Virðulegi forseti. Ástæða þess að beðið er um þessa utandagskrárumræðu er sú að nú hefur um langt skeið verið beðið eftir aðgerðum ríkisstjórnarinnar í atvinnumálum.
Það er hlutverk ríkisstjórna að skapa atvinnulífinu eðlilegan starfsgrundvöll. Það hefur einnig verið hornsteinn stjórnarstefnu hér á landi um langt árabil að viðhalda atvinnu handa öllum. Atvinnustefnan hefur verið grundvallaratriði varðandi félagslegan jöfnuð á Íslandi. Það er samasemmerki á milli aukins atvinnuleysis, aukinnar fátæktar og aukins félagslegs misréttis. Þetta vil ég ítreka í upphafi máls míns.
Íslendingar hafa aldrei sætt sig við atvinnuleysi og svo mun ekki verða nú frekar en áður. Engri ríkisstjórn verður liðið að hér verði atvinnuleysi af þeirri stærðargráðu sem við vitum af í nágrannalöndum okkar.
Nú er það svo að atvinnuleysi er ekki óþekkt á Íslandi. Um langt árabil hefur verið atvinnuleysi hér. Það hefur þó fyrst og fremst verið staðbundið og/eða tímabundið, tengst grundvallaratvinnuvegi okkar fiskveiðunum og verið bundið við ákveðna staði og ákveðinn tíma. Nú bregður hins vegar öðruvísi við. Flest bendir til að hér sé viðvarandi atvinnuleysi að halda innreið sína. Það mun ég m.a. rökstyðja með því að nú á sumarmánuðunum, þegar atvinnuleysi hefur verið nánast óþekkt hér á landi, er verulegt atvinnuleysi. Í maí var atvinnuleysi 2,5%, í júní 2,6% og í júlí 2,7%. Ágúst kemur mjög svipað út og júlí. Langverst hefur ástandið verið á Suðurnesjum en þar hefur verið viðvarandi tæplega 6% atvinnuleysi í sumar og getur stefnt í tveggja stafa tölu þegar líður á veturinn að því er forsvarsmenn sveitarfélaga og atvinnufyrirtækja þar segja. Það sem hefur einnig breyst er að atvinnuleysi hefur farið vaxandi á höfuðborgarsvæðinu á síðustu mánuðum. En hvað er þá fram undan? Er þetta ekki öldudalur sem við erum að vinna okkur upp úr? Því miður gera spár fyrir næsta ár ráð fyrir um 4% atvinnuleysi sem þýðir að 4.800--5.000 manns verða án atvinnu. Því miður bendir margt til þess að þessar spár séu ekki á fullum rökum reistar og bendir flest til þess að atvinnuleysið verði enn meira. Spárnar byggja meira og minna á framreikningi og taka ekki tillit til þess að rík tilhneiging er hjá atvinnufyrirtækjum nú að hagræða og fækka fólki. Sömuleiðis bendir allt til þess að þau áhrif sem samdráttur í byggingariðnaði hefur sé vanmetinn í þessari spá. Í þessu sambandi vil ég vitna til orða hæstv. félmrh., sem hún viðhafði í sjónvarpsviðtali fyrir nokkrum dögum, þar sem hún sagði að það stefndi í svipað atvinnuleysi og er hjá nágrannaþjóðum okkar eða á bilinu 7--9%.
Þetta eru hinar tölulegu staðreyndir um atvinnuleysið. Það hefur hins vegar aðra hlið og það er hin félagslega hlið og ég kom aðeins að hér áðan. Ekkert er ömurlegra fyrir fullfrískt fólk sem er tilbúið til
að takast á við verkefni í þjóðfélaginu en að standa uppi og fá ekki atvinnu við sitt hæfi.
Virðulegur forseti. Ég leyfi mér í þessu sambandi að vitna í viðtal við Guðmund J. Guðmundsson, formann Dagsbrúnar. Með leyfi forseta, segir svo: ,,Það er ekkert jafnfljótvirkt að brjóta menn niður eins og atvinnuleysið.``
Guðmundur J. Guðmundsson, formaður Dagsbrúnar, býst við að atvinnulausum félagsmönnum fjölgi gífurlega í haust. Hann segir að um 200 félagsmenn séu nú á atvinnuleysisbótum. ,,Ég býst við gífurlegri fjölgun atvinnulausra í október og það kæmi mér ekki á óvart að þar væri um 400 menn að ræða``, sagði Guðmundur.`` Hann segir líka að atvinnuleysi virki ákaflega misjafnlega á menn og bendir á að menn sem séu búnir að vera lengi atvinnulausir séu oft mjög illa á sig komnir. Guðmundur heldur áfram: ,,Fyrir utan að fjárhagurinn hrynji þá fyllast þeir vanmáttarkennd, gremju og vonleysi sem búnir eru að vera atvinnulausir lengi. Það er ekkert sem er jafnfljótvirkt í að brjóta menn niður. Mönnum finnst að þeim sé hafnað, þeir fara að efast um sjálfa sig og sitt ágæti.`` Svo mörg voru þau orð.
Virðulegur forseti. Atvinnuleysi á sér sínar orsakir. Það má oftast rekja til stöðu atvinnulífsins. Og hver er staðan í atvinnulífinu á Íslandi nú? Í því sambandi vitna ég til orða eins af virtustu framkvæmdastjórum í fiskvinnslu á Íslandi, sem hann lét falla á fundi með þingmönnum Norðurlands og Útvegsmannafélag Norðlendinga sem haldinn var á Akureyri fyrir nokkrum vikum. Þar sagði hann, sem nú er reyndar að láta af störfum, að ríkisstjórn sem ekki skynjaði púls atvinnulífsins hlyti að fara frá. Ríkisstjórn eins og sú sem nú situr virðist ekki skynja að undirstöðuatvinnuvegirnir eru reknir með tapi, þeim er að blæða út. Hún getur ekki setið áfram, sagði þessi virti framkvæmdastjóri.
Sama kvöld hlustaði ég á hæstv. forsrh. í sjónvarpinu þar sem hann lýsti því yfir að staða sjávarútvegsins nú væri ósköp svipuð og hún var árið 1990. Hann vitnaði til raungengis og til verðs á erlendum mörkuðum. En hæstv. forsrh. gleymdi að taka það með í dæmið að á þessum tíma hefur sjávarútvegurinn verið að kljást við stórkostlegan samdrátt í afla svo nemur allt upp í tugi prósenta hjá þeim fyrirtækjum sem mest hafa orðið að taka á sig. Forsrh. sagði að vandann yrði að leysa núna með frekari hagræðingu og sameiningu sveitarfélaga. Þetta voru þau úrræði sem hæstv. forsrh. hafði í þessu viðtali.
Nú get ég tekið undir að það þurfi að hagræða og að það sé skylda fyrirtækja á hverjum tíma að hagræða, grípa til allra aðgerða og sameininga í þá veru ef mönnum finnst það eiga við. En ég segi aftur: Hver er staðan nú? Kemur hagræðing til greina? Er hagræðing lausnarorðið nú? Þegar svo er komið --- og nú ætla ég ekki að fara með margar tölur um afkomu fyrirtækja í sjávarútvegi --- að öflugustu fyrirtækin, þau sem hafa hagrætt á síðustu árum og hafa haft tækifæri og burði til að kaupa sér aflaheimildir, eiga ekki lengur fyrir rekstrarkostnaði og fjárhagsskuldbindingum, eins og staðan er að verða þessa mánuðina, þá þarf ekki flókna hagfræði til að sjá að svona getur ekki gengið lengur.
Ef við lítum á fleiri atvinnugreinar ætla ég að fara örfáum orðum um stöðuna í landbúnaði. Þar hefur verið skipulagður samdráttur á síðustu árum og bændur tekið á sig verulega skerðingu í, að ég vil segja, góðri samvinnu við sína forustu og við stjórnvöld. Þar horfir hins vegar mjög illa nú fyrst og fremst vegna þess að þeir sem vilja eða þurfa að hverfa úr atvinnugreininni hafa ekki að neinu öðru að hverfa. Atvinnuástandið er þannig að þar heldur hver um sitt og þróunin hefur í raun stöðvast í það minnsta í bili. Auk þess glímir landbúnaðurinn nú við mikla óvissu vegna alþjóðasamninga sem ég mun ekki fara frekar út í.
Hver er staðan í iðnaðinum? Því miður er hún sú að engin aukning hefur orðið í framleiðsluiðnaði nú um tuttugu ára skeið. Og samtök iðnaðarins spá, ef eitthvað er, samdrætti á næsta ári. Til viðbótar þessu vil ég vitna í og leggja að nokkru út af grein eftir Þórleif Jónsson, framkvæmdastjóra Landssambands iðnaðarmanna, sem er skrifuð í Iðnaðinn, 6. tölubl. 1992. Þar bendir Þórleifur á að ef íslensk stjórnvöld átti sig ekki á að það verði að taka til heima fyrir, að það verði að skapa framleiðslugreinunum hér á landi sambærileg starfsskilyrði við það sem gerist erlendis, ættu þeir sem eru eitthvað tvístígandi gagnvart samningnum um Evrópskt efnahagssvæði að greiða atkvæði gegn honum því það sé svo mikið grundvallaratriði að við náum því að geta skapað atvinnuvegum okkar sambærileg skilyrði og gerist annars staðar.
Hér held ég að Þórleifur komi að kjarna málsins. Það verður að skapa atvinnulífinu viðunandi starfsskilyrði. Með samstilltu átaki aðila vinnumarkaðarins og ríkisstjórnar tókst að ná niður verðbólgunni á árinu 1990. Það var ekki átakalaust en það tókst. Ef allt væri með felldu væru stjórnvöld nú að vinna að því með sömu aðilum að ná kostnaðarstigi í rekstri á Íslandi niður á hliðstætt svið og gerist í nágrannalöndum. Þetta hefði átt að vera næsta stóra verkefnið í atvinnu- og efnahagsmálum okkar Íslendinga.
En hvað er ríkisstjórnin að gera og hvað hyggst hún fyrir? Ríkisstjórnin hefur sagt að grundvöllurinn að efnahagsstefnunni væri sá að draga úr umsvifum ríkissjóðs. Það ætti að skapa atvinnulífinu eðlilegan starfsgrundvöll og eftir það kæmi allt annað af sjálfu sér. Nú virðist ljóst að þetta ætlunarverk tekst ekki. Það stefnir í svipaðan halla á ríkissjóði og var á síðasta ári. Hvað stendur þá eftir? Hver eru úrræði ríkisstjórnarinnar ef þetta grundvallaratriði hefur mistekist?
Ég bendi á það í framhaldi af þessu að um allan heim eru menn að átta sig á því að hugmyndafræði hörðustu peningahyggju, sem ríkisstjórn Davíðs Oddssonar byggir á, getur ekki leitt til velfarnaðar. Henni fylgir aukið misrétti og örbirgð stórra þjóðfélagshópa. Og það sem meira er að til lengri tíma litið heldur hún aftur af hagvexti. Menn þurftu ekki annað en að hlusta á hádegisfréttirnar í dag til að átta sig
á að þetta er það sem Bandaríkjamenn eru að upplifa í dag og kosningabaráttan þar snýst um. En þessari úreltu hugmyndafræði heldur ríkisstjórn Davíðs Oddssonar fram af fullri hörku.
Í þessu sambandi bendi ég á það, ef hæstv. forsrh. tekur meira mark á því en mínum orðum, að á síðustu vikum hefur Morgunblaðið, sem ég vil nú ekki kalla málgagn Sjálfstfl., a.m.k. ekki opinbert, margsinnis bent á þessar staðreyndir bæði í Reykjavíkurbréfi og í leiðurum. Morgunblaðið hefur séð ástæðu til að benda á að þær þjóðir sem hafa náð lengst í efnahagsmálum á umliðnum áratugum hafa farið allt aðra leið. Þær hafa stuðst við hið blandaða hagkerfi þar sem hefur verið unnið á samráðsgrunni ríkisstjórna, aðila vinnumarkaðarins og banka.
Ég ætla ekki að vitna mikið í þessar greinar í Morgunblaðinu en, með leyfi forseta, ætla ég þó að lesa niðurlag í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins frá 23. ágúst þar sem búið var að vitna í reynslu Þjóðverja, Frakka og Japana varðandi uppbyggingu efnahags- og atvinnulífs þeirra.
Síðan segir: ,,Reynsla þessara þriggja ríkja og þær aðferðir sem þar hafa verið notaðar eru umhugsunarefni fyrir okkur Íslendinga. Við sækjum hugmyndir okkar mjög til Bandaríkjanna og Bretlands, en það er ekki endilega víst að þær hugmyndir hæfi best íslenskum aðstæðum, hefðum og venjum. Eins og vikið var hér að framan hafa bankar alltaf haft miklu hlutverki að gegna í íslensku atvinnulífi og stjórnvöld sömuleiðis. En hafa þessi afskipti verið nægilega jákvæð? Er hægt að virkja krafta atvinnulífsins, bankanna og stjórnvalda betur að einu sameiginlegu marki en gert hefur verið.``
Þetta var grunntónninn og það sem Morgunblaðið hefur viljað leggja til málanna og reyna að leiðbeina ríkisstjórninni með að undanförnu.
En hvað er til ráða? Það er eðlilegt að við sem gagnrýnum séum spurð þeirrar spurningar. Við verðum að ráðast í að lækka kostnað í íslensku atvinnulífi og það verður ekki gert öðruvísi en með nánu samstarfi aðila vinnumarkaðarins, ríkisstjórnar og nú til viðbótar bankanna. Þetta er ekki síst hagsmunamál launþega og landsbyggðarinnar þar sem þessir hópar, lægra launaða fólkið og landsbyggðin, á allt sitt undir því að það takist að koma traustum fótum undir undirstöðuatvinnuvegina.
Ríkisstjórnin verður að ganga á undan með því að afnema kostnaðartengd gjöld, aðstöðugjaldið og önnur gjöld. Það vekur ekki bjartsýni að heyra þær tillögur sem nú eru uppi samfara afnámi aðstöðugjaldsins. Þær benda til að þeir sem þar vinna hafi engan skilning á þörfum grundvallaratvinnuveganna og allra síst á þörfum þess að viðhalda góðu atvinnustigi, því þær tillögur sem við höfum heyrt eru í þá veru að álögur eru auknar á þau fyrirtæki sem eru með mestan mannafla. Þetta er fyrsta skref.
Síðan verður að koma á farsælla kerfi varðandi gengisskráningu. Að mínu mati verður að breyta genginu fyrst og fremst með því að lækka innlendan kostnað en síðan hef ég talið og ekki legið á þeirri skoðun minni að það beri að beita þeim heimildum sem nú eru í lögum um frjálsan gengismarkað þannig að gengisþróunin á hverjum tíma geti endurspeglast og setji pressu á stjórnvöld að bregðast við.
Síðast og ekki síst verður að bregðast við skuldastöðu atvinnuveganna. Það verður að létta undirstöðuatvinnuvegunum skuldabyrðina. Það er hægt að gera á margvíslegan hátt. Að mínu mati verður lengri lánstími að koma til. Ég bendi á að meðallánstími sjávarútvegsins er einungis 4--5 ár og það sjá allir að miðað við þá miklu skuldsetningu sem þar er að slíkt getur alls ekki gengið.
Í öðru lagi varðandi skuldabyrðina verður ríkisstjórnin að sjá til þess að vextir séu eðlilegir á hverjum tíma. Ég bendi á að langtímum saman á síðasta vetri voru raunvextir hér á landi 20% sem er langt umfram það sem skuldsettir atvinnuvegir þola.
Varðandi skuldsetninguna ætla ég að lokum að nefna eitt atriði sem e.t.v. er öllu umdeildara. Ég sé ekki annað en að það verði að skoða þann möguleika mjög vandlega að bönkunum verði veitt víðtækari heimild en nú er til þess að eiga hlutafé í fyrirtækjum og því nefndi ég að bankarnir yrðu að koma inn í samráð núna. Það eru ekki nema tvær leiðir eftir. Önnur þeirra er gjaldþrotaleiðin sem mundi leiða af sér mun meira atvinnuleysi en það sem við búum við nú og það sem verra er, ég efast um að íslenska fjármálakerfið, bankarnir og aðrar fjármálastofnanir, mundu þola þá aðgerð. En þetta er vissulega aðgerð sem hefur kitlað marga af stuðningsmönnum núverandi ríkisstjórnar.
Hin leiðin er þá sú að það verði veitt heimild til þess að bankar og aðrar fjármálastofnanir megi breyta hluta af skuldunum í hlutafé. Um þetta yrði að sjálfsögðu að setja heilsteypta og sértæka löggjöf, en þetta er hlutur sem okkur ber að skoða og ég nefni það að einmitt í þeim löndum sem ég vitnaði til áðan, þar sem þróun efnahagsmála hefur verið hvað jákvæðust hefur hlutdeild bankanna í uppbyggingu atvinnulífsins verið mjög mikil m.a. í formi eignaraðildar.
Þær aðgerðir sem ég nefni hér væru mjög eðlilegt framhald þess sem fráfarandi ríkisstjórn var að vinna að með þeim árangri sem sást á rekstrarreikningi fyrirtækjanna á árinu 1990. En menn gleyma því stundum, eins og hæstv. forsrh. í sjónvarpsviðtali sem ég vitnaði til, að til viðbótar höfum við orðið að fást við verulegan aflasamdrátt sem stjórnvöld áttu fyrir löngu að vera byrjuð að takast á við.
Ég ítreka því spurningu mína til hæstv. forsrh.: Hvað hyggst ríkisstjórnin fyrir til þess að létta byrðar atvinnulífsins? Hvað hyggst hún gera til þess að fleyta sjávarútveginum og fiskvinnslunni í gegnum þá erfiðleika sem nú eru fram undan?
Í öðru lagi spyr ég: Hvað hyggst ríkisstjórnin gera til þess að draga úr þeirri sveiflu sem nú er í hagkerfinu? Hefur hún eitthvað á prjónunum í þá veru að skapa atvinnu í landinu?
Að mínu mati er það skylda ríkisstjórnar að grípa til slíkra aðgerða í stöðu eins og nú er. Ég hef
bent á það úr þessum ræðustól að arðsamar framkvæmdir í vegagerð væru hlutir sem sjálfsagt væri að grípa til í þessari stöðu. Menn hafa bent á viðhaldsverkefni við opinberar byggingar og fleiri þætti þar sem stjórnvöld geta örvað.
Þessum spurningum varpa ég fram vegna þess að það hefur ekkert komið fram frá hæstv. ríkisstjórn í þessa veru. Forsrh. hefur sýnt að hann er mikill fortíðarhyggjumaður. Hann hefur eytt mikilli orku, bæði sinni og annarra, í að rýna í fortíðina og reyna að finna upptök allra vandamála þar. Þetta er góðra gjalda vert, svo langt sem það nær. En ég vil minna hæstv. forsrh. á að þegar dómur sögunnar fellur um ríkisstjórnina verður ekki spurt um það hversu fær hún var í að skilgreina fortíðina. Ef svo fer fram sem horfir verður þessarar ríkisstjórnar minnst sem þeirrar sem innlagði atvinnuleysi á Íslandi.