa um hámarksbrennisteinsinnihald í hráefni til rafskautaframleiðslu.
Líkur eru á að brennisteinsinnihald í forskautum fari vaxandi þar eð mjög gengur á lindir með brennisteinssnauðri hráolíu. Árið 1988 var meðaltal brennisteinsinnihalds í skautum til áliðnaðar í vestrænum ríkjum 2,1% árið 1988. Talið er að þetta hlutfall muni hækka í 2,6% til ársins 2000 (Vogt o.fl. í JOM, júlí 1990). Hreinsun á brennisteini vegna forskautaframleiðslu hefur verið reynd, en er kostnaðarsöm og háð ýmsum tæknilegum örðugleikum enn sem komið er. Í ljósi þessa hafa varnaglar, sem reynt hefur verið að orða í tölulið 2.1.1 í drögum að starfsleyfi, lítið gildi, ekki síst þar sem talað er í sömu andrá um „samkeppnishæft verð“. Í næstu málsgrein segir síðan:
„Hlutaðeigandi aðilar munu fylgjast grannt með framtíðarþróun í tækninýjungum sem miða að því að draga úr útblæstri brennisteinstvíildis, t.d. með minnkun brennisteins í forskautsefninu, til þess að íhuga endurskoðun á framleiðsluaðgerð ef hún reynist fjárhagslega hagkvæm.“ Menn hljóta að velta því fyrir sér hvaða tilgangi það þjónar að setja svona teygjanlegt orðalag inn í starfsleyfi.
3. Koldíoxíðlosun og alþjóðlegar skuldbindingar.
Ekki er kunnugt um hreinsun á koldíoxíðútblæstri frá álbræðslum erlendis, en C0 2 -mengun er nú mikið til umræðu á alþjóðavettvangi vegna áhrifa á hitastig í andrúmslofti (gróðurhúsaáhrif). Ýmis ríki hafa einnig skuldbundið sig til að draga úr koldíoxíðmengun, m.a. Norðurlönd í norrænu framkvæmdaáætluninni gegn loftmengun frá 1990. Einnig hafa Íslendingar ásamt flestum ríkjum Vestur-Evrópu o.fl. samþykkt að draga úr koldíoxíðlosun í andrúmsloftið þannig að árið 2000 verði hún ekki meiri en hún var árið 1990.
Með tilkomu 200 þúsund tonna álbræðslu mundi koldíoxíðlosun hérlendis aukast um 11–16% á ári vegna bruna forskauta (92 þús. t/ári). Samkvæmt eldsneytisspá fyrir árin 1988–2015 er gert ráð fyrir samdrætti á C0 2 -losun út í andrúmsloftið um 5% til aldamóta þannig að nettó C0 2 -aukning yrði á bilinu 6–11% með tilkomu álbræðslunnar.
Rætt hefur verið m.a. um uppgræðslu og skógrækt til að vega á móti þessari aukningu.
4. Rykmengun.
Samkvæmt starfsleyfi er gert ráð fyrir rykmengun sem svarar til 1,5 kg/t af áli (ársmeðaltal). Þau mörk eru hliðstæð því sem gerist víða um lönd í áliðnaði.
5. Lífræn kolefnasambönd, PAH (polycyklisk aromatisk hydrokarbon).
Hvergi er í drögum að starfsleyfi svo séð verði fjallað um mengun vegna lífrænna kolefnasambanda. Þótt hætta sé e.t.v. óveruleg á teljandi PAH-mengun frá verksmiðjunni er óvarlegt að gera ekki ráð fyrir að fylgst sé með henni og gripið til ráðstafana ef hún reynist í varhugaverðum mæli gagnvart starfsmönnum eða ytra umhverfi verksmiðjunnar. Hér er um að ræða tjöruefni sem tengjast forskautum og eru vandamál þar sem notuð eru Söderbergsskaut, svo og við rafskautaframleiðslu, en í mun minna mæli þar sem notuð eru forbökuð skaut. Talið er að þessi efnasambönd geti verið krabbameinsvaldur.
6. Kerbrot, skautaleifar o.fl.
Starfsleyfisdrög gera ráð fyrir að losa megi slíkan fastan úrgang „í flæðigryfjum á ströndinni innan athafnasvæðis álversins“. Síðan segir: „Þegar fundist hefur hagkvæm aðferð til að nýta slík efni samkvæmt ákvæðum í lið 2.3.1 skal hún notuð til að farga öllum úrgangsefnum sem til falla eftir það í stað þess að koma þeim fyrir í flæðigryfjum.“
Hér virðist illa um hnúta búið. Þótt ekki hafi verið sýnt fram á að um veruleg skaðleg áhrif sé að ræða af förgun kerbrota í flæðigryfjur ætti varúðarregla að gilda um þetta atriði og fyrirtækjum í áliðnaði að vera skylt að endurvinna slíkan úrgang eða geyma hann ella á forsvaranlegan hátt. Vitað er um mengun af völdum þungmálma, svo og lífrænna kolefnasambanda (PAH), frá slíkum förgunarstöðum.
Ákvæði og tilvísanir til „hagkvæmra leiða“ og meðferðar sem sé „fjárhagslega samkeppnisfær við þá aðferð sem notuð er í álverinu“ (2.3.1.), svo og í „hagkvæma aðferð til að nýta slík efni“ (2.3.3.), eru lítils virði þegar ekki er kveðið nánar á um hvernig og hver eigi að meta þetta.
7. Umhverfisathuganir.
Í drögum að starfsleyfi er gert ráð fyrir umhverfisathugunum, m.a. svonefndum umhverfismælingum samkvæmt lið 3.2.1. Atlantsáli eða öðrum er ætlað að sjá um umhverfismælingar, einnig á tilteknu mælingasvæði, áður en rekstur álbræðslu hefst. Á fundi nefndarinnar með umhverfisráðherra 3. júlí 1991 kom fram að gert væri ráð fyrir að Atlantsál réði sérstakan verkefnisstjóra til að sjá um framkvæmd umhverfismælinganna. Við þetta komu fram athugasemdir á fundinum. Það er óeðlilegt að okkar mati að fyrirtækið hafi sjálft yfirstjórn þessara forathugana og sé einrátt um ráðningu framkvæmdastjóra fyrir því verki. Hið sama á við um yfirstjórn vegna eftirlits samkvæmt tölulið 3.2.2.
Þá má minna á að Náttúruverndarráð hefur gert athugasemdir við viss atriði í útfærslu umhverfisathugana, en ekki hefur verið tekið tillit til þeirra enn sem komið er.
5. Endurskoðunarákvæði og tengsl aðalsamnings og starfsleyfis.
5.1. Alvarlegir formgallar.
Einn alvarlegasti annmarkinn á samningsniðurstöðu við Atlantsálshópinn að því er snertir umhverfismál eru skuldbindingar Atlantsáls hf. varðandi mengunarvarnir og staða og orðalag endurskoðunarákvæða um starfsleyfi. Þessi ákvæði eru ekki í drögum að starfsleyfi heldur hluti af aðalsamningi, 6. gr. Ákvæði þessi lágu ekki fyrir þegar starfsleyfið var auglýst lögum samkvæmt 16. ágúst 1991 með fresti til athugasemda til 1. október 1991.
Þrátt fyrir margítrekaðar óskir umhverfisnefndar Alþingis sl. sumar um að fá í hendur fyrirliggjandi drög að aðalsamningi er snertu umhverfismál var nefndinni synjað um það. Með bréfi 25. september 1991 sendi umhverfisráðherra nefndinni minnisblað iðnaðarráðuneytisins, dags. 6. september 1991, um ákvæði 6. gr. aðalsamnings o.fl. Drög að texta greinarinnar, dags. 23. október 1991, er loks að finna í skýrslu umhverfisráðherra til Alþingis, 136. máli á 115. löggjafarþingi 1991, löngu eftir að frestur til athugasemda við starfsleyfið rann út.
Þessum vinnubrögðum var mótmælt harðlega í bréfum til umhverfisráðuneytis og Hollustuverndar 30. september 1991 og m.a. bent á að tilgangi ákvæða um opinbera kynningu starfsleyfisins verði ekki náð nema allir þættir, er það varða, liggi skýrt fyrir. Eins og fram hefur komið neitaði umhverfisráðherra að fallast á kröfu þeirra sem standa að þessu áliti um að framlengja frest til athugasemda um leið og fram yrðu lagðar til kynningar þær greinar aðalsamnings eða drög að þeim greinum er snerta starfsleyfið.
5.2. Stórgölluð endurskoðunarákvæði.
Endurskoðunarákvæði varðandi umhverfismál og starfsleyfi álbræðslunnar, eins og þau birtast í drögum að 6. gr. aðalsamnings, eru þannig orðuð að erfitt verður að beita þeim til varnar íslenskum hagsmunum.
Starfsleyfið á samkvæmt ákvæðum 6. gr. aðalsamnings að gilda jafnlengi og aðalsamningur eða í allt að 35 ár. Ákvæði þess eiga að vera æðri ákvæðum laga og reglugerða ef álitamál eða árekstrar koma upp. Leyfið má aðeins endurskoða eða því breyta eftir tíu ár frá gildistöku og síðan á sjö ára fresti, en þá að settum afar þröngum og samtengdum skilyrðum sem tiltekin eru í þremur liðum, a-, b- og c-liðum, og öll virðast þurfa að vera til staðar. Þetta þýðir í reynd að aðstæður til að knýja fram endurskoðun starfsleyfis eru hinar örðugustu. Þetta er þeim mun afdrifaríkara sem fyrirliggjandi drög að starfsleyfi eru illa úr garði gerð og viðmiðunarmörk fyrir losun efna út í umhverfið allt of rúm.
Meðal skilyrða, sem uppfyllt þurfa að verða samtímis til að hægt sé að krefjast endurskoðunar starfsleyfis, eru:
— að íslensk lög bjóði að upp skuli teknar nýjar aðferðir, aðgerðir eða tæki;
— að slíkt hafi almennt verið skyldubundið og komið til framkvæmda í álbræðslum í OECD-ríkjum sem hönnuð eru um svipað leyti og með áþekkri tækni;
— að jafnmikil þörf sé á nýjum mengunarvörnum við álbræðsluna eins og annars staðar þar sem slíkar aðgerðir hafa verið knúnar fram og þær framkvæmdar.
Önnur ákvæði 6. gr. eru sama marki brenndar. Þar hefur Atlantsál stöðvunarvald gagnvart breytingum á starfsleyfi, m.a. ef upp koma áður óþekkt skaðleg umhverfisáhrif (6.03).
Það er vissulega skiljanlegt að stjórnvöld kinoki sér við að opinbera slíka texta, en jafnóréttlætanlegt er að fela þá á sama tíma og almenningi er ætlaður réttur til athugasemda um starfsleyfi fyrir verksmiðjuna.
5.3. Ummæli forsætisráðherra í fyrri ríkisstjórn.
Mikil umræða varð um endurskoðunarákvæðin á Alþingi í marsmánuði 1991 í tengslum við skýrslu iðnaðarráðherra (449. mál 1991). Síðan hefur komið í ljós að harðar deilur voru um málið í tíð ríkisstjórnar Steingríms Hermannssonar. Fyrrverandi umhverfisráðherra bar sig illa undan þessum ákvæðum og Steingrímur Hermannsson, fyrrverandi forsætisráðherra, tjáði sig um alvarleg mistök Jóns Sigurðssonar iðnaðarráðherra í álmálinu í tíð fyrrverandi ríkisstjórnar með eftirfarandi hætti í fréttaviðtali við Atla Rúnar Halldórsson, fréttamann í Ríkisútvarpinu, 23. maí 1991:
Steingrímur Hermannsson:
Ég er hræddari við mengunarmálin. Þar urðu iðnaðarráðherranum á veruleg mistök sem ég satt að segja forðaðist nú að ræða í kosningabaráttunni. Hann skrifaði undir minnisblað, eða hvað á að kalla það, 4. október (1990) sem hann hefði aldrei átt að gera. Hann telur að með því móti hafi hann fest samningsaðilana mjög. Staðreyndin er sú að þeir hafa vísað í þetta allan tímann og sagt að undir þetta skrifaði ráðherrann og því verður ekki breytt, a.m.k. alltaf þegar þeim hefur hentað.
Fréttamaður:
Steingrímur Hermannsson sagði að á minnisblaðinu væri tekið fram að Íslendingum væri eingöngu heimilt að krefjast strangari mengunarvarna ef slíkt væri samþykkt á alþjóðavettvangi og sýnt væri fram á að tjón yrði að öðrum kosti á landi á Keilisnesi. Þetta eina litla „og“ sé stórhættulegt.
Steingrímur Hermannsson:
En ef samþykktur yrði einhver staðall yfir allan heiminn, meiri kröfur um hreinsun á brennisteini og flúor, þá er sem sagt okkur ekki heimilt að krefjast þess nema sýnt sé fram á að það valdi tjóni á Keilisnesi. Þetta náttúrlega gengur ekki og satt að segja var Júlíus Sólnes að berjast við þetta eina „og“ síðustu tvo mánuðina fyrir kosningar. Og honum var alltaf sagt, þetta hefur iðnaðarráðherrann skrifað undir. En þetta er atriði sem þeir hafa alls ekki fallist á að breyta til þessa svo ég nefni eitt lítið atriði.
Þær orðalagsbreytingar, sem gerðar voru á 6. gr. sumarið 1991, breyta ekki efnislegri niðurstöðu eins og drögin nú liggja fyrir og gildi þeirra ummæla sem hér er vitnað til.
5.4. Iðnaðarráðherra með forræði yfir aðalsamningi.
Ein afleiðing þess að flytja ákvæði um umhverfismál verksmiðjunnar og endurskoðun starfsleyfis yfir í aðalsamning um álbræðsluna er sú að tveir ráðherrar eru með forræði umhverfismálanna: Iðnaðarráðherra að því er tekur til aðalsamnings, en umhverfisráðherra um starfsleyfi bræðslunnar. Þetta verður að teljast afar óæskilegt í stjórnskipulegu tilliti og getur reynst afdrifaríkt fyrir umhverfisþætti er snúa að fyrirtækinu. Í bréfi umhverfisráðherra til umhverfisnefndar Alþingis 25. september 1991 sagði hann um sinn skilning eftirfarandi:
„Komi til þess að starfsleyfi verði endurskoðað skv. 6. gr. aðalsamnings verður sú endurskoðun á vegum umhverfisráðuneytis.
Rísi deilur um það hvort ákvæðum aðalsamnings sé fylgt er iðnaðarráðherra aðili slíks máls fyrir hönd ríkisins. Snerti slíkar deilur umhverfismál verða þær til lykta leiddar í fullu samráði við umhverfisráðherra.“
Síðasta ábending ráðherrans er því miður léttvæg og fellur ekki undir annað en fróma ósk.
6. Tillögur um framhald málsins.
Þeir fulltrúar í umhverfisnefnd, sem standa að þessu áliti, telja að umhverfismál álbræðslu á Keilisnesi, eins og þau hafa verið kynnt í drögum að starfsleyfi og ráða má af drögum að aðalsamningi, séu ekki í samræmi við þær kröfur sem gera verður til nýrra álverksmiðja.
Af þeim sökum leggjum við til að það hlé, sem nú hefur skapast vegna frestunar á ráðgerðum framkvæmdum við álbræðslu á Keilisnesi, verði notað m.a. til eftirfarandi:
* Starfsleyfi verksmiðjunnar verði endurskoðað frá grunni og ákvæði draga að aðalsamningi er snúa að umhverfismálum og endurskoðun starfsleyfis, svo sem 6. gr.
* Víðtæk athugun verði gerð á mengunarkröfum til nýrra álbræðslna sem byrjað hafa starfsemi síðustu fimm ár, eru í byggingu eða undirbúningi. Sérstaklega verði athuguð reynsla vegna umhverfismála í áliðnaði annars staðar á Norðurlöndum og í löndum sem standa framarlega í mengunarvörnum í áliðnaði.
* Óvilhallur aðili verði látinn gera úttekt á málsmeðferð af hálfu íslenskra stjórnvalda að því er varðar umhverfismál og mengunarvarnir Atlantsálsbræðslunnar frá því samningur var undirritaður um undirbúning vegna hennar 4. júlí 1988.
* Lög er varða mengunarvarnir iðnfyrirtækja verði endurskoðuð og samræmd og viðeigandi stofnanir sem móta eiga kröfur og annast eftirlit verði efldar. Um leið verði hætt sértækri meðferð að því er varðar orkufrek iðnfyrirtæki og önnur stóriðjuver og hliðstæðar kröfur gerðar um mengunarvarnir óháð staðsetningu fyrirtækja.
* Umhverfisráðherra skili skýrslu til Alþingis í byrjun haustþings 1992 um þær athuganir sem hér hafa verið nefndar og endurskoðun á starfsleyfi sem og öðru sem lýtur að umhverfismálum ráðgerðrar álbræðslu á Keilisnesi.
* Umhverfisnefnd Alþingis verði gert kleift að fylgjast með endurskoðun stjórnvalda á umhverfiskröfum til álbræðslunnar.
V. LOKAORÐ
Eins og fram kom í inngangi er ákvörðun um að taka þetta málefni til umfjöllunar í nefndinni og skila skýrslu um þá umfjöllun sem byggð er á 26. gr. þingskapa. Á síðasta vori setti Alþingi sér ný lög um þingsköp og við það tóku störf og starfshættir Alþingis verulegum breytingum. Var þá m.a. lögfest umrætt ákvæði 26. gr. og ákveðið að ný fastanefnd tæki til starfa, umhverfisnefnd. Þingnefnd hefur ekki áður gefið Alþingi skýrslu um athugun sína á máli sem nefndin hefur ákveðið að taka til umfjöllunar að eigin frumkvæði. Með þessari skýrslu brýtur því yngsta þingnefndin blað í sögu þingsins. Er það von nefndarmanna að skýrsla þessi geti orðið gott fordæmi í þeirri sögu.
Alþingi, 26. mars 1992.
Gunnlaugur Stefánsson,
Tómas Ingi Olrich.
Hjörleifur Guttormsson.
form.
Árni R. Árnason.
Kristín Einarsdóttir.
Árni M. Mathiesen.
Ólafur Ragnar Grímsson.
Valgerður Sverrisdóttir.
Lára Margrét Ragnarsdóttir.
Fylgiskjal I.
(Hér koma starfsleyfistillögurnar, 7 bls. heilar og partur)
Repró í Gutenberg.
Fylgiskjal II.
Iðnaðarráðuneytið:
MINNISBLAÐ
(6. september 1991.)
Ákvæði 6. gr. aðalsamnings milli ríkisstjórnar Íslands
og Atlantsálsaðilanna um útgáfu og endurskoðun starfsleyfis.
1. Lagaleg umgjörð samninga um álver á Keilisnesi.
Í skýrslu iðnaðarráðherra til Alþingis um álver á Keilisnesi, sem lögð var fyrir Alþingi á 113. löggjafarþingi í mars 1991, var gerð grein fyrir meginefni allra helstu greina fyrirhugaðs aðalsamnings milli ríkisstjórnar Íslands annars vegar og Alumax, Hoogovens Aluminium og Gränges hins vegar um byggingu og rekstur álvers á Keilisnesi í Vatnsleysustrandarhreppi. Eins og greint er frá í skýrslunni er samkvæmt aðalsamningnum gert ráð fyrir að Atlantsálsaðilarnir stofni hver um sig eignarhaldsfélag hér á landi beint eða óbeint í einkaeign hvers aðila. Eignarhaldsfélögin munu síðan eiga hlutabréf í Atlantsáli hf. en það verður eigandi álversins á Keilisnesi. Ofangreind hlutafélög skulu stofnsett og skráð sem hlutafélög hér á landi og rekin í samræmi við íslensk lög eins og nánar verður kveðið á um í heimildarlögunum og áskilið í aðalsamningnum. Í heimildarlögunum verður ríkisstjórninni og iðnaðarráðherra fyrir hennar hönd heimilað að semja um starfsskilyrði álversins í samræmi við ákvæði frumvarpsins, þ.m.t. um útgáfu, lagalega stöðu og endurskoðun umhverfisstarfsleyfis. Aðalsamningurinn verður þar með það grundvallarskjal sem aðrir samningar og leyfi vegna álversins byggja á. Umræða um útgáfu og endurskoðun starfsleyfis hefur tekið mið af þessari lagaumgjörð samninganna, auk þeirra meginsjónarmiða sem liggja til grundvallar efnisatriðum 6. gr. og vikið er að hér að neðan.
2. Meginmarkmið samningsaðila varðandi 6. gr. aðalsamningsins.
Meginmarkmið af Íslands hálfu varðandi 6. gr. aðalsamningsins voru þau að tryggja vandaða forvinnu við útgáfu starfsleyfisins með það að markmiði að skilmálar leyfisins tryggðu fullnægjandi mengunarvarnir. Þess vegna lögðu íslensk stjórnvöld til við fyrirtækin í júní 1990 að þau sæktu um starfsleyfi til Hollustuverndar ríkisins í samræmi við ákvæði mengunarvarnareglugerðar þrátt fyrir að staðsetning álversins væri þá ekki ákveðin. Jafnframt var reynt að tryggja eðlilegan rétt til að endurskoða skilmála þess ef nýjar aðferðir eða tæki til að draga úr mengun verða almennt skyldubundnar í öðrum OECD-ríkjum eða áður óþekkt skaðleg umhverfisáhrif, sem rekja má til álversins, uppgötvast á Keilisnesi.
Af hálfu Atlantsáls var talið nauðsynlegt að tryggja festu til lengri tíma hvað varðar tæknilegar kröfur til álversins, bæði vegna þarfa eigenda og lánastofnana. Þær síðastnefndu verða að taka ákvörðun um lánveitingar á grundvelli hagkvæmnisútreikninga sem verða að byggja á traustum forsendum um stofn- og rekstrarkostnað. Sammæli var um það milli aðila frá upphafi að álverið á Keilisnesi verði byggt á nýjustu tækni, þ.m.t. varðandi mengunarvarnir, en í viðræðunum þurfti að finna eðlilega málamiðlun varðandi gildistíma og endurskoðun starfsleyfisins.
3. Lýsing meginefnis ákvæða 6. gr. aðalsamningsins í skýrslu til Alþingis vorið 1991.
Í fyrrgreindri skýrslu til Alþingis, sem lögð var fram í mars 1991, var tekið fram að ekki hefði þá náðst samkomulag um endanlegt orðalag 6. gr. aðalsamningsins en fram tekið að við undirritun áfangasamkomulags aðila frá 4. október 1990 hefði náðst samkomulag um eftirfarandi meginatriði og að efni 6. gr. yrði m.a. byggt á þeim.
„
i) nýjar aðferðir, aðgerðir eða tæki til að stjórna útrennsli, útstreymi eða losun lofts, vökva eða fasts efnis hafa, á grundvelli alþjóðlegra sáttmála, almennt verið skyldubundnar og komið til framkvæmda í álverum í OECD-ríkjunum sem hönnuð eru um svipað leyti og Atlantsálverið og með áþekkri tækni og Atlantsálverið, og
ii) nýrra aðferða, aðgerða eða tækja er krafist samkvæmt íslenskum lögum, og
iii) nýrra mengunarvarna verður þörf vegna staðbundinna skilyrða á Keilisnesi.
Í skýrslunni var fram tekið að breytingartillögur við þessa grein væru til umræðu og m.a. um sérstaka málsgrein er fjallaði um hvernig bregðast skuli við ef áður óþekktir umhverfisskaðar kæmu fram vegna reksturs álversins.
4. Samkomulag um orðalag 6. gr.
Í samræmi við ofangreinda meginniðurstöðu hefur í sumar verið fram haldið viðræðum um málið og er niðurstaða þeirra viðræðna sem hér segir:
4.1. Meginatriði a- og b-liðar hér að ofan eru sett fram í 1. mgr. 6. gr. aðalsamningsins þar sem kveðið er á um að starfsleyfi skuli gefið út samtímis eða fyrir undirritun aðalsamnings og gildi jafnlengi og aðalsamningurinn, þ.m.t. með hugsanlegri framlengingu. Hönnun álversins og hafnarinnar og rekstur þeirra skulu vera í samræmi við íslensk lög og reglugerðir varðandi mengunarvarnir og umhverfisvernd, svo og í samræmi við ákvæði starfsleyfisins. Komi í ljós að ákvæði laga og reglugerða stangast á við ákvæði starfsleyfisins er kveðið á um að ákvæði þess gildi.
4.2. Meginatriði c-liðar eru óbreytt frá því sem lýst er hér að ofan og samkomulag er um að endurskoða megi leyfið 10 árum eftir að rekstur hefst og eftir það á sjö ára fresti. Meginatriði c-liðar eru í 2. mgr. 6. gr. að öðru leyti en því að samkomulag tókst um að orða tölulið iii) í c-lið sem hér segir: „Uppsetning nýs búnaðar til mengunarvarna er jafnnauðsynlegur í álverinu og á öðrum stöðum þar sem slíks búnaðar hefur verið krafist og hann settur upp.“
4.3. Í 3. mgr. 6. gr. er nú að finna nýtt ákvæði þar sem kveðið er á um að aðilar hefji samningaviðræður um úrbætur ef áður óþekkt skaðleg umhverfisáhrif uppgötvast eða í ljós kemur hætta á slíkum áhrifum sem ekki var hægt að sjá fyrir og rekja má til álversins og ekki er hægt að lagfæra í samræmi við ákvæði starfsleyfisins.
4.4. Ákvæði d-liðar hér að ofan eru óbreytt sem 4. mgr. 6. gr.
4.5. Í lokamálsgrein 6. gr. (5. mgr.) er kveðið á um að hönnun álversins og rekstur þess skuli að öllu leyti vera í samræmi við íslensk lög og reglugerðir er varða heilsu, öryggi og heilbrigði á vinnusvæðinu.
Með þeim breytingum, sem samkomulag hefur nú tekist um, hefur verið lagður traustur grundvöllur að útgáfu starfsleyfis og jafnframt tryggður réttur til endurskoðunar þess í þeim tilvikum sem mikilvægust eru til verndar umhverfi á Keilisnesi.
5. Ákvæði í heimildarlögum.
Drög að frumvarpi til laga um heimild til samninga um álver á Keilisnesi voru fylgiskjal með fyrrgreindri skýrslu til Alþingis. Í 11. gr. frumvarpsins er kveðið á um heimildir til samninga um útgáfu, gildistíma og endurskoðun starfsleyfis. Þar segir m.a.:
„Með samningum, sem gerðir verða samkvæmt lögum þessum, og í starfsleyfi fyrir álverið skal heimilt að kveða á um eftirfarandi:
Fylgiskjal III.
MINNISBLAÐ
(11. júlí 1991.)
Til Jóns Ingimarssonar iðnaðarráðuneyti og
Sigurbjargar Sæmundsdóttur umhverfisráðuneyti
.Frá Þórði Bogasyni.
Á minnisblaðinu koma fram þær óskir sem nefndarmenn í umhverfisnefnd báru fram á fundi 3. júlí sl. varðandi upplýsingar frá iðnaðar- og umhverfisráðuneyti um nýtt álver á Keilisnesi.
Næsti fundur umhverfisnefndar verður verður föstudaginn 16. ágúst nk.
Fylgiskjal IV.
Umhverfisráðuneyti:
MINNISBLAÐ
(16. ágúst 1991.)
Umhverfisnefnd Alþingis hefur óskað eftir upplýsingum frá umhverfisráðuneyti og iðnaðarráðuneyti varðandi fyrirhugað álver á Keilisnesi, sbr. minnisblað frá 11. júlí 1991.
Eftirfarandi eru svör við umræddri fyrirspurn og tilvísanir í gögn eftir því sem tök eru á á þessu stigi.
1. Áhrif virkjunarframkvæmda á umhverfisþætti.
Meðfylgjandi er skýrsla um umhverfislegt frummat á lagningu Fljótsdalslínu 1, unnin af Skipulagi ríkisins að ósk umhverfisráðuneytis. Jafnframt er bent á að með frumvarpi til laga um raforkuver, sem lagt var fyrir Alþingi á 103. löggjafarþingi, er umsögn Náttúruverndarráðs um virkjun Jökulsár í Fljótsdal, miðað við að vatn frá miðlunarlóni virkjunarinnar yrði leitt um skurði og vötn að inntaki.
2. Starfsleyfistillögur vegna fyrirhugaðs álvers.
Starfsleyfistillögur eru sendar umhverfisnefnd samtímis þessu minnisblaði.
3. Mat umhverfisþátta.
Á vegum umhverfisráðuneytis og mengunarvarnasviðs Hollustuverndar ríkisins hefur verið unnið að gerð starfsleyfis fyrir fyrirhugaða álbræðslu Atlantsáls á Keilisnesi síðan í júlí 1990.
25. júní 1990 skipaði þáverandi umhverfisráðherra nefnd til að kynna sér umhverfisáhrif frá væntanlegu álveri. Nefndinni var ætlað að vera til ráðgjafar um umhverfisáhrif frá fyrirhuguðu álveri og hvernig mati á þeim skyldi háttað, hver efri mörk mengunar, sem eðlilegt væri að miða við frá nýju álveri, væru og hvernig mengunarvarnir skyldu vera til að ná settu markmiði. Enn fremur var nefndinni ætlað að vera til aðstoðar við samninga varðandi umhverfis- og mengunarvarnir vegna álversins.
Í nefndinni sátu: Eggert Steinsen verkfræðingur, formaður, Gísli Már Gíslason prófessor, líffræðingur, Ragnar Sigbjörnsson prófessor, byggingaverkfræðingur, Sigurbjörg Sæmundsdóttir hagverkfræðingur, Þóroddur Þóroddsson jarðfræðingur, framkvæmdastjóri Náttúruverndarráðs, og Þorsteinn I. Sigfússon prófessor, eðlisfræðingur.
Ólafur Pétursson, efnaverkfræðingur, forstöðumaður mengunarvarnasviðs Hollustuverndar ríkisins var starfsmaður nefndarinnar.
Nefndin fór yfir frumdrög að starfsleyfi fyrir álver, sem unnin voru hjá mengunarvarnasviði Hollustuverndar ríkisins, og aflaði sér upplýsinga um hvernig staðið er að þessum málum annars staðar. Nefndin viðaði að sér margvíslegum gögnum um umhverfisáhrif og mengunarvarnir álvera. Einnig kynnti hún sér mælitækni varðandi eftirlit og umhverfisvöktun. Farið var í heimsóknir í álver og umhverfisstofnanir erlendis.
Nefndin lauk störfum í desember 1990 er hún afhenti umhverfisráðherra starfsleyfisdrög fyrir væntanlegt álver.
Síðan um áramót hefur vinna við starfsleyfistillögur að mestu verið í höndum Ólafs Péturssonar og Sigurbjargar Sæmundsdóttur. Starfsmenn iðnaðarráðuneytis, þau Rán Tryggvadóttir lögfræðingur og Jón Ingimarsson verkfræðingur, hafa starfað með þeim hvað varðar lögfræðileg atriði og tengingu starfsleyfis og aðalsamnings.
Þess má einnig geta að 22. febrúar 1990 skipaði iðnaðarráðherra nefnd til að vera sér til ráðuneytis um umhverfisáhrif iðjuvera. Í upphafi var nefndinni sérstaklega ætlað að vera til ráðgjafar varðandi mat á áhrifum áliðju á umhverfið. Nefndarmenn í ráðgjafanefnd iðnaðarráðuneytis um umhverfisáhrif iðjuvera eru: Skúli G. Jónsson læknir, formaður nefndarinnar, Friðrik Pálmason lífeðlisfræðingur, Guðjón Jónsson efnaverkfræðingur, Hákon Aðalsteinsson líffræðingur, Jón Ingimarsson verkfræðingur, Jón Ólafsson haffræðingur og Magnús Jónsson veðurfræðingur.
Magnús Bjarni Baldursson landfræðingur var starfsmaður nefndarinnar sumarið 1990.
Þessi nefnd skilaði iðnaðarráðherra greinargerð, „Greinargerð um umhverfisáhrif álvera. Samanburður á Eyjafirði, Keilisnesi og Reyðarfirði vegna staðarvals“. Greinargerðin er fskj. VIII með skýrslu iðnaðarráðherra til Alþingis um stöðu samninga um nýtt álver sem lögð var fyrir 113. löggafarþing í október 1990.
Nefnd iðnaðarráðherra hefur ekki komið að vinnslu starfsleyfis og hafa drög að því hvorki verið lögð fram né rædd í nefndinni.
4. Frávik frá ákvæðum mengunarvarnareglugerðar.
Fullt samræmi er milli starfsleyfistillagna og mengunarvarnareglugerðar að því er útgáfu varðar.
Að lokinni kynningu í Vatnsleysustrandarhreppi og eftir að farið hefur verið yfir þær athugasemdir, sem kunna að berast, verður starfsleyfið gefið út af umhverfisráðherra í samræmi við 8. kafla mengunarvarnareglugerðar nr. 389/1990.
Meðferð leyfisbrota verður samkvæmt lögum nr. 81/1988, um hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit, í samræmi við ákvæði 1. gr. laga nr. 28/1990.
5. Umhverfisrannsóknir.
Vísað er til viðeigandi kafla í starfsleyfistillögum.
Þessu minnisblaði fylgir skýrsla um dreifingu mengunarefna í lofti frá álveri á Keilisnesi sem unnin var af norsku loftrannsóknarstofnuninni, NILU, að beiðni íslenskra stjórnvalda.
Um rúmlega eins árs skeið hafa farið fram veðurmælingar á Keilisnesi með það fyrir augum að hægt verði að gera nákvæmari dreifispá um mengunarefni í lofti frá fyrirhuguðu álveri.
6. Gögn frá Evrópu og Bandaríkjunum.
Ekki hefur enn unnist tími til að taka saman efnisyfirlit yfir gögn sem aflað hefur verið varðandi samanburð á álverum í Evrópu og Bandaríkjunum sem eru mjög umfangsmikil.
7. Samanburður mengunarvarna í Straumsvík, Grundartanga og á Keilisnesi.
Um þetta atriði hafa iðnaðarráðuneyti og umhverfisráðuneyti rætt vegna fyrirspurnar umhverfisnefndar. Ráðuneytin treysta sér ekki til að framkvæma samanburð á mengunarvörnum í álverinu í Straumsvík, járnblendiverksmiðjunni á Grundartanga og fyrirhuguðu álveri á Keilisnesi enda er hér um ólíka starfsemi og fyrirkomulag að ræða þannig að ekki er um sambærilega hluti að ræða.
8. Álver á Norðurlöndum.
Unnið er að því að taka saman lista yfir upplýsingar og gögn sem tiltæk eru hjá umhverfisráðuneytinu og Hollustuvernd ríkisins um álver á Norðurlöndunum.
9. Samanburður á rannsóknum varðandi járnblendiverksmiðju og kísilmálmverksmiðju.
Umhverfisnefnd Alþingis mun síðar fá í hendur minnisblað með upplýsingum um rannsóknir sem unnar voru á sínum tíma vegna fyrirhugaðrar kísilmálmverksmiðju og járnblendiverksmiðju, en ekki er enn lokið samantekt vegna þessa máls.
Fylgiskjal V.
Bréf umhverfisnefndar til Eiðs Guðnasonar umhverfisráðherra.
(12. september 1991.)
Umhverfisnefnd Alþingis hefur á fundum 11. og 12. september 1991 fjallað um drög að starfsleyfi fyrir álbræðslu á Keilisnesi sem nefndinni bárust frá ráðuneyti yðar, dagsett 13. ágúst 1991, en ensk útgáfa barst 9. september 1991.
Umhverfisnefnd óskar eftir því að fá í hendur drög að aðalsamningi, a.m.k. þær greinar og efnisþætti sem vísað er til í drögum að starfsleyfi frá 13. ágúst sl. til þess að umhverfisnefnd geti gert sér grein fyrir tengslum aðalsamnings og starfsleyfistillagna þeirra sem drög hafa verið lögð að þar sem nefndin hefur ekki enn lokið umfjöllun um þessi mál.
Jafnframt óskar nefndin eftir túlkun umhverfisráðuneytisins á tengslum aðalsamnings og starfsleyfis með tilliti til útgáfu þess.
Fylgiskjal VI.
Bréf umhverfisráðherra til umhverfisnefndar Alþingis.
(25. september 1991.)
Umhverfisráðuneytinu hefur borist bréf umhverfisnefndar frá 12. þ.m.
Varðandi „túlkun umhverfisráðuneytis á tengslum aðalsamnings og starfsleyfis með tilliti til útgáfu þess“ tekur ráðuneytið fram eftirfarandi:
Um meðferð starfsleyfisumsóknar fer að íslenskum lögum og reglum. Samkvæmt drögum að aðalsamningi gefur umhverfisráðherra út umhverfisstarfsleyfi fyrir Atlantsál hf. samtímis, eða fyrir undirritun samningsins. Gert er ráð fyrir að gildistími leyfisins sé hinn sami og aðalsamnings, einnig ef til framlengingar aðalsamnings kæmi. Þessu bréfi fylgir minnisblað iðnaðarráðuneytis frá 6. september 1991. Þar er gerð ítarleg grein fyrir ákvæðum draga að aðalsamningi er varða endurskoðun umhverfisstarfsleyfisins. Umhverfisráðuneytið hefur á þessu stigi engu við það að bæta sem þar kemur fram.
Líklegt er að umhverfisstarfsleyfi verði gefið út um leið og eða stuttu áður en aðalsamningur verður undirritaður. Komi til þess að starfsleyfi verði endurskoðað skv. 6. gr. aðalsamnings verður sú endurskoðun á vegum umhverfisráðuneytisins.
Rísi deilur um það hvort ákvæðum aðalsamnings sé fylgt er iðnaðarráðherra aðili slíks máls fyrir hönd ríkisins. Snerti slíkar deilur umhverfismál verða þær til lykta leiddar í fullu samráði við umhverfisráðherra.
Fylgiskjal VII.
Bréf fjögurra nefndarmanna umhverfisnefndar
til Eiðs Guðnasonar umhverfisráðherra.
(30. september 1991.)
Athugasemd við starfsleyfi fyrir álbræðslu á Keilisnesi.
Umhverfisnefnd Alþingis hefur frá því þér komuð á fund nefndarinnar 3. júlí í sumar fjallað um starfsleyfi vegna álbræðslu á Keilisnesi. Með bréfi 11. júní sl. óskaði nefndin eftir ýmsum gögnum varðandi málið frá umhverfisráðuneytinu.
Tillaga að starfsleyfi barst nefndinni fyrst með bréfi frá ráðuneytinu 16. ágúst sl., sama dag og auglýsing um „starfsleyfistillögur“ var birt í Lögbirtingablaði með fresti til athugasemda fyrir 1. október 1991. Ýmsar aðrar umbeðnar upplýsingar sem þá var lofað af ráðuneytinu hafa hins vegar ekki enn borist í hendur nefndarinnar.
Við athugun á starfsleyfistillögunni í umhverfisnefnd kom í ljós að í ýmsum þýðingarmiklum atriðum er vísað til einstakra greina aðalsamnings um álbræðslu á Keilisnesi, en aðalsamningurinn eða drög að honum hafa ekki legið opinberlega fyrir til þessa. Á fundi umhverfisnefndar á Akureyri 11. og 12. september sl. var þetta atriði rætt sérstaklega. Þá ákvað nefndin að senda yður bréf (dags. 12. september 1991) þar sem óskað var eftir „að fá í hendur drög að aðalsamningi, a.m.k. þær greinar og efnisþætti sem vísað er til í drögum að starfsleyfi frá 13. ágúst sl. til þess að umhverfisnefnd geti gert sér grein fyrir tengslum aðalsamnings og starfsleyfistillagna...“ Því miður hefur ráðuneyti yðar enn ekki orðið við þessari beiðni þrátt fyrir að frestur til skriflegra athugasemda renni út á miðnætti í kvöld.
Að mati undirritaðra fulltrúa í umhverfisnefnd Alþingis er hér um mjög alvarlegt mál að ræða sem varðar ekki aðeins aðstöðu nefndarinnar til að gera sér grein fyrir málavöxtum heldur öðru fremur möguleika alls almennings og annarra þeirra sem hafa rétt til að gera athugasemdir samkvæmt ákvæðum mengunarvarnareglugerðar nr. 389/1990.
Tilgangi ákvæða um opinbera kynningu starfsleyfisins verður ekki náð nema allir þættir er það varða liggi skýrt fyrir. Ógerlegt er að leggja heildarmat á tillögur að starfsleyfi fyrir umrætt álver á meðan haldið er leyndum þýðingarmiklum ákvæðum eins og þeim sem vísað er til í aðalsamningi. Því telja undirrituð nauðsynlegt að ráðuneytið hlutist til um að frestur til athugasemda verði framlengdur og um leið verði lagðar fram til kynningar þær greinar aðalsamnings eða drög að þeim greinum er snerta starfsleyfið.
Jafnframt ítrekum við nauðsyn þess að fá í hendur þær upplýsingar erlendis frá, ekki síst frá öðrum Norðurlöndum, er varða kröfur til mengunarvarna og útblástursmörk frá nýjum og nýlegum álbræðslum sem ráðuneytið og Hollustuvernd ríkisins hafa haft til hliðsjónar við mótun tillagna sinna. Nefndinni hafa borist upplýsingar sem m.a. hefur verið aflað frá norska umhverfisráðuneytinu; bera þær vott um að þar séu mun strangari kröfur gerðar um mengunarvarnir en fram kemur í umræddum tillögum að starfsleyfi.
Þá höfum við ástæðu til að ætla að aðstaða til endurskoðunar þessa starfsleyfis verði hér örðugri en víða gerist erlendis, en ekki er unnt að meta það til fullnustu fyrr en fyrir liggja upplýsingar um ákvæði aðalsamnings þar að lútandi.
Þessum athugasemdum er hér með komið á framfæri við yður með vísan til auglýsingar í Lögbirtingablaði 16. ágúst 1991. Jafnframt er ítrekað það sjónarmið undirritaðra að framlengja beri frest til athugasemda við starfsleyfistillögurnar og tryggja jafnframt að frammi liggi viðeigandi ákvæði úr aðalsamningi.
Virðingarfyllst,
Hjörleifur Guttormsson,
Kristín Einarsdóttir,
Ólafur Ragnar Grímsson,
Valgerður Sverrisdóttir.
Fylgiskjal VIII.
Svarbréf umhverfisráðuneytisins við
bréfi fjögurra nefndarmanna umhverfisnefndar.
(10. október 1991.)
Varðandi athugasemdir við starfsleyfistillögur fyrir fyrirhugað álver á Keilisnesi, sem umhverfisráðuneytinu hefur borist frá alþingismönnunum Hjörleifi Guttormssyni, Kristínu Einarsdóttur, Ólafi Ragnari Grímssyni og Valgerði Sverrisdóttur sem öll eiga sæti í umhverfisnefnd Alþingis, vill ráðuneytið taka fram eftirfarandi:
Starfsleyfi er unnið og gefið út samkvæmt 8. kafla mengunarvarnareglugerðar nr. 389/1990. Í starfsleyfi er fjallað um kröfur til fyrirtækis. Umhverfisnefnd Alþingis hefur fengið efnislegar upplýsingar um þau atriði aðalsamnings er varða starfsleyfi fyrir fyrirhugað álver.
Ráðuneytið telur að ekki hafi komið fram rök fyrir nauðsyn þess að framlengja frest til að gera athugasemdir við starfsleyfisdrögin.
Hollustuvernd ríkisins og umhverfisráðuneytið hafa við gerð starfsleyfistillagna fyrir væntanlegt álver á Keilisnesi ekki haft undir höndum nein gögn um það að almennt séu gerðar mun strangari kröfur um mengunarvarnir í álverum erlendis en koma fram í starfsleyfisdrögum.
Þessu til staðfestingar eru eftirfarandi kröfur varðandi útblástursloft frá kerskála úr nýlegum norskum starfsleyfum fyrir álver.
Sør-Norge Aluminium A/S Husnes.
Flúoríð
0
,7 kg/tAl
Brennisteinsdíoxíð
7
,0 kg/tAl
Ryk
1
,3 kg/tAl
Ofangreind mörk eru ársmeðaltöl og taka gildi 1. júní 1992 eftir endurbætur í álverinu. Fram að þeim tíma er fyrirtækinu leyft að sleppa út 1,0 kgF/tAl.
Norsk Hydro Karmøy Fabrikker.
Flúroíð
0
,9 kg/tAl
Brennisteinsdíoxíð
3
,8 kg/tAl
Ryk
2
,8 kg/tAl
Karmøy I/II 1,2 kgF/tAl (notar Söderbergstækni)
Karmøy III/IV 0,8 kgF/tAl (notar forbökuð skaut)
Starfsleyfið var gefið út 1985.
Elkem Aluminium Mosjøen.
Flúoríð
0
,8 kg/tAl
Brennisteinsdíoxíð
4
,6 kg/tAl
Ryk
2
,6 kg/tAl
Ofangreind mörk gilda eftir 1. janúar 1990.
Í öllum ofangreindum tilvikum er um að ræða gömul álver sem hafa verið endurbætt verulega. Verulegar endurbætur hafa verið gerðar á norskum álverum á undanförnum árum og gömul álver stækkuð. Nýjasta viðbótin er við Elkem Aluminium í Mosjøen sem tók endurbætt til starfa í byrjun árs 1990.
Nýjar upplýsingar benda til þess að verið sé að herða útblástursmörk fyrir flúor á Norðurlöndum. Samkvæmt upplýsingum frá Statens forurensningstilsyn í Noregi er verið að ræða um að fara hugsanlega niður í allt að 0,4 kgF/tAl. Slík mörk eru þó hvergi í gildi í dag.
Varðandi það magn flúoríðs, sem berst út í umhverfið frá álverum, er rétt að benda á að meginmáli skiptir að tryggja að sem mest af útblæstrinum fari í gegnum hreinsibúnaðinn því hann sér til þess að um 99% af flúoríðinu, sem í gegnum hann fer, bindist. Þetta atriði ræðst ekki síst af árvekni og vandvirkni starfsfólks í kerskála og hreinsivirkni. Í því sambandi er mjög mikilvægt að gerðar séu kröfur um áætlanir um þjónustu, eftirlit og fyrirbyggjandi viðhald í starfsleyfi.
Hvað önnur lönd varðar hafa Hollustuvernd ríkisins og umhverfisráðuneytið t.d. eftirfarandi upplýsingar:
Samkvæmt svissneskri reglugerð, „Luftreinhaltungverordnung“, frá 1. október 1987 eru mörk fyrir leyfilega flúormengun frá álverum 0,7 kg/tAl.
Samkvæmt upplýsingum frá umhverfisyfirvöldum í Düsseldorf er í Þýskalandi almennt stuðst við þau mörk sem fram koma í tæknilegum leiðbeiningum um varnir gegn loftmengun (T.A. Luft). Þau mörk eru 0,5 kg/tAl af loftkenndu flúoríði, það samsvarar um það bil 1 kg/tAl af heildarflúoríði.
Samkvæmt upplýsingum frá Frakklandi er gert ráð fyrir að frá nýja Pechiney álverinu í Dunkerque fari út í loftið 0,66 kgF/tAl og samkvæmt upplýsingum frá Pechiney samsteypunni, sem framleiðir búnað fyrir álver, telja þeir sig ekki ná betri árangri en 0,65 kgF/tAl.
Í Bandarískri alríkisreglugerð nr. 40, endurskoðuð 1. júlí 1988, eru leyfileg mörk fyrir flúormengun frá áliðnaði 0,95 kgF/tAl þegar um forbökuð skaut er að ræða. Einstök ríki geta gert strangari kröfur.
Starfsleyfi fyrir fyrirhugaða álbræðslu á Keilisnesi er enn í vinnslu og verið er að afla frekari gagna. Ef ný gögn benda til að almennt sé verið að herða kröfur hvað varðar mengun frá áliðnaðinum enn frekar en gert hefur verið á síðustu árum verður það skoðað við endanlega gerð starfsleyfis.
Hvað brennisteinstvíoxíð varðar er samkvæmt upplýsingum Hollustuverndar ríkisins og umhverfisráðuneytisins almennt ekki gerð krafa um hreinsun þess úr útblæstri álvera. Slík hreinsun er þó í álverum í Noregi og Svíþjóð vegna staðbundinna aðstæðna. Miðað við aðstæður á Keilisnesi og niðurstöður útreikninga, sem framkvæmdar voru af NILU í Noregi og verkfræðistofunni Vatnaskil á dreifingu mengunarefna frá væntanlegu álveri á Keilisnesi, var ekki talin ástæða til að gera kröfu um vothreinsun.
Fylgiskjal IX.
Umhverfisráðuneytið:
EFNISÞÆTTIR STARFSLEYFIS FYRIR ÁLVER
(Sent í bréfi 21. júní 1991.)
ALMENN ÁKVÆÐI
HÉR ER M.A. FJALLAÐ UM LÖG OG REGLUGERÐIR, MENGUNARVARNAYFIRVÖLD OG GILDISTÍMA STARFSLEYFIS.
VARNIR GEGN MENGUN YTRA UMHVERFIS
LOFT KRAFA UM HREINSIBÚNAÐ VEGNA UMTALSVERÐS RYKS, SJÁLFVIRK MÖTUN OXÍÐS OG FLÚORÍÐS, KRAFA UM ÞEKJUR, ÁÆTLUN UM ÞJÓNUSTU KERA, ÞURRHREINSUN, TAFLA UM MAGN MENGUNAREFNA, MAX. GILDI HEILDARFLÚORÍÐS, RYKS OG SO 2 , GANGSETNING Á VAXTARTÍMA GRÓÐURS, GÆÐI OLÍU.
VATN FRÁVEITULAGNIR, OLÍA Í FRÁVEITUVATNI, KÆLIVATN FRÁ MÁLMSTEYPU, pH, ÁLFLÚORÍÐ, SVIFAGNIR, OLÍA OG FEITI.
FASTUR ÚRGANGUR
KERBROT, SKAUTALEIFAR, GJALL, LEYSIEFNI, FÖRGUN Í FLÆÐIGRYFJU, ÁKVÆÐI UM SORPEYÐINGU, BANN VIÐ OPINNI BRENNSLU.
HÁVAÐI
EFRI MÖRK (dB) Í VISSRI FJARLÆGÐ.
MÆLINGAR OG AÐFERÐIR VIÐ EFTIRLIT
ÚTSTREYMI OG REKSTRAREFTIRLIT
EFNI, MÆLISTAÐIR, MÆLITÍÐNI, LOFTKENNT FLÚORÍÐ, RYK, SO 2 , FLÚORÍÐ Í RYKI, HREINSAÐ KERGAS, KERSKÁLI, SÍUR.
KRAFA UM STÖÐUGAR MÆLINGAR.
KRAFA UM VARAHLUTI OG EFTIRLIT.
TILKYNNINGARSKYLDA VEGNA ALVARLEGRA BILANA.
SKÝRSLUSKYLDA TIL MENGUNARVARNAYFIRVALDA, M.A. UM MENGUNAREFNI Í HRÁEFNUM.
SAMRÁÐ AÐILA.
UMHVERFISMÆLINGAR
LÍFFRÆÐI: GRÓÐURFAR, DÝRALÍF, LANDBÚNAÐUR, BOTNDÝRALÍF Í SJÓ.
EFNAFRÆÐI: LOFT, ÞUNGMÁLMAR, MÁLMAR Í JARÐVEGI, FLÚOR Í GRÓÐRI OG BEINUM GRASBÍTA.
EÐLISFRÆÐI: VEÐURFAR, HAFSTRAUMAR.
UMHVERFISMÆLINGAR ERU FRAMKVÆMDAR BÆÐI ÁÐUR OG EFTIR AÐ GANGSETNING HEFST.
EFTIRLITSGJÖLD OG ANNAR KOSTNAÐUR
Fylgiskjal X.
Iðnaðarráðuneytið:
MINNISBLAÐ
(4. september 1990.)
Mat á dreifingu mengunarefna í lofti frá nýju álveri.
1. INNGANGUR
Á undanförnum mánuðum hefur markaðsskrifstofa iðnaðarráðuneytisins og Landsvirkjunar látið meta dreifingu mengunarefna í lofti frá nýju álveri miðað við staðsetningu á sex stöðum. Voru fengin til þess tvö fyrirtæki, norska loftrannsóknastofnunin NILU (Norsk institutt for luftforskning) og Verkfræðistofan Vatnaskil hf. NILU var falið að meta dreifingu efna í lofti frá álveri miðað við staðsetningu við Straumsvík, við Keilisnes á Vatnsleysuströnd, við Dysnes í Eyjafirði og við Hraun í Reyðarfirði. Vatnaskilum var falið að meta dreifingu frá álveri miðað við staðsetningu við Grundartanga og við Þorlákshöfn. Vatnaskilum var jafnframt falið að meta dreifingu frá 200.000 tonna álveri við Keilisnes og við Dysnes í Eyjafirði, m.a. til þess að auðvelda samanburð á reiknilíkönum Vatnaskila og NILU. Þeim var einnig falið að meta dreifingu ef álverið yrði stækkað í 400.000 tonn.
Fulltrúar NILU og Vatnaskila kynntu niðurstöður dreifingarspánna á sameiginlegum fundum með fulltrúum Atlantsálshópsins, ráðgjafarnefndar um áliðju, markaðsskrifstofunnar, iðnaðarráðuneytisins, umhverfisráðuneytisins og mengunarvarna Hollustuverndar ríkisins 27. júní sl. Fundina sátu enn fremur fulltrúar frá Náttúruverndarráði og Veðurstofu Íslands.
Við rannsóknir þessar er stuðst við tölvulíkan þar sem reynt er að líkja eftir raunverulegum aðstæðum á hverjum stað. Byggt er á veðurfarsgögnum, þ.e. mælingum á vindhraða, vindstefnu og hita. Reynt er að taka tillit til áhrifa landslags og sjávar. Þá eru gefnar forsendur fyrir útblæstri frá álverinu, bæði frá rjáfri kerskála og hreinsibúnaði. Tekið er tillit til staðsetningar verksmiðjunnar, stefnu og stærðar kerskála, hæðar og gerðar skorsteina og annarra atriða sem áhrif hafa á dreifinguna.
Niðurstöður loftdreifingarspánna eru sýndar á korti sem jafngildislínur fyrir mismunandi styrk viðkomandi efna mælt í míkrógrömmum á rúmmetra lofts (µg/m 3 ). Gildi þessi eru síðan borin saman við stöðluð viðmiðunarmörk til að meta stærð þess svæðis þar sem ætla má að áhrifa mengunar gæti.
2. MENGANDI EFNI Í ÚTBLÆSTRI ÁLVERA
Ál er framleitt úr súráli með rafgreiningu í þar til gerðum kerjum. Súrálið er leyst upp í bráðinni blöndu af krýólíti og álflúoríði. Með notkun þessara hjálparefna, sem innihalda flúoríð, er mögulegt að framleiða ál við mun lægra hitastig og með minni raforkunotkun en annars þyrfti til þess að bræða súrálið. Ekki er hægt að komast hjá því að flúoríð rjúki frá kerunum bæði sem lofttegund og ryk. Rykið, sem kemur frá kerunum, er þó aðallega áloxíð. Hægt er að minnka útblástur þessara efna verulega með því að loka kerunum með sérstökum þekjum og hreinsa afsogsloftið áður en það fer út í umhverfið.
Öll nútímaálver eru búin mjög fullkomnum þurrhreinsibúnaði sem hreinsar flúorefnin og svifrykið að mestu leyti úr útblæstrinum. Með þessu móti vinnst tvennt: hreinsun útblásturslofts og endurnýting efna sem nauðsynleg eru við rafgreininguna. Þann tíma, sem kerin standa opin ýmissa hluta vegna, fara ryk og lofttegundir óhreinsuð út í umhverfið.
Því er reynt að halda þeim tíma í lágmarki. Hversu góður árangur næst í hreinsun efnanna ræðst fyrst og fremst af árvekni starfsfólks sem annast rekstur hreinsibúnaðarins og vinnubrögðum í kerskála við nauðsynlega þjónustu kera.
Brennisteinsmengun frá álverum stafar af óhreinindum í rafskautum sem eru gerð úr kolefni. Þar eð skautin innihalda að jafnaði nokkurt magn af brennisteini myndast brennisteinstvísýringur (SO 2 ) þegar skautin hvarfast við súrefni. Magn brennisteins er háð brennisteinsinnihaldi í skautunum. Venjulegur þurrhreinsibúnaður hreinsar ekki brennisteinstvísýring. Sé talin þörf á að draga úr brennisteinsmengun þarf útblástursloftið frá þurrhreinsibúnaðinum að fara í gegnum annan hreinsibúnað, svokallaðan vothreinsibúnað. Þar er útblástursloftið leitt í gegnum lokað rými með þéttum sjávarúða sem fellir út brennisteinstvísýringinn.
Iðnríki heimsins gera yfirleitt ekki þær kröfur að SO 2 sé hreinsað úr útblæstri álvera þótt það sé í auknum mæli gert við brennslu kola í stórum stíl. Undantekning er þó Norðurlöndin, Noregur og Svíþjóð, sem hafa sett sér mjög ströng skilyrði fyrir mengun andrúmslofts, meðal annars vegna staðbundinna aðstæðna.
Í þeim loftdreifingarspám, sem nú liggja fyrir, var gert ráð fyrir að efni í útblæstri álvers yrðu eins og fram kemur í töflu 1. Útblásturstölur eru gefnar upp í kílóum á hvert framleitt tonn af áli (kg/tAl). Í reikningunum er gert ráð fyrir að helmingur flúoríðsins sé í formi lofttegunda.
Tafla 1:
Efni í útblæstri álvers (ársmeðaltal).
Útblástur (kg/tAl)
Útblástur frá: SO 2
F
Ryk
Skorsteinum
20
,0
0,3
0,5
Kerskálaþökum
2
,0
0,7
2,5
Samtals án vothreinsibúnaðar
22
,0
1,0
3,0
Samtals með vothreinsibúnaði
4
,0
1,0
3,0
3. VIÐMIÐUNARMÖRK FYRIR LOFTGÆÐI
Í mengunarvarnareglugerð, sem tók gildi um sl. áramót, eru ákvæði um loftgæði að því er varðar magn brennisteinstvísýrings og svifryks. Engin ákvæði eru um flúoríð. Hollustuvernd ríkisins, sem fer með málefni mengunarvarna, hefur ráðlagt að farið skuli eftir norskum viðmiðunarreglum varðandi flúoríð. Viðmiðunarmörkin eru mismunandi eftir því hvort tekið er mið af heilsufari manna, dýra (einkum grasbíta) eða áhrifum á gróður. Í töflu 2 er yfirlit yfir þessi viðmiðunarmörk.
Tafla 2:
Viðmiðunarmörk fyrir brennisteinstvísýring, svifryk og flúoríð
á Íslandi og í Noregi (mælt í µg/m 3 lofts).
Viðmiðunartími
Mengandi efni
Vernd
Land
24 klst.
30 dagar
6 mán.ár
Brennisteinstvísýringur
gróður
Ísland
50
1
—
—
30
Brennisteinstvísýringur
heilsufar
Noregur
100–150
—
40–60
—
Brennisteinstvísýringur
gróður
Noregur
—
—
25
—
Svifryk (<10µm)
—
Ísland
100
1
—
—
40
Flúoríð (heildar)
heilsufar
Noregur
25
—
10
—
Flúoríð 2
(loftkennt)
gróður
Noregur
1,0
—
0,3
—
Flúoríð (heildar)
grasbítar
Noregur
—
0,2–0,4 3
—
—
1 Hærri gildi leyfileg í 5% tilvika.
2 Í loftdreifingarspám ráðunautanna er reiknuð út dreifing fyrir heildarflúroíð. Gert er ráð fyrir að 50% af heildarflúoríði sé loftkennt. Þar sem jafngildislínur í dreifingarspám sýna heildarstyrk flúoríðs þarf að deila í gildin með 2 til að áætla styrk loftkenndra flúoríða.
3 Við ákvörðun viðmiðunargildisins er miðað við að hey og beitargras innihaldi einungis í undantekningartilvikum yfir 30 mg í hverju kílói af þurrefni. Áætlað er (í Noregi) að þetta samsvari því að heildarmagn flúoríðs í hverjum rúmmetra liggi á bilinu 0,2–0,4 µgF/m 3 loft.
Norsku viðmiðunarmörkin fyrir loftgæði eru ákveðin af vinnuhópi sem skipaður var af mengunareftirliti norska ríkisins (Statens forurensningstilsyn). Í skýrslu hópsins, sem kom út árið 1982, kemur eftirfarandi fram í lauslegri þýðingu:
Með „viðmiðunarmörkum fyrir heilsufar“ fyrir ákveðið efni er átt við það magn af efninu sem talið er, miðað við núverandi þekkingu, að megi vera til staðar án þess að menn verði fyrir skaðlegum áhrifum heilsufarslega. Gert er ráð fyrir samverkun efnisins og annarra óhreininda sem venjulega eru fyrir hendi. Tekið er tillit til fólks sem er sérstaklega viðkvæmt.
Skilja skal viðmiðunarmörkin fyrir skaða á gróðri eða dýrum á sama hátt.
Taka verður fram að þekking okkar á áhrifum þessara efna í smáum skömmtum er takmörkuð. Við ákvörðun viðmiðunarmarkanna eru því notaðir öryggisstuðlar milli 2 og 5 fyrir mismunandi mengunarvalda. Þetta þýðir að mengun verður að verða 2–5 sinnum meiri en viðmiðunarmörkin áður en örugglega er unnt að greina skaðleg áhrif. Jafnvel við þessi mörk eru áhrifin á mörkum þess sem unnt er að sanna með þeirri tækni sem við ráðum yfir. Ekki má því túlka viðmiðunarmörkin þannig að gildi, sem eru yfir þeim, séu örugglega hættuleg og að gildi undir þeim geti ekki valdið skaða.
Benda verður á að mengað loft inniheldur venjulega önnur skaðleg efni en þau sem hér er minnst á. Það er því engin trygging fyrir því að hið mengaða loft sé óskaðlegt.
Ekki má því nota tölurnar fyrir viðmiðunarmörkin nema í samhengi við skýrsluna.
4. DREIFINGARSPÁR FYRIR EINSTAKA STAÐI
Eins og fram kom í inngangi voru gerðar spár fyrir sex staði. Þar sem staðarval hefur nú verið takmarkað við þrjá staði verður hér einungis gerð grein fyrir helstu niðurstöðum við Dysnes í Eyjafirði, Hraun í Reyðarfirði og Keilisnes á Vatnsleysuströnd.
4.1. Dysnes (mynd 1).
Notaðar voru veðurmælingar frá Ytri-Bakka frá árunum 1982–1985. Ytri-Bakki er u.þ.b. 2 km norðan við Dysnes. Vindrósir, bæði fyrir allt árið og fyrir vaxtartímabilið, sýna að vindar blása aðallega inn eða út fjörðinn. Dreifing efna í lofti frá álveri staðsettu við Dysnes tekur því á sig sömu mynd í reiknilíkaninu. Sett hefur verið upp 38 metra mastur til veðurmælinga við Gilsbakka til að fá áreiðanlegri gögn til að byggja á. Helstu niðurstöður útreikninga á mengun án vothreinsunar eru þessar:
— Loftkennt flúoríð reyndist vera yfir norskum viðmiðunarmörkum fyrir gróður í 4–5 km fjarlægð til norðurs og suðurs frá 200.000 tonna álveri.
Innan þessara marka eru eftirtaldir bæir: Ásláksstaðir, Bragholt, Búland, Litli-Hvammur, Ós, Pálmholt, Syðri-Bakki og Ytri-Bakki, allir í Arnarneshreppi, og Gásir og Skipalón í Glæsibæjarhreppi. Á jaðrinum eru bæirnir Helluland og Hlaðir í Glæsibæjarhreppi og Arnarnes og Hof II í Arnarneshreppi.
— Brennisteinstvísýringur reyndist vera ofan íslenskra viðmiðunarmarka í allt að 1–1,5 km fjarlægð frá 200.000 tonna álveri.
— Ryk reyndist vera innan íslenskra viðmiðunarmarka alls staðar utan verksmiðjulóðar 200.000 tonna álvers.
— Loftkennt flúoríð frá 400.000 tonna álveri reyndist vera yfir norskum viðmiðunarmörkum fyrir gróður í allt að 7–8 km fjarlægð til norðurs og suðurs frá verksmiðjunni.
— Brennisteinstvísýringur frá 400.000 tonna álveri gæti orðið yfir íslenskum viðmiðunarmörkum í allt að 2 km fjarlægð til norðurs og suðurs frá álverinu.
— Ryk frá 400.000 tonna álveri yrði undir íslenskum viðmiðunarmörkum utan verksmiðjulóðar.
Eftir að dreifingarspárnar voru gerðar hefur verið bent á að ódýrara væri að reisa verksmiðjuna um það bil 1 km sunnar en gert var ráð fyrir við gerð spánna. Ætla má að dreifingarsvæðið flytjist til suðurs sem því nemur.
4.2. Keilisnes (mynd 2).
Ekki eru til veðurmælingar frá Keilisnesi eða næsta nágrenni. Því var ákveðið að meta dreifinguna annars vegar miðað við mælingar frá Straumsvík, 10 km austan við Keilisnes, og hins vegar miðað við mælingar frá Keflavíkurflugvelli, 18 km vestan við Keilisnes. Í byrjun maí hófust mælingar á vindi á Keilisnesi, fyrst með tveggja metra mastri en síðan var sett upp 38 metra hátt mastur þar sem vindur og hiti er mældur í 10 og 36 metra hæð. Þegar mælingar liggja fyrir verður gerð ný spá á grundvelli þeirra. Ekki er mikill munur á dreifingarspánum eftir því hvor veðurgögnin eru notuð. Hann felst fyrst og fremst í því að ef gögn frá Keflavíkurflugvelli eru notuð berast efnin meira beint til suðurs en í suðaustur ef notuð er gögn frá Straumsvík. Hér verða kynntir útreikningar miðað við veðurgögn frá Straumsvík. Útreikningar voru gerðir fyrir mánuðina maí til október og bæði fyrir 200.000 og 400.000 tonna álver. Helstu niðurstöður án vothreinsunar eru:
— Loftkennt flúoríð reyndist vera yfir norsku viðmiðunarmörkunum fyrir gróður í 2–3 km fjarlægð frá 200.000 tonna álveri til suðvesturs.
Innan þessara marka eru bæirnir Minni- og Stóra-Vatnsleysa og Kálfatjörn.
— Brennisteinstvísýringur reyndist vera ofan íslenskra viðmiðunarmarka aðeins í næsta umhverfi 200.000 tonna álvers.
— Ryk reyndist vera innan íslenskra viðmiðunarmarka alls staðar utan verksmiðjulóðar 200.000 tonna álvers.
— Loftkennt flúoríð frá 400.000 tonna álveri reyndist vera yfir norsku viðmiðunarmörkunum fyrir gróður í allt að 3–4 km fjarlægð inn til landsins.
— Brennisteinstvísýringur frá 400.000 tonna álveri gæti orðið yfir íslenskum viðmiðunarmörkum í allt að 1 km fjarlægð frá álverinu.
— Ryk frá 400.000 tonna álveri yrði undir íslensku viðmiðunarmörkunum utan verksmiðjulóðar.
4.3. Reyðarfjörður (mynd 3).
Notaðar voru veðurmælingar frá Sómastaðagerði í norðanverðum Reyðarfirði og voru útreikningar miðaðir við staðsetningu álvers á því svæði, nánar tiltekið við Hraun. Þar sem sú lóð er of lítil fyrir 400 þúsund árstonna álver hefur að undanförnu einkum verið rætt um Leirur sem stað fyrir álver. Ekki liggja fyrir veðurgögn á Leirum og því hefur ekki verið unnt að gera dreifingarspá fyrir álver þar. Mælingarnar frá Sómstaðagerði sýna afdráttarlausa vindstefnu út eða inn fjörðinn. Að vetri til eru vindar tíðastir út fjörðinn og að sumri til eru tíðastir vindar frá austri inn fjörðinn. Helstu niðurstöður fyrir dreifingu mengunar frá 200.000 tonna álveri án vothreinsunar eru þessar:
— Loftkennt flúoríð reyndist vera yfir norsku viðmiðunarmörkunum fyrir gróður í allt að 5 km fjarlægð til austurs og 8 km til vesturs.
Innan þessara marka er Búðareyri.
— Brennisteinstvísýringur reyndist vera ofan íslenskra viðmiðunarmarka í 1–2 km fjarlægð frá verksmiðju.
— Ryk reyndist vera innan íslenskra viðmiðunarmarka alls staðar utan verksmiðjulóðar 200.000 tonna álvers.
Lóð sú, sem miðað var við að álverið risi á, reyndist of lítil eins og áður kom fram. Bent hefur verið á tvo aðra staði fyrir verksmiðjuna, Leirur fyrir botni fjarðarins og Eyri út með firðinum að sunnanverðu. Ekki liggja fyrir veðurgögn svo unnt sé að gera dreifingarspár fyrir þá staði.
5. NIÐURSTÖÐUR
Helstu niðurstöður loftdreifingarrannsókna fyrir alla þá staði, sem skoðaðir voru, er að finna í töflu 3. Þar eru sýndar mestu fjarlægðir yfir landi í km frá hugsanlegu álveri til staða þar sem loftgæðin fara undir viðmiðunarmörk samkvæmt íslenskum og norskum viðmiðunarreglum. Samkvæmt þessum niðurstöðum má draga þá ályktun að áhrif vegna óæskilegra efna í lofti frá álveri verði minnst á Keilisnesi.
Við mat á áhrifum loftmengunar frá álveri koma einkum þrjár spurningar upp í hugann:
Fyrstu spurningunni virðist óhætt að svara neitandi. Samkvæmt dreifingarspánum er loftmengun hvergi yfir heilsufarsmörkum utan verksmiðjusvæðisins.
Varðandi aðra spurninguna er rétt að taka fram að þolmörk eru breytileg. Talið er að næmustu tegundir grasbíta (nautgripir) megi ekki ala á fóðri sem að jafnaði inniheldur meira en 30–40 milligrömm af flúoríði í kílói af þurrefnum. En það er talið svara til 0,4 µg/m 3 af heildarflúoríði í lofti við jörð samkvæmt erlendum heimildum. Þetta samband er þó ekki einhlítt og hafa margvíslegar ytri aðstæður áhrif á það (veðurfar, tegundir gróðurs o.fl.). (Einnig ber að hafa í huga að 30 milligrömm af flúoríði á kíló þurrefnis eru lægstu mörk flúoríðs sem rannsóknir hafa sýnt að hafi einhver áhrif á heilsu dýra án þess þó að hafa áhrif á þrif þeirra.)
Hvað varðar þriðju spurninguna verður að hafa hugfast að breytingar geta orðið á gróðurfari í næsta nágrenni verksmiðjunnar. Gróður, sem er viðkvæmur fyrir brennisteinstvísýringi og/eða flúoríði, þrífst ekki eðlilega í næsta nágrenni álvers. Þær tegundir, sem eru næmastar fyrir flúoríði, eru t.d. ýmis barrtré, fléttur og mosar. Nytjagróður er yfirleitt þolnari. Áhrif flúoríðs á gróður eru háð ýmsum ytri skilyrðum, svo sem úrkomu, rakastigi, sólargeislum, hitafari og tegund og ástandi gróðurs.
Hollustuvernd ríkisins mun væntanlega við afgreiðslu starfsleyfis ákveða umfang þynningarsvæðis þar sem loftmengun má fara yfir viðmiðunarmörk. Stærð þynningarsvæðisins fer eftir aðstæðum á hverjum stað.
Tafla 3:
Yfirlit yfir helstu niðurstöður loftdreifingarútreikninga.
Taflan sýnir mestu fjarlægðir yfir landi í km frá álveri þar sem
búast má við að loftgæði verði undir viðmiðunarmörkum.
200.000 tn. álver
400.000 tn. álver
Staður
F (loftkennt)
SO 2
F (loftkennt)
SO 2
Dysnes við Eyjafjörð
4–5
1–2
7–8
2
Keilisnes á Reykjanesi
2–3
0,5
3–4
1
Hraun við Reyðarfjörð
5–8
1–2
1
1
1 Ekki reiknað.
Mynd 1.
Mynd 2.
Mynd 3.
Repro í Gutenberg.
Fylgiskjal XI.
Kristín Einarsdóttir
og Hjörleifur Guttormsson:
MENGUNARVARNIR Í
ÁLBRÆÐSLUM Í NOREGI
Minnispunktar frá viðræðum
í norska umhverfisráðuneytinu
.(9. ágúst 1991.)
Áliðnaður í Noregi og mengunarvarnir.
Minnispunktar frá viðræðum í norska umhverfisráðuneytinu 9. ágúst 1991.
Frá ráðuneytinu: Per Chr. Jæger, seksjonssjef, Statens forurensningstilsyn.
Frá Íslandi: Kristín Einarsdóttir og Hjörleifur Guttormsson.
Í Noregi eru nú starfræktar sjö álbræðslur, þar af eru fjórar í eigu Norsk Hydro, tvær á Elkem og ein er í eigu Alusuisse og Norsk Hydro (50:50). Staðsetning þeirra er afar ólík með tilliti til umhverfis, sumar í þröngum fjörðum og inni í landi, aðrar úti við ströndina.
Flestar álbræðslurnar eru reknar með tveimur gerðum af rafskautum, þ.e. með forbrenndum skautum og Söderbergsskautum. Í hinum fyrrnefndu myndast ekki lofttegundir (gas) við skautin, en hins vegar 85–90% hjá Söderbergsskautum. Forbrennd skaut eiga að leysa Söderbergsskautin af hólmi.
Um 5% af brennisteinsdíoxíði (SO 2 ), sem fellur til í Noregi, kemur frá áliðnaðinum. Í tjöruefnum, sem eru í útblæstri álbræðslna, eru 15% PHA (policyclic aromatic hydrocarbons, þ.e. lífræn kolvetnasambönd) sem valdið geta krabbameini.
Til hreinsunar á gastegundum frá kerunum með forbrenndum rafskautum er notað: 1) áloxíð sem dregur í sig gasið (absorberar), 2) pokasíur, 3) vothreinsun (sjøvannsvasker).
Í álverum með Söderbergsskautum er auk þess notuð sjóskolun (vothreinsun) til hreinsunar á gasi úr vinnusölum.
Vothreinsunin þjónar tvenns konar tilgangi:
1) Fjarlægir a.m.k. 80% af brennisteinsdíoxíði (SO 2 ) og eykur flúorhreinsun (HF).
2) Eykur öryggi í hreinsun ef pokasíur bila (absorbering).
Smám saman hefur náðst góður árangur í hreinsun á útblæstri frá álbræðslunum. Þannig hefur ekki orðið aukning í heildarflúorlosun út í andrúmsloftið frá 1960–87 þótt álframleiðsla hafi aukist úr 185 þús. tonnum í 820 þús. tonn.
Við skolun (vothreinsun) fer flúor og brennisteinn út í vatn (hafið), en ekki er litið á það sem vandamál. PAH (lífræn kolvetnissambönd) falla til í útskoli (sludge) frá skrúbburum og í afrennsli frá förgunarstöðum (waste deposits) og víðar. Verið er að vinna að minnkun á þessari PAH-mengun. Í kerbrotum eru þungmálmar og cýan-sambönd. Cýan-samböndin eru ekki vandamál hjá bræðslum við sjó, en hins vegar mengunin af þungmálmum og er ekki komið viðunandi lag á hana. Um PAH-mengun er fjallað í Parísarsamþykktinni. Með þurrfilterum nást áloxíð til baka. Í stað förgunar á kerbrotum kemur endurvinnsla þar sem unnt verður að nota kolefni, járn- og sementsúrgang á ný.
Hávaðamengun er frá viftubúnaði og verður gerð krafa um að draga úr henni í framtíðinni.
Hreinsunarkröfur miðað við nýtísku framleiðslubúnað:
Flúor: 0,4 kg/tonn ársmeðaltal (mánaðarmeðaltal nokkru hærra). Frekari hreinsun með vothreinsun.
Brennisteinn (SO 2 ): Með vothreinsun á frumgasi (primer-gassen) í öllum bræðslunum. Í verksmiðjum, sem ekki standa við sjó, er notaður lútur. Auknar kröfur í gagnið síðar á árinu 1991. Aðeins um 1% fer út í skálana í nýrri verksmiðjum. Hreinsun á SO 2 er þannig 85–99%. Samt kann að verða ákveðið að hreinsa einnig skálaloftið. Ef brennisteinsinnihald skauta er 2% þýðir það 20 kg SO 2 á tonn sem með 80% hreinsun gefur 4 kg/tonn.
Það er stöðugt verið að herða kröfurnar. Hafi t.d. starfsleyfi verið útgefið 1988 fylgdi því að gera skyldi athugun á að minnka mengun til 1991, og frá 1993 er enn hert á skilyrðum. Í Lista-verksmiðjunni er þetta t.d. tilfellið. Þar er stækkun í undirbúningi, en framkvæmdir ekki byrjaðar.
Gagnvart CO 2 (koldíoxíði) er ekki enn krafist hreinsunar, en þar hafa verið sett heildarmarkmið fyrir landið allt sem taka verður tillit til í framtíðinni.
Aukning er fram undan í áliðnaði í Noregi þar sem stækka á verksmiðjur, sumar mikið. Dæmi: Lista, Årdal-Sunndal og Mosjøen.
Í einu tilviki nemur stækkunin t.d. 140 þús. tonnum. Þrátt fyrir þá stækkun verður ekki aukning á heildar SO 2 útblæstri því að hreinsunin verður undir 4 kg á tonn sem er viðmiðunin í gömlu verksmiðjunni. Einnig verður helmingi meiri hreinsun í PAH.
Per Chr. Jaeger mun senda nokkrar upplýsingar á blaði fljótlega.
Norsk Hydro telur sig geta komið flúorhreinsun niður í 0,3–0,35 kg á tonn sem ársmeðaltal. Starfsleyfi miðar við 0,4 kg á tonn.
Skráð eftir minnispunktum, 12. ágúst 1991/HG
Aðgengilegt efni frá norska umhverfisráðuneytinu:
* VÅRT FELLES MILJØ. Et hefte om forurensning og miljøspørgsmål.
* THE FUTURE IS NOW. A summary of STF's long term planning 1990–93.
* Statens forurensningstilsyn. Årsmelding 1990.
* Statens forurensningstilsyn. Organisation og ansvar.
Fylgiskjal XII.
Hjörleifur Guttormsson:
Minnispunktar
eftir viðræður í Statens forurensningstilsyn í Noregi,
16. október 1991, um mengunarvarnir í norskum álbræðslum.
(30. október 1991.)
Rætt var við Per Chr. Jaeger deildarstjóra á skrifstofu hans í aðalstöðvum SFT, Strømsveien 96 í Ósló.
Viðræðurnar fóru fram að ósk undirritaðs sem hafði haft símasamband þar að lútandi 11. október 1991. Tilefnið var að fá upplýsingar um mengunarvarnir í norskum álbræðslum til viðbótar við það sem fram hafði komið á fundi í norska umhverfisráðuneytinu 9. ágúst 1991 (sjá fskj. III).
Per Chr. Jaeger fór yfir stöðu mála með vísan til nýútkominnar skýrslu um endurnýjun og ráðagerða stækkun álbræðslna Hydro Aluminium á Sunndalsøra og í Årdal (sjá fskj. I). Fjallar hún um umhverfis- og samfélagsleg áhrif þessara framkvæmda og er unnin með tilliti til fyrirmæla í norskum skipulags- og byggingarlögum (kafla VIIa) og mengunarvarnalögum (3. kafla).
Umræddar framkvæmdir eru ráðgerðar á tímabilinu 1993–1998 og í þeim felst m.a. aukning á álframleiðslu sem nemur 260 þús. tonnum (úr 315 þús. tonnum á ári í 575 þús. tonn) en jafnframt endurbyggingu á hluta af eldri framleiðslubúnaði.
Hér verður gefið stutt yfirlit um ákvæði að því er varðar helstu mengunarþætti miðað við núverandi stöðu og eftir ráðgerða stækkun og endurbætur á næstu árum.
Flúor.
Með endurbótum undanfarin 5–6 ár hefur dregið úr flúoríðmengun frá álbræðslunum stig af stigi eða úr um 40 kg/h í 17–18 kg/h árið 1990. Nemur hún frá núverandi bræðslum, sem nota forbökuð skaut, rúmlega 0,6 kg á tonn að meðaltali, en gert er ráð fyrir að hægt sé að ná henni niður í 0,4 kg á tonn með endurbótum. Frá nýju álbræðslunum (stækkanir) er miðað við flúoríðmengun sem nemur 0,3–0,35 kg á tonn (10–12 kg/h) þannig að heildarmengun af flúoríði verði undir 0,4 kg á tonn (ársmeðaltal) árið 1998. Það eru þau mörk sem SFT gerir nú ráð fyrir að verði í endurskoðuðum starfsleyfum fyrir verksmiðjurnar.
Brennisteinsdíoxíð, SO 2 .
Vothreinsun (sjóskolun) er á brennisteinsdíoxíði í öllum álbræðslum í Noregi, nema í Årdal sem liggur inni í landi. Úr því verður búið að bæta að tveimur árum liðnum þar sem tekin verður upp vothreinsun með lút 1993. SO 2 -mengun svarar nú til 4 kg per tonn af áli, en frá nýjum bræðslum næst hún niður fyrir 2 kg per tonn þannig að um óverulega heildaraukningu verður að ræða á SO 2 þrátt fyrir stækkun.
SO 2 leysist upp í vatni sem súlfít-jónir (SO 3 – ) sem breytast í súlfat-jónir (SO 4 – ) við að bindast súrefni. Í náttúrlegum sjó er mikið af súlfati (um 2,6 g/l) og viðbótin nemur um 0,2 g/l. Ekki er talin hætta á skaðlegum áhrifum af þessum sökum.
Ryk.
Rykmengun frá álbræðslum með forbökuð skaut nemur nú rúmlega 2 kg per framleitt áltonn, en kemur auk þess frá steypuskálum og frá flutningi á hráefni. Gert er ráð fyrir að ná þessari mengun niður um 40–50% eða niður fyrir 1,5 kg á tonn og auk þess að minnka rykmengun frá flutningi með því að koma upp lokuðum losunar- og flutningskerfum.
Lífræn kolefnasambönd, PAH (polycylisk aromatisk hydrocarbon).
PAH-sambönd eru tjöruefni sem myndast við bruna kolefna, t.d. frá rafskautum í álbræðslum og rafskautaverksmiðjum, en einnig frá umferð og viðarkyndingu. Talið er að þessi sambönd geti verið krabbameinsvaldandi og rannsóknir á starfsmönnum í gömlum álbræðslum, einkum þeim sem nota Söderbergsskaut, benda til aukningar á vissum tegundum krabbameins. Grænmeti getur tekið upp PAH í gegnum blöðin, og þau safnast upp í fæðukeðjunni í sjó, einkum í krabbadýrum og skeldýrum.
Dregið hefur verið úr PAH-menguninni undanfarin ár, einkum í sjó, og enn verður hún minnkuð um 40–50%. Gert er ráð fyrir minnkun úr 1,1 kg/klst. í 0,6 kg á klst. í bræðslunni í Årdal (um 0,01 kg/tonn af áli).
Þessum efnum er safnað úr útblæstri frá kerunum og þau hreinsuð með vothreinsun og látin setjast til í setþróm. Svolítið fer þó út í loft vinnuskála (kerskála) og berst út í andrúmsloft og sjó við sjóskolun. Talsverðar rannsóknir eru í gangi vegna PAH-mengunar.
Koldíoxíð, CO 2 .
Ekki hefur verið gert ráð fyrir hreinsun á CO 2 frá álbræðslum í Noregi, en CO 2 -mengun er nú mikið til umræðu á alþjóðavettvangi vegna áhrifa á hitastig í andsrúmslofti (gróðurhúsaáhrifa). Þau mál eru til athugunar í sambandi við alþjóðasamninga.
Kerbrot o.fl.
Kerbrotum og ýmsum öðrum föstum úrgangi hefur til þessa verið fargað í svokölluðum flæðigryfjum við ströndina. Mengun frá þeim hefur ekki verið talin mikið vandamál. Nú standa yfir athuganir á endurvinnslu á kerbrotum (flúor, súrál og kolefni) og/eða endurbættum förgunaraðferðum, annaðhvort varanlegri förgun eða tímabundinni, uns endurvinnsla hefst. Bráðabirgðaskýrsla um endurvinnslu gæti legið fyrir í árslok 1991.
Þungmálmar.
Með hráefnum berst eitthvað af þungmálmum inn í álframleiðsluna. Þeir hafna að hluta í álmálminum, að hluta í kerbrotum eða berast út í loft og vatn. Ekki liggja fyrir nákvæmar rannsóknir á þungmálmamengun, en í setlögum hefur mælst meira af þeim en ella, m.a. af kadmium.
Hávaði.
Leitast verður við að draga úr hávaða frá nýjum álbræðslum. SFT hefur sett viðmiðanir fyrir hávaða frá iðnfyrirtækjum sem svarar 50 dBA að degi til, 45 dBA á kvöldin og 40 dBA um nætur og um helgar. Mesti hávaði má ekki fara yfir 10 dB og komi fyrir slaghljóð á að lækka viðmiðunarmörkin um 5 dB.
Vinnuumhverfi.
Verulegar úrbætur hafa orðið á innra umhverfi í álbræðslum í Noregi, einkum sl. 10 ár. Um þann þátt er fjallað af sérstökum vinnuumhverfisnefndum í verksmiðjunum og Vinnueftirlitið (Arbejdstilsynet) setur um þær reglur. Í nýjum álbræðslum verður ryk og gasmengun (flúoríð) minni en í núverandi verksmiðjum sem nota forbökuð skaut. Fæst það einkum með því að taka upp svokallaða punktmötun í kerin. Einnig er stefnt að því að draga úr áhrifum af hita og hávaða innan dyra.
Sömu umhverfiskröfur óháð staðsetningu.
Það kom fram hjá Per Chr. Jaeger að í starfsleyfum gagnvart nýjum álverksmiðjum verði settar sömu kröfur gagnvart mengun óháð því hvar í landinu slíkar verksmiðjur verða staðsettar og hvort þær rísa inni í fjörðum eða úti við ströndina. Við staðarval séu hins vegar almennar aðstæður metnar fyrir fram og verksmiðjur ekki reistar þar sem skilyrði vegna umhverfisaðstæðna eru talin sérstaklega óhagstæð.
Lítið spurst fyrir frá Íslandi.
Í samtali við Jaeger, sem lengi hefur starfað hjá SFT, kom fram sem svar við fyrirspurn minni að íslensk stjórnvöld hefðu lítið gert af því að leita upplýsinga frá stofnuninni. Engir fulltrúar íslenskra stjórnvalda hefðu komið þangað í heimsókn það hann vissi um langt árabil, síðast líklega Eyjólfur Sæmundsson.
Nú nýverið hefði komið fyrirspurn frá Hollustuvernd sem svarað hefði verið með bréfi 1. október sl.
Samanburður á drögum að starfsleyfi og norskum kröfum um mengunarvarnir.
Þegar bornar eru saman kröfur norskra stjórnvalda um mengunarvarnir í nýjum álbræðslum og drög að starfsleyfi fyrir álbræðslu á Keilisnesi kemur eftirfarandi í ljós:
Mengunarvaldur Norskar kröfur Íslenskar kröfur
Flúoríð 0,4 kg/t áli 0,75 kg/t áli
Brennisteinsdíoxíð 2,0 kg/t áli 21,0 kg/t áli
Ryk 1,5 kg/t áli 1,5 kg/t áli
Lífræn kolefnissambönd, PAH 0,01 kg/t áli engin mörk?
Hávaði 40–50 dBA 70 dBA
Hávaði, toppar, tíðni 35–45 dBA 65 dBA
Þegar undirritaður kom heim úr utanferð fékk hann í hendur bréf frá umhverfisráðuneytinu, dags. 10. október 1991, sent umhverfisnefnd Alþingis. Ástæða er til að gera athugasemdir við efni þess, en þeim verður komið á framfæri í öðru samhengi.
Fylgiskjal XIII.
Kristín Einarsdóttir:
MINNISBLAÐ
Mengunarvarnakröfur í álveri í Svíþjóð.
(3. nóvember 1991.)
Upplýsingar sem fengist hafa frá Svíþjóð varðandi mengunarvarnir í álveri í Sundsvall „Koncessionsnämnen för miljöskydd“ í Svíþjóð gaf út starfsleyfi 26. febrúar 1991 fyrir álverið í Sundsvall vegna stækkunar og aukinnar framleiðslu.
Fram kemur í gögnunum að fyrirtækinu er skylt að uppfylla eftirfarandi mengunarvarnakröfur:
Heildarflúoríð: 0,50 kg/tonn ál eða 13,1 tonn/ár
Ryk: 1,58 kg/tonn ál eða 39,4 tonn/ár
Brennisteinsdíoxíð: 6 kg/tonn ál
„Naturvårdsverket“ vildi hins vegar gera nokkuð strangari kröfur en á þær var ekki fallist. Kröfurnar voru:
Heildarflúoríð: 0,35 kg/tonn ál
Ryk: 1 kg/tonn ál
Brennisteinsdíoxíð: 1 kg/tonn ál
PAH 0,2 kg/tonn ál
Naturvårdsverket taldi þetta eðlilegar kröfur og tók dæmi um mengunarvarnakröfur í álveri Alumax í South Carolina í Bandaríkjunum sem fékk starfsleyfi 5. nóvember 1987. Samkvæmt upplýsingum þeirra hefur Alumax ekki átt í neinum vandræðum með að halda heildarflúoríðmengun undir 0,4 kg/tonn ál sem mánaðarmeðaltal og 0,375 kg/tonn ál sem ársmeðaltal. Naturvårdsverket telur að miðað við tiltæka tækni og reynslu frá öðrum löndum sé ekkert því til fyrirstöðu að krefjast strangari mengunarvarna en starfsleyfið til álversins í Sundsvall gerir ráð fyrir.
Fylgiskjal XIV.
Hjörleifur Guttormsson:
Viðbótarupplýsingar um mengunarvarnir í álbræðslum í Noregi.
(6. nóvember 1991.)
Þann 29. október 1991 spurðist undirritaður fyrir um það hjá Statens forurensningstilsyn í Noregi að hve miklu leyti þau dæmi, sem tiltekin voru í bréfi umhverfisráðuneytisins frá 10. október 1991 til umhverfisnefndar Alþingis, gætu talist viðmiðun og gild að því er varðar starfsleyfi fyrir nýjar álbræðslur þarlendis.
Í svari Statens forurensningstilsyn, dags. 4. nóvember 1991, er vísað til bréfs sem sent var Hollustuvernd ríkisins 1. október 1991, sbr. meðfylgjandi ljósrit. Þar kemur m.a. fram að á síðari árum hafi verið byggt við eldri álbræðslur í Noregi. Endurskoðuð starfsleyfi fyrir þessar álbræðslur endurspegli hins vegar ekki þær kröfur sem eðlilegt sé að gera til nýrra álverksmiðja. Ástæðan sé sú að mörk varðandi mengun taki einnig til mengunar frá eldri hlutum í slíkum verksmiðjum, og þótt þar hafi einnig verið um endurbætur að ræða sé mengunin frá þeim meiri en frá nýjum einingum.
Þá er frá því greint að aðeins í einni verksmiðju af þeim þremur, sem vikið er að í bréfi umhverfisráðuneytisins, hafa verið byggðar nýjar einingar, þ.e. hjá Hydro Aluminium, Karmøj Verk. Það hafi gerst fyrir nokkrum árum þannig að reikna verði með að tækninni hafi fleytt fram síðan. Á árinu 1990 var flúoríðmengunin frá þessari verksmiðju samtals 0,50 kgF/tAl sem skiptist þannig að 0,62 kg komu frá kerum með Söderbergsker, en 0,38 kg frá kerum með forbökuð skaut. Þetta sé verulega langt undir þeim mörkum sem á sínum tíma voru sett í starfsleyfi.
Þá er í svari SFT tekið fram um vothreinsun á brennisteinsdíoxíði að ekki sé einvörðungu litið á hana sem leið til að fjarlægja SO 2 , heldur einnig sem öryggi varðandi flúoríðhreinsun verði bilun í þurrheinsibúnaði. Einnig skili votskolunin hreinsun á því (litla) magni loftkennds flúoríðs sem í daglegum rekstri sleppi fram hjá þurrhreinsibúnaðinum.
Þessar upplýsingar bera ótvíræðan vott um að þær upplýsingar, sem fram koma í bréfi umhverfisráðuneytisins til nefndarinnar, eru engan veginn marktækar að því er varðar aðstæður í Noregi. Þær benda og til þess að ráðuneytið og Hollustuvernd ríkisins hafi skort haldbærar upplýsingar og gögn um aðstæður erlendis við gerð tillagna um starfsleyfi fyrir álbræðslu á Keilisnesi.
Þessu er hér með komið á framfæri við nefndina.
Fylgiskjal XV.
Tillaga til þingsályktunar
um samninga um álver í Vatnsleysustrandarhreppi.
(448. mál á 113. löggjafarþingi 1990 – 91.)
Alþingi ályktar að halda skuli áfram samningaviðræðum um byggingu og rekstur álvers með um 210.000 tonna ársframleiðslugetu og viðræðum um kaup á jarðnæði fyrir álverið og höfn vegna þess í samvinnu við Vatnsleysustrandarhrepp. Þegar samkomulag hefur tekist um orkuverð og mengunarvarnir skulu niðurstöður lagðar fyrir Alþingi.
Athugasemdir við þingsályktunartillögu þessa.
Í skýrslu iðnaðarráðherra til Alþingis um stöðu samninga um nýtt álver, sem lögð var fyrir Alþingi á 113. löggjafarþingi í október 1990, var gerð ítarleg grein fyrir stöðu viðræðnanna og frá því greint að stefnt væri að framlagningu stjórnarfrumvarps um málið til afgreiðslu á haustþinginu.
Viðræður um nýtt álver hafa tekið nokkru lengri tíma en gert var ráð fyrir í október 1990. Fyrst kom það til að Atlantsálsaðilarnir óskuðu í nóvember sl. eftir fresti til þess að ganga frá samningum sín á milli og við lánastofnanir áður en gengið yrði endanlega frá aðalsamningi. Því var ákveðið að fresta framlagningu heimildalagafrumvarps. Sú tímaáætlun, sem unnið var eftir fram til þess tíma að Persaflóastríðið hófst, miðaðist við að gengið yrði frá aðalsamningi og orkusölusamningi um mánaðamótin janúar/febrúar 1991 og að heimildalagafrumvarp yrði lagt fram í beinu framhaldi af því. Þessi áætlun miðaðist við að lokasamningar yrðu undirritaðir í apríl 1991, álverið tæki til starfa 1. ágúst 1994 og yrði komið í fullan rekstur 1. apríl 1995. Vegna Persaflóastríðsins óskuðu forsvarsmenn álfyrirtækjanna eftir frestun á fundum um málið síðari hluta janúar sl. og raskaðist tímaáætlun viðræðnanna þar með enn frekar. Af þessu leiðir að gangsetning álversins mun frestast frá 1. ágúst 1994 til áramótanna 1994 – 95. Álverið yrði samkvæmt því komið í fullan rekstur 1. september 1995.
Iðnaðarráðherra átti fund með aðalforstjórum Atlantsálsfyrirtækjanna 12. og 13. febrúar 1991 til að fara yfir stöðu samninga og annarrar undirbúningsvinnu fyrir álverið og til að ræða framhald þess. Í yfirlýsingu, sem út var gefin í fundarlok, sagði m.a.:
„Allir aðilar ítrekuðu eindreginn vilja sinn til að halda Atlantsálsverkefninu áfram. Á fundinum var fjallað um tvö mikilvægustu viðfangsefnin sem nú þarf að leysa. Það fyrra er að tryggja fjármögnun á sanngjörnum kjörum og það seinna að bæta arðsemi verkefnisins þannig að fjárfesting allra samningsaðila skili eðlilegri ávöxtun.
Útvegun fjármagns til álverkefnisins mun taka lengri tíma en upphaflega var gert ráð fyrir vegna ástandsins á alþjóðlegum fjármagnsmörkuðum og þeirrar sérstöku óvissu sem ríkir um þróun kostnaðar, verðlags og gengismála. Framvinda mála undanfarnar vikur hefur þó ekki dregið úr áhuga samningsaðila á verkefninu, hvorki af hálfu Íslendinga né Atlantsálshópsins. Hins vegar gera samningsaðilar sér ljóst að lengri tíma er þörf, líklega sex til tíu mánaða, til að ljúka fjármögnun verkefnisins. Áformað er að ljúka samningagerð innan næstu þriggja mánaða.
Samningsaðilar munu halda áfram undirbúningi sínum með það fyrir augum að ljúka samningunum og afla verkefninu nauðsynlegra heimilda og samþykkis. Mikilvægt er að fram komi á Alþingi frumvarp til heimildalaga á yfirstandandi þingi til að tryggja lagalegan ramma verkefnisins.“
Þrátt fyrir að lokafrágangur samninga taki meiri tíma en upphaflega var gert ráð fyrir er mikilvægt fyrir framhald málsins að fyrir liggi afstaða Alþingis til samningagerðarinnar. Samþykki Alþingis á tillögu þeirri til þingsályktunar, sem hér er lögð til, styrkir samningsumboðið af Íslands hálfu og er til þess fallið að greiða fyrir fjármögnun álversins og lokaumfjöllun um málið í stjórnum álfélaganna.
Samhliða framlagningu þessarar þingsályktunartillögu hefur verið gerð tillaga um heimildir í lánsfjárlögum til kaupa á jarðnæði fyrir álverið og vegna virkjanaundirbúnings á árinu 1991 í þágu nýs álvers. Tillögurnar eru þessar:
Iðnaðarráðuneytið hefur lagt til að við frumvarp til lánsfjárlaga fyrir árið 1991 bætist ný grein sem verði 13. gr. og orðist svo:
Fjármálaráðherra er heimilt fyrir hönd ríkissjóðs að ábyrgjast með sjálfskuldarábyrgð eða taka lán að hluta eða öllu leyti í stað ríkisábyrgðar og endurlána Vatnsleysustrandarhreppi allt að 300 Mkr. til að kaupa jörðina Flekkuvík, ásamt mannvirkjum, og lönd úr jörðunum Stóru - og Minni - Vatnsleysu, ásamt mannvirkjum, og fjármagna annan undirbúning hreppsins vegna álvers á Keilisnesi. Endurgreiðsla Vatnsleysustrandarhrepps á veittum lánum samkvæmt þessari grein skal háð því að af byggingu og rekstri álvers verði, en að öðrum kosti skulu hinar keyptu eignir falla til ríkissjóðs.
Iðnaðarráðuneytið hefur lagt til að við 3. gr. frumvarps til lánsfjárlaga fyrir árið 1991 bætist ný málsgrein sem orðist svo:
Landsvirkjun er enn fremur heimilt, að fengnu samþykki ríkisstjórnarinnar, að taka 580 Mkr. að láni eða jafnvirði þeirrar fjárhæðar í erlendri mynt til undirbúnings Fljótsdalsvirkjunar, stækkunar Búrfellsvirkjunar, fimmta áfanga Kvíslaveitu og stofnlína eins og nauðsynlegt er til þess að unnt verði að sjá nýju álveri fyrir nægri raforku frá áramótum 1994 – 95.
Iðnaðarráðuneytið hafði áður sent fjárhags - og viðskiptanefnd bréf, dags. 20. desember 1990, með beiðni um hækkun á heimild Landsvirkjunar til lántöku skv. 3. gr. frumvarps til lánsfjárlaga 1991 úr 3.000 Mkr. í 3.631 Mkr. Það erindi var til komið vegna þess að Landsvirkjun taldi nauðsynlegt að hækka lánsfjárheimildina um 631 Mkr. vegna ákvarðana sem þá höfðu verið teknar um gjaldskrármál og leiddu til þess að ekki var fyrirséð að hægt yrði að taka neitt fé úr rekstri til ráðstöfunar í framkvæmdir á árinu 1991. Af hækkunarbeiðni Landsvirkjunar voru 220 Mkr. vegna virkjanaundirbúnings á árinu 1991 sem nauðsynlegur er til að sjá nýju álveri fyrir raforku frá áramótum1994 – 95. Samtals er því gerð tillaga um 800 Mkr. lánsheimild vegna virkjanaundirbúnings í þágu nýs álvers.
Nánari grein er gerð fyrir máli þessu í sérstakri skýrslu iðnaðarráðherra til Alþingis um álver á Keilisnesi. Í skýrslunni koma drög að frumvarpi til heimildalaga fram sem fylgiskjal.
Brýnt er að tillaga þessi til þingsályktunar og ofangreindar lánsfjárheimildir verði samþykktar á þessu þingi. Með því hefur af Íslands hálfu verið gert það sem gera þarf til að gangsetning álversins frestist aðeins um fimm mánuði, þ.e. frá 1. ágúst 1994 til áramótanna 1994 – 95, þótt samningsgerðin sjálf og viðræður um fjármögnun álversins taki meiri tíma en upphaflega var gert ráð fyrir.
