Kristinn H. Gunnarsson :
Virðulegi forseti. Í máli mínu mun ég ekki einungis víkja að framsögumanni málsins, hæstv. fjmrh., heldur einnig hæstv. forsrh. og hæstv. dómsmrh. auk hv. 3. þm. Reykv. Mér þætti vænt um ef forseti gæti gert þessum þremur þingmönnum aðvart og óska ég eftir því að þeir komi til þingfundar og hlýði á mál mitt. Einkum og sér í lagi er mér umhugað að hæstv. forsrh. komi til fundar.
Áðan var reyndar vakin athygli á staðhæfingu sem krefst þess að hæstv. forsrh. svari svo fljótt sem verða má og tel ég nauðsynlegt að ráðherra verði kvaddur til þessa þingfundar ef þess er nokkur kostur. ( Forseti: Forseti vill upplýsa að það hefur legið fyrir að hæstv. forsrh. er upptekinn vegna heimsóknar norsku konungshjónanna. Það lá fyrir í dag og þau mál sem hér eru á dagskrá tekin fyrir í dag vegna þess að hæstv. forsrh. er fjarverandi. Það er því ekki auðvelt fyrir forseta að láta kalla hann til þingfundar, a.m.k. ekki á þessari stundu.) Ég þakka forseta fyrir upplýsingarnar en vænti þess að það muni verða einhver úrræði um að fá hæstv. dómsmrh. til fundar. ( Forseti: Hæstv. fjmrh. situr í salnum.) ( GHelg: Af hverju svarar hann þá ekki fyrirspurn hv. 4. þm. Norðurl. v.?)
Virðulegi forseti. Er vitað hvort hæstv. dómsmrh. getur komið til fundar? ( Forseti: Forseti mun
gera ráðstafanir til þess að kanna það. Ef hann er ekki rétt ókominn inn mun forseti láta athuga það.) Ég þakka forseta fyrir og spyr að lokum hvort hv. 3. þm. Reykv. sé með fjarvistarleyfi í dag eða hvort hann muni geta verið á þessum þingfundi. Ég tel nauðsynlegt að alla vega þessir tveir séu viðstaddir umræðuna vegna þess að hún snýst að verulegu leyti um hvernig beri að túlka stjórnarskrána og ákvæði hennar um bráðabirgðalög og bæði hæstv. dómsmrh. og hv. 3. þm. Reykv. hafa látið í ljósi afdráttarlausar skoðanir í þeim efnum, sem ég tel nauðsynlegt að þeir geri frekari grein fyrir í ljósi þess að þeir styðja útgáfu bráðabirgðalaganna frá því í sumar.
Virðulegi forseti. Ég vænti þess að forseti geri það sem í hans valdi er til að fá þá þingmenn til fundar sem ég óskaði eftir og eiga þess kost.
Fyrst vil ég víkja að því atriði sem er útgáfa bráðabirgðalaga en þau hljóta óhjákvæmilega að vekja upp spurningu um það hvenær heimilt sé að beita því ákvæði stjórnarskrárinnar, sérstaklega þegar lögin eru úr garði gerð eins og núna að framkvæmdarvaldið tekur sér í raun löggjafarvald til að setja lög á niðurstöðu dóms. Í þessu ljósi er enn þýðingarmeira en oft áður að velta þessu máli fyrir sér og ég hef því farið yfir umræður og þau frv. sem lögð voru fyrir þingið á sínum tíma um breytingar á stjórnarskránni og lúta að þessu atriði.
Það ákvæði 28. gr. sem stuðst er við, er svohljóðandi:
,,Þegar brýna nauðsyn ber til getur forseti gefið út bráðabirgðalög er Alþingi er ekki að störfum.``
Eins og kunnugt er var stjórnarskránni breytt á 114. þingi að afloknum alþingiskosningum og með samþykki 113. þings á frv. til stjórnskipunarlaga, 312. mál á þskj. 556. Í frv. segir í athugasemdum með 5. gr. frv., með leyfi forseta:
,,Í fyrsta lagi eru lagðar til smávægilegar breytingar á orðalagi 1. mgr. vegna breytinga á starfstíma Alþingis. Orðin ,,milli þinga`` falla brott og í staðinn koma orðin ,,þegar Alþingi er ekki að störfum``. Með því er átt við þann tíma þegar þingi er frestað eða frá því að umboð þess fellur niður og þar til nýtt þing kemur saman. Hér er því ekki um að ræða breytingu á þeim skilyrðum sem verið hafa fyrir útgáfu bráðabirgðalaga.``
Enn fremur kom fram eftirfarandi í máli framsögumanns frv. í neðri deild 1. febr. 1991, en framsögumaður var hæstv. núv. menntmrh. Ólafur G. Einarsson.
Hann segir, með leyfi forseta:
,,Ég vek athygli á því að með þessum breytingum er ekki verið að þrengja formlega rétt til útgáfu bráðabirgðalaga því slík heimild hefur verið talin gilda þegar Alþingi hefur verið frestað með þingsályktun, með samþykki þess sjálfs. Um það eru nokkur dæmi, sum nýleg.``
Þessar tilvitnanir í frv. á fyrra þinginu og framsöguræður með því staðfesta að ekki var verið að breyta skilyrðum og formi fyrir útgáfu bráðabirgðalaga frá því sem verið hafði. Kæmi ekki fleira til væri óþarft að velta frekar fyrir sér spurningunni um heimild fyrir útgáfu bráðabirgðalaga. En ekki eru öll kurl komin til grafar, fjarri því.
Í framsöguræðu hæstv. núverandi menntmrh. Ólafs G. Einarssonar sem áður er vitnað í segir, með leyfi forseta:
,,Við þingflokksformenn höfðum ekki uppi tillögur um að breyta starfstíma Alþingis að neinu verulegu leyti. Það verður að þróast eftir sínum lögmálum á næstu árum. En við leggjum til að þingið verði sett 1. okt. og það starfi fram í maí, lengur eða skemur eftir því sem verkast vill. Þá sé þingfundum frestað til loka þingársins með því skilyrði`` --- virðulegur forseti, ég vek athygli á því --- ,,að það sé kallað saman ef nauðsyn krefur, t.d. til þess að afgreiða aðkallandi löggjöf að ósk ríkisstjórnar eða efna til mikilvægra umræðna.
Við teljum þetta mikilverða breytingu sem treysti störf Alþingis og stöðu löggjafarsamkundunnar í stjórnkerfinu. Alþingi er því starfshæft allt árið og getur komið til funda mjög skjótlega ef þörf er á.
Þessa breytingu ber að nokkru leyti að tengja þeirri umræðu sem verið hefur um bráðabirgðalög upp á síðkastið. Við ræddum ítarlega um það í nefndinni, þingflokksformenn, hvort gera ætti verulegar breytingar á heimild forseta, de facto ríkisstjórnar, til þess að gefa út bráðabirgðalög. Um það voru ákaflega skiptar skoðanir, allt frá því að afnema bæri með öllu rétt til útgáfu bráðabirgðalaga, til þess að gera nánast engar breytingar á núgildandi stjórnarskrárákvæðum um þetta efni. Niðurstaða okkar varð sú að gera nokkrar breytingar á ákvæðunum um útgáfu bráðabirgðalaga og meðferð þeirra á Alþingi, og mun ég koma að þeim síðar, en jafnframt þessa breytingu á starfstíma Alþingis í því skyni að ekkert stæði í vegi fyrir því formlega að Alþingi gæti komið saman til fundar með stuttum fyrirvara ef eftir því væri óskað og ríkisstjórn teldi það mikilvægt.
Þetta var sú niðurstaða sem unnt var að fá með samþykki allra nefndarmanna.``
Þessi kafli í framsöguræðunni segir ótvírætt að þrátt fyrir að ekki væri lögð til formleg breyting á rétti ríkisstjórnar á útgáfu bráðabirgðalaga, þ.e. eftir sem áður væri það á valdi bráðabirgðalöggjafans að meta hvenær brýna nauðsyn beri til, þá felst í frv. efnisleg breyting. Ætlast er til að ríkisstjórnin kalli Alþingi saman til að afgreiða aðkallandi löggjöf og gerðar breytingar á stjórnarskrá sem gera það kleift að þing komi saman með stuttum fyrirvara. Framsögumaður getur þess sérstaklega að þessa breytingu beri að tengja umræðunni um bráðabirgðalög sem fram fór mánuðina á undan. En það var umfjöllun innan þings og utan um bráðabirgðalög og launamál frá 3. ágúst 1990 sem kennd er við BHMR. Ég tel nauðsynlegt
að gera nokkra grein fyrir þessari umræðu síðar í ræðu minni þar sem hún tengist stjórnarskrárbreytingunni.
Að framansögðu virðist ljóst að á fyrra þinginu sem stjórnarskrárbreytingin var rædd og samþykkt var ekki verið að breyta formlegum skilyrðum fyrir útgáfu bráðabirgðalaga en hins vegar sterklega áréttað að ætlast var til þess að ríkisstjórn leggði aðkallandi löggjöf fyrir Alþingi fremur en að setja bráðabirgðalög.
Þetta kemur enn skýrar fram á síðara þinginu sem stjórnarskrárbreytingarnar eru ræddar og endanlega samþykktar. Þá sagði hv. 3. þm. Reykv., Björn Bjarnason, í umræðum í efri deild 15. maí 1991, með leyfi forseta:
,,Að öðru leyti fjallar frv. til stjórnarskipunarlaga m.a. um breytingar á 28. gr. stjórnarskrárinnar varðandi útgáfu á bráðabirgðalögum þar sem tekið er mið af því að nú á þingið að sitja í raun og veru allt árið. Því er ekki slitið og það er ekki hægt þess vegna að tala um að atburðir gerist á milli þinga heldur þegar Alþingi er ekki að störfum. Ég held að það sé mjög brýnt að það komi fram í umræðu um þennan lið, þessa 6. gr. í frv. til stjórnarskipunarlaga, að með þessu líta menn þannig á að það sé verið að þrengja möguleika ríkisvaldsins til að gefa út bráðabirgðalög. . . . Ég tel að það hafi keyrt úr hófi á sl. sumri þegar ríkisstjórnin gaf út bráðabirgðalögin vegna kjaradeilnanna við BHMR. Ég tel að sú viðleitni sem fram kemur í frv. og það orðalag og þær breytingar sem menn hafa rætt hér um eigi að stuðla að því að þrengja kost ríkisvaldsins ekki síst með hliðsjón af þeim atburðum sem hér gerðust á sl. sumri.
En mér finnst nauðsynlegt að það komi fram í umræðum að þessi skilningur er lagður í þessa breytingu því eins og stjórnarskrárgreinin verður orðuð eftir þessa breytingu þá er látið í vald ríkisvaldsins og ríkisstjórnarinnar að túlka hana en það er, eins og hér hefur komið fram áður, ætlunin að þrengja þetta vald og það verði gert í framkvæmd einnig og tekið mið af því sem fram kemur í umræðum hér um það mál.``
Hér kemur skýrt fram það sem áður sagði um umræður á fyrra þinginu að ætlunin er að þrengja að valdi ríkisstjórnar til að gefa út bráðabirgðalög og þess í stað gert ráð fyrir að kalla Alþingi saman. Vitnað er sérstaklega til bráðabirgðalaganna sumarið 1990 sem dæmi um að ríkisstjórnin hafi gengið of langt og tekið fram að taka beri mið af umræðum á síðara þinginu þegar metið er hvort rétt sé að gefa út bráðabirgðalög.
Framsögumaður stjórnskipunarfrumvarpsins á síðara þinginu var hv. þm. Margrét Frímannsdóttir. Í ræðu hennar kom eftirfarandi fram, með leyfi forseta:
,,Jafnframt er reynt með ýmsum hætti í frv. að styrkja stöðu Alþingis í stjórnkerfinu. Þannig mun Alþingi starfa allt árið sem er tvímælalaust mikið framfaraspor. Það mun annars vegar leiða til þess að nefndir þingsins geta starfað allt árið í fullu umboði og hins vegar til þess að Alþingi afsalar sér aldrei sínum hluta löggjafarvaldsins yfir til framkvæmdarvaldsins eins og verið hefur. Að vísu er það svo að ríkisstjórn mun áfram hafa heimild til þess að leggja til við forseta að gefa út bráðabirgðalög meðan þingfrestanir standa, en það er skilningur allra sem að þessu máli hafa staðið að til þess komi ekki nema í sérstökum neyðartilvikum, heldur verði tekinn upp sá nýi siður að verði þörf á skjótri löggjöf utan venjulegs starfstíma Alþingis, t.d. yfir sumartímann, þá verði Alþingi kallað saman til aukafunda til að afgreiða hana með eðlilegum hætti.``
Ég var að lesa tilvitnun í framsöguræðu með frv. til stjórnarskipunarlaga á 114. þingi þar sem gerð er grein fyrir áliti þeirra sem standa að frv. hvernig eigi að beita heimildinni til útgáfu bráðabirgðalaga. Í þessari framsöguræðu sem og í umræðum á fyrra þinginu kemur alveg skýrt fram að það er afdráttarlaus skoðun þeirra sem standa að málinu, þ.e. þingflokksformannanna, að kalla beri Alþingi saman til fundar fremur en að setja bráðabirgðalög og að það þurfi stórkostlega hluti til að réttlæta það að beita bráðabirgðalöggjafarvaldinu án þess að kveðja þing saman. Þetta er áréttað með því að gera sérstakar breytingar á starfsháttum Alþingis þannig að það sé starfandi allt árið og í viðbragðsstöðu ef á þarf að halda. Hér er rækilega undirstrikað hvaða efnisbreytingar þingmenn voru í raun að gera á heimildinni til útgáfu bráðabirgðalaga. Þeirri heimild átti einungis að beita í sérstökum neyðartilvikum og um það voru þingmenn úr stjórnarliði sammála jafnt sem stjórnarandstöðu.
Hv. þm. Björn Bjarnason tók sérstaklega fram að ríkisstjórninni bæri að taka mið af umræðum um stjórnarskipunarfrv. þegar metið væri hvort brýn ástæða væri til að setja bráðabirgðarlög. Sjálfur tók ég ekki þátt í umræðunum um þetta mál á 114. þingi en get staðfest að skilningur minn á heimild til útgáfu bráðabirgðalaga var sá sem hv. þm. Margrét Frímannsdóttir og Björn Bjarnason hafa lýst. Samþykki mitt fyrir áframhaldandi heimild til að gefa út bráðabirgðalög byggðist á þeim skilningi.
Niðurstaða eftir athugun á umfjöllun á Alþingi er í stuttu máli þessi: Ekki er gerð breyting á formi til á rétti ríkisstjórnar til að gefa út bráðabirgðalög. Hins vegar kemur breyting skýrt fram að efni til í máli þingmanna sem staðfest er með þeirri breytingu á stjórnarskránni að Alþingi starfi allt árið.
Framsögumaður við fyrri umræðu, hæstv. núv. menntmrh., tekur þannig til orða að þingfundum sé frestað til loka þingársins með því skilyrði að það sé kallað saman ef nauðsyn krefur, t.d. til að afgreiða aðkallandi löggjöf að ósk ríkisstjórnar. Og að breytingar á starfstíma Alþingis séu gerðar í því skyni að ekkert standi í vegi fyrir því formlega að Alþingi gæti komið saman til fundar með stuttum fyrirvara ef eftir því væri óskað og ríkisstjórnin teldi það mikilvægt.
Þetta voru forsendur hv. frsm. á fyrra þinginu, hæstv. núv. menntmrh. Ólafs G. Einarssonar, sem mun vera í Sjálfstfl. og ég hygg að hæstv. fjmrh. muni vera nokkuð kunnugt um afstöðu þáv. þingflokksformanns síns um það hvernig ætti að beita þessari heimild til að gefa út bráðabirgðalög.
Frsm. við síðari umræðu segir, og er ég að draga saman það sem ég hafði rakið áður um umræður á þinginu, með leyfi forseta:
,, . . . Alþingi afsalar sér aldrei sínum hluta löggjafarvaldsins yfir til framkvæmdarvaldsins eins og verið hefur. Að vísu er það svo að ríkisstjórn mun áfram hafa heimild til þess að leggja til við forseta að gefa út bráðabirgðalög á meðan þingfrestanir standa, en það er skilningur allra sem að þessu máli hafa staðið að til þess komi ekki nema með sérstökum neyðartilvikum, heldur verði tekinn upp sá nýi siður að verði þörf á skjótri löggjöf utan venjulegs starfstíma Alþingis, . . . þá verði Alþingi kallað saman til aukafunda til að afgreiða hana með eðlilegum hætti.`` Þannig er mælt fyrir stjórnskipunarfrumvarpinu á síðara þinginu, virðulegur forseti, og hér er það alveg skýrt hvernig menn hugsa og skilja þessa nýju 28. gr. stjórnarskrárinnar.
Enn fremur víkur frsm. á fyrra þingi, hæstv. menntmrh., að því að breytingin á starfsemi Alþingis sé mikilvæg sem treysti stöðu löggjafarsamkundunnar í stjórnkerfinu og vísar til umræðu um bráðabirgðalögin frá 1990. Frsm. er að segja að markmiðið með þessari breytingu sé að treysta stöðu Alþingis. Það sama gerir hv. þm. Björn Bjarnason sem segir að keyrt hafi úr hófi fram með þeim bráðabirgðalögum frá 1990 og verið sé að þrengja möguleika ríkisvaldsins til að gefa út bráðabirgðalög. Enn fremur segir hv. þm. Björn Bjarnason að taka beri mið af umræðum á Alþingi við túlkun á heimild til ríkisstjórnarinnar til að gefa út bráðabirgðalög. Að formi til metur bráðabirgðalöggjafinn hvenær brýna nauðsyn ber til að gefa út bráðabirgðalög. En það mat er verulega þrengt og ætlast til þess að Alþingi verði kallað saman fremur en að setja bráðabirgðalög og formlegar breytingar gerðar á stjórnarskránni um starfstíma Alþingis til þess að staðfesta þá stefnubreytingu.
Tveir þingmenn vísa til bráðabirgðalaga frá sumrinu 1990 og umræðna um þau. Því er nauðsynlegt að fara yrir þá umræðu til að átta sig á eðli hennar og hvaða vilji kom þá fram um notkun bráðabirgðaheimilda. Þar sem þessir tveir þingmenn eru báðir þingmenn Sjálfstfl., sem er í ríkisstjórn, og varaformaður Sjálfstfl. gefur út bráðabirgðalögin verður alveg sérstaklega að gera grein fyrir þeim sjónarmiðum sem Sjálfstfl. hafði almennt til málsins og bráðabirgðalaganna sumarið 1990. Þá staðreynd verður að hafa í huga að hafi menn talið bráðabirgðalög frá 1990 ríða í bága stjórnarskrána þá eða verið mjög vafasöm verður niðurstaðan sú sama nú, a.m.k. samanber það sem að framan hefur verið rakið. Rökfræðilega er útilokað eftir þá breytingu sem gerð hefur verið á stjórnarskránni í millitíðinni að halda því fram að bráðabirgðalögin nú standist stjórnarskrá eða séu í samræmi við vilja Alþingis, hafi menn talið að bráðabirgðalögin frá 1990 væru ólögmæt eða afar vafasöm.
Ég bendi á að tvær ástæður sem færðar voru fram sem rök fyrir bráðabirgðalögunum 1990 eru nú ekki fyrir hendi. Sú fyrri er að Alþingi starfaði ekki yfir sumarmánuðina og var formlega slitið að vori. Því var löggjafinn ekki til taks til að taka á aðsteðjandi vanda með lagasetningu. Sú síðari var yfirvofandi sjálfvirkar víxlhækkanir launa og verðlags og skírskotað til ákvæða í kjarasamningum því til stuðnings. Þá má bæta við þeirri röksemd að þeir aðilar sem kröfðust viðbragða á aðgerðir ríkisvaldsins í kjölfar úrskurðar Kjaradóms gerðu kröfu um að Alþingi kæmi saman en ekki um útgáfu bráðabirgðalaga.
Allar þessar ástæður staðfesta að ekki voru sömu forsendur fyrir bráðabirgðalögunum nú í sumar og voru sumarið 1990 og auka á vanda þeirra sem þá voru andvígir bráðabirgðalögum eða töldu þau afar vafasöm.
Ég vil, virðulegi forseti, eins og ég gat um fyrr í ræðu minni rekja stuttlega afstöðu forustumanna Sjálfstfl. til bráðabirgðalaganna sumarið 1990 og hvaða rök menn færðu þá fyrir því að vera andvígir þeirri lagasetningu. Ég vænti þess að a.m.k. þeir forustumenn Sjálfstfl. sem hér eru viðstaddir gefi þinginu skýringar á því hvers vegna þeir standa nú að útgáfu bráðabirgðalaga í ljósi þeirrar skoðana sem þeir settu fram á árinu 1990. Ekki verður við það unað að menn geti snúið við blaðinu eftir hentugleikum eftir því hvort þeir eru í stjórn eða stjórnarandstöðu um afstöðuna til grundvallarmála. Hafi menn látið upp mjög afdráttarlausa afstöðu í stjórnarandstöðu þarf alveg sérstakan rökstuðning til þess að sannfæra mig um að þeir geti kúvent afstöðu sinni þegar þeir eru komnir í stjórn.
Eflaust er mörgum í fersku minni að Sjálfstfl. hafði mjög hörð orð um bráðabirgðalögin og það siðferði sem þau byggðust á. Vil ég nú til vitna í nokkrar glefsur úr fjölmiðlum og úr þingræðum því til stuðnings svo ekki sé farið með fleipur. Ég vil í fyrsta lagi víkja að því sem kom fram í þinginu á sínum tíma af hálfu forustumanna Sjálfstfl. Ég er með ljósrit af ræðu þáv. hv. þm. og reyndar núv., Friðriks Sophussonar, sem flutt var 11. des. í neðri deild árið 1990 um bráðabirgðalögin. Hann segir svo, með leyfi forseta:
,,Virðulegi forseti. Hv. þm. Sjálfstfl. hafa margoft lýst stuðningi sínum við meginmarkmið kjarasamninganna sem hlotið hafa nafnið þjóðarsátt. Ólögmætar aðgerðir, bráðabirgðalög á dómsniðurstöðu og siðlaus framkoma ríkisstjórnar gagnvart viðsemjendum sínum geta hins vegar aldrei orðið hluti af þjóðarsátt.``
Enn fremur sagði núv. fjmrh.:
,,Þannig hafnaði hæstv. ríkisstjórn því að fara lögmætar leiðir til að fá BHMR til þátttöku. Hún
valdi einhliða samningsrof í stað samningsumleitana. Hún neytti ekki þess úrræðis að grípa til löggjafarvaldsins á meðan þing sat og enn voru tækifæri. Hún kaus að beita bráðabirgðalögum eftir að æðsti dómstóll hafði kveðið upp sinn dóm. Slíkt er af mörgum talið stjórnarskrárbort. Á slíkum aðgerðum getur Sjálfstfl. ekki tekið ábyrgð. Það gildir einu þótt slík afstaða gegn lögleysu og óréttlæti kunni að kosta óvinsældir um stundarsakir.``
Virðulegur forseti. Ég læt lokið lestri úr ræðu hæstv. núv. fjmrh. og vænti þess að hann muni skýra afstöðu sína til bráðabirgðalaganna nú í rökréttu samhengi við skoðanir þær sem hann setti fram í desember 1990.
Ég er einnig með útskrift af kafla úr ræðu þáv. formanns Sjálfstfl., hv. þm. Þorsteins Pálssonar, sem er núv. hæstv. dómsmrh. Hann hafði uppi miklar efasemdir um hvort formlegur réttur til útgáfu bráðabirgðalaga væri fyrir hendi. Hann segir hér um bráðabirgðalögin sjálf, með leyfi forseta:
,,Og það liggur líka fyrir að þó að bráðabirgðalögin séu ekki að formi til lög á dómsniðurstöðuna, þá eru þau það í reynd. Allt þetta stríðir svo alvarlega gegn almennum siðareglum og settum lögum og óskráðum lögum um samninga að athafnir hæstv. ríkisstjórnar eru með öllu óverjandi.``
Þetta var dómur þáv. formanns Sjálfstfl. um að gefa út bráðabirgðalög til að breyta niðurstöðu dóms. Enn fremur segir hæstv. núv. dómsmrh.:
,,Að undanförnu hefur allmikið verið um það rætt hvort bráðabirgðalögin standist stjórnarskrána. Það eru einkum þrjú atriði sem þar hafa komið til álita. Í fyrsta lagi hafa menn bent á að skort hafi formskilyrðið um brýna nauðsyn. Ljóst er að hæstv. ríkisstjórn átti að vita þegar frá upphafi hvaða afleiðingar kjarasamningurinn gæti haft. Ljóst var að hún hafði ráðrúm allt síðasta þing til að grípa til lagaúrræða eða leggja þau til við Alþingi. . . . Að þessu leyti er nokkuð ljóst að formskilyrðið um brýna nauðsyn var ekki fyrir hendi.``
Það er niðurstaða hæstv. núv. dómsmrh. sem er lögfræðingur og vel að sér í þessum fræðum að fyrst hægt var að leggja málið fyrir Alþingi þá væri ekki fyrir hendi það skilyrði sem þarf að vera til að brýna nauðsyn bæri til að setja bráðabirgðalög. Nú verður hæstv. dómsmrh. að útskýra fyrir þingheimi eftir að búið er að breyta stjórnarskránni þannig að þingið starfar allt árið og hægt er að kveðja það saman nánast fyrirvaralaust hvernig hann getur komist að annarri niðurstöðu nú en í desember 1990 þegar hann komst að þeirri niðurstöðu að formskilyrðið ,,brýn nauðsyn`` væri ekki fyrir hendi. Og hæstv. núv. dómsmrh. dregur saman afstöðu sína til þessa máls á þennan hátt, með leyfi forseta:
,,Það fer ekki á milli mála og er býsna almenn skoðun bæði á meðal stuðningsmanna og andstæðinga hæstv. ríkisstjórnar að hún hafi þverbrotið almennt viðurkenndar siðferðisreglur með framkvæmd stjórnarathafna og samskipti við starfsmenn ríkisins. Og í annan stað liggur fyrir að að ýmsu leyti er vafasamt að bráðabirgðalögin standist stjórnarskrána.``
Þetta var afstaða þáv. formanns Sjálfstfl. til þess hvernig bráðabirgðalögin stæðust stjórnarskrá árið 1990.
Ég skal ekkert hafa orð uppi um þessa skoðun. Ég var ekki hér þá og tók ekki þátt í þeirri umræðu. En mér er það ljóst að hæstv. dómsmrh. er annarrar skoðunar nú í dag þrátt fyrir að stjórnarskránni hafi verið breytt til þess að gera útgáfu bráðabirgðalaga enn þrengri og takmarkaðri en þá var. Mig fýsir því að vita hvernig hæstv. dómsmrh. getur rökstutt þessa skoðun sína frá 1990 þannig að hún falli saman við skoðanir hans nú. ( ÓÞÞ: Það getur hann ekki.) Við skulum ekki útiloka það fyrir fram, hv. þm. Ólafur Þ. Þórðarson. Hæstv. dómsmrh. er býsna sleipur lögfræðingur eins og ég gat um áðan og við skulum a.m.k. bíða eftir að heyra hans svör.
Ég vil vitna í enn einn þáv. hv. þm. Sjálfstfl., sem var Birgir Ísl. Gunnarsson. Þegar greidd voru atkvæði um bráðabirgðalögin að endingu gerði þáv. þingmaður það með eftirfarandi hætti, með leyfi forseta:
,,Bráðabirgðalög ríkisstjórnarinnar sem hér er verið að staðfesta eru eitt alvarlegasta dæmi síðustu ára um siðferðisbrest stjórnmálamanna. Í aðdraganda þeirrar lagasetningar hefur allt gerst í senn, samningar eru ekki virtir, orð og loforð ráðherranna standa ekki, niðurstaða dóms er sniðgengin og bráðabirgðalögunum er beitt með vafasömum hætti. Einörð afstaða þingflokks Sjálfstfl. í þessu máli hefur vakið upp umræðu um siðleysi í íslenskum stjórnmálum og um þjóðfélagið fer nú sterk bylgja þar sem krafist er bætts siðferðis stjórnmálamanna.`` Þingmaðurinn sagði nei.
Hér eru tilvitnanir í þrjá þingmenn Sjálfstfl. sem lýstu og töluðu fyrir sinn flokk og skýrðu afstöðu flokksins til bráðabirgðalaganna þegar um þau voru greidd atkvæði í desember 1990. Að vísu er einn þeirra, Birgir Ísl. Gunnarsson, ekki lengur alþingismaður. En hann hefur væntanlega staðið sig svo vel að mati forustumanna Sjálfstfl. að honum hefur verið veitt stöðuhækkun og samkvæmt ellefufréttum sjónvarps í gær nýtur hann nú launakjara sem jafngilda ríflega því sem allir þingmenn Norðurl. v. hafa samanlagt og það eru býsna góð verðlaun fyrir einarða afstöðu eins og fram kom í greinargerð þáv. þingmanns, Birgis Ísl. Gunnarssonar.
En hvað skyldu nú aðrir hafa sagt um málið sem þá voru ekki þingmenn Sjálfstfl. en eru það í dag? Tökum sem dæmi hv. 3. þm. Reykv., Björn Bjarnason. ( Gripið fram í: Hvar er hann?) Ég óskaði eftir því að hann yrði kvaddur til fundar og ég veit að forseti hefur látið það berast, en þingmaðurinn er ekki kominn. Sá þingmaður Sjálfstfl. ritaði grein í Morgunblaðið 11. des. 1990 undir fyrirsögninni ,,Engin þjóðarsátt um bráðabirgðalögin.`` Og hann hefur grein sína á eftirfarandi orðum, með leyfi forseta:
,,Söguleg ákvörðun þingflokks sjálfstæðismanna um að snúast gegn bráðabirgðalögun ríkisstjórnarinnar, sem gefin voru út eftir að félagsdómur hafði fallið BHMR í vil, hefur orðið til þess að varpa ljósi á einstaka þætti þessa flókna máls. Vegna hennar hafa ráðherrar enn einu sinni opinberað hrokafulla afstöðu sína til valdsins sem þeir telja sig hafa.``
Það var dómur núv. hv. þm. Björns Bjarnasonar að það að menn stóðu að útgáfu bráðabirgðalaga árið 1990 væri dæmi um valdhroka. Mér þætti fróðlegt að vita hver dómur þingmannsins er nú árið 1992 um þá þingmenn og ráðherra Sjálfstfl. sem standa að útgáfu bráðabirgðalaga. En þingmaðurinn segir enn fremur í grein sinni um þetta, með leyfi forseta:
,,Útgáfa bráðabirgðalaganna hefur verið talin brjóta í bága við stjórnarskrána og er rekið mál fyrir dómstólunum vegna þess.`` Ég held ég hlífi þingmanninum við að vitna frekar í þetta en ég tek kannski kafla til að lýsa afstöðu núv. hv. 3. þm. Reykv. til ráðherra úr þáv. ríkisstjórn árið 1990. Hann gefur einum ráðherra, þáv. og núv. hæstv. utanrrh. eftirfarandi einkunn, með leyfi forseta:
,,Jón Baldvin Hannibalsson hefur tileinkað sér þá starfshætti í ráðherrastörfum að það sem ekki er bannað sé honum leyfilegt. Slíkir starfshættir eru hættulegir, ekki síst þegar dómgreindarskortur kemur einnig til sögunnar. Hefur þetta komið fram hvað eftir annað í stóru og smáu.`` Tilvitnun lýkur í dóm hv. þm. Björns Bjarnasonar á núv. hæstv. utanrrh. sem hann felldi þriðjudaginn 11. des. árið 1990. Ég hef ekki heyrt þann ágæta þingmann draga þennan dóm sinn til baka en ég hef orðið vitni að því að hann er orðinn sérstakur erindreki utanrrh. í að framfylgja máli sem er vafasamt að standist stjórnarskrá svo að ekki sér meira sagt.
Annar forustumaður Sjálfstfl., þáv. varaformaður hæstv. núv. forsrh., hafði líka sína skoðun á bráðabirgðalögunum í desember árið 1990. Hann segir í viðtali við sjónvarpið 4. des. árið 1990, með leyfi forseta, og svarar spurningunni um hvort sú afstaða Sjálfstfl. að snúast gegn bráðabirgðalögunum hafi ekki verið mistök:
,,Nei, menn eiga að fylgja fram sannfæringu sinni og því sem þeir telja rétt. Það er enginn vafi í mínum huga að bráðabirgðalögin voru ólög vegna þess að þau voru sett af ríkisstjórninni sem þennan samning gerði við háskólamenntaða starfsmenn sína og reyndar sett eftir að félagsdómur, æðsta dómstig í launamálum, hafði dæmt niðurstöðuna. Getur ríkisvaldið alltaf breytt dómsniðurstöðum sér í hag? Þá erum við að upplifa erfiða tíma í landinu okkar.`` Tilvitnun lýkur í svar núv. hæstv. forsrh.
Afstaða hans var ótvíræð. Hann taldi að bráðabirgðalögin árið 1990 gætu ekki staðist. Og eins og ég hef rakið fyrr, þeir sem voru þeirrar skoðunar geta ekki annað en verið sömu skoðunar nú gagnvart þessum bráðabirgðalögum. Ég tel því að þessir menn, sem svo einarðlega að eigin sögn snerust gegn bráðabirgðalögunum til að verja lýðræðið og réttindi Alþingis, verði að gefa þinginu skýringar á afstöðu sinni nú. Þeir verða að koma með frambærilegar útskýringar á því hvernig þeir rökstyðja það að þeir hafi haft heimild til að grípa til bráðabirgðalaga núna og hvers vegna þeir af siðferðilegum og efnislegum ástæðum gera það nú eftir að hafa lýst yfir mikilli andstöðu árið 1990, bæði á grundvelli þess að það væri vont siðferði og ekki efnisleg rök.
Býsna mikill bunki er til um afstöðu forustumanna Sjálfstfl. til þessara bráðabirgðalaga sem greidd voru atkvæði um í desember 1990 og ég ætla ekki að þreyta menn á því að rekja það allt lið fyrir lið, en m.a. eru það greinar eftir þáv. formann Sjálfstfl. þar sem hann tekur enn skarplegar á þessum málum og skýrir afstöðu sína sem ég greindi frá að hefði komið fram í þingræðu.
Ennig eru til ummæli höfð eftir núv. formanni Sjálfstfl. og með þeim læt ég duga þessa yfirferð um afstöðu Sjálfstfl. til bráðabirgðalaga almennt og bráðabirgðalaga af því tagi sem nú er verið að ræða um hér á þinginu og eru að stofni til mjög svipuð og bráðabirgðalögin frá 1990. Etirfarandi er haft eftir hæstv. núv. forsrh. um bráðabirgðalögin í desember árið 1990, með leyfi forseta:
,,Davíð sagðist vera sammála þingflokknum í þessu máli og gagnrýndi ríkisstjórnina harðlega fyrir að hafa sett lög á BHMR.`` Síðan komu yfirlýsingar frá þáv. varaformanni Sjálfstfl. sem fyrst og fremst var beint til einstakra þingmanna Sjálfstfl. og er kannski rétt að láta þær fljóta með fyrst þær eru þarna:
,,Davíð varaði flokksbræður sína við að breyta um afstöðu til málsins. Hann gaf lítið fyrir yfirlýsingar þingmanna sem ekki voru á fundinum og minnti á að í reglum flokksins stæði að einfaldur meiri hluti markaði stefnuna. Hann sagði hugsanlegt að einhverjir væru að bogna undan álaginu. ,,Ég vona að það verði fáir menn sem ekki hafa reisn til að standast álagið. Samþykktin var gerð þannig að menn ákváðu að standa sameiginlega um hana. Ég vona að menn hlaupi ekki frá þessari samþykkt. Það finnst mér a.m.k. ekki stórmannlega gert```` sagði þáv. varaformaður Sjálfstfl. og beindi máli sínu til nokkurra þingmanna Sjálfstfl. sem höfðu reyndar verið nafngreindir í einu dagblaðanna skömmu áður. En línan af hans hálfu er einföld og klár. Flokkurinn er á móti þessum bráðabirgðalögum og menn skulu ekki voga sér að hafa aðra afstöðu en meiri hluti þingflokksins hefur ákveðið.
Ég hygg að hæstv. fjmrh. verði að gera betur til að rökstyðja afstöðu Sjálfstfl. núna en að vitna í framsöguræður þáv. stjórnarliða, hv. þm. Páls Péturssonar og einhvers annars, sem hann nefndi og ég man ekki hver er, úr nefndaráliti. Þar sótti hann sín rök fyrir bráðabirgðalögunum. Ég hygg að hæstv. ráðherra verði að útskýra með hvaða hætti Sjálfstfl. rökstyður það að ríkisstjórnin hafi haft heimild til að gefa út bráðabirgðalög. Í ljósi fyrri afstöðu flokksins árið 1990 og í ljósi stjórnarskrárbreytingarinnar sem gerð var
um síðustu alþingiskosningar og í ljósi þeirrar umræðu sem þá fór fram hér á þingi og ég hef sterklega rakið liggur það alveg ljóst fyrir hvað menn voru að gera og það liggur ljóst fyrir hvaða afstöðu Sjálfstfl. hafði til málsins almennt á þeim tíma. Ef maður leggur það saman, þá er engin önnur niðurstaða fáanleg úr dæminu en sú að Sjálfstfl. hlýtur að vera á móti sínu eigin bráðabirgðalögum. Annað er tvískinnungur sem, svo að ég vitni nú í hæstv. núv. forsrh., ,,ber vott um siðferðisbrest í íslenskum stjórnmálum`` og hélt ég að menn ættu ekki eftir að upplifa það að Sjálfstfl., sem rak sína kosningabaráttu undir forustu borgarstjórans í Reykjavík aðallega á þeim nótum að ýmsir stjórnarandstæðingar væru tiltölulega vondir menn, hefðu ekki gott siðferði og Sjálfstfl. ætlaði sér að bæta hér um og hreinsa til í andrúmslofti stjórnmálanna eða svo að ég vitni til auglýsingar frá núv. hæstv. utanrrh. sem hófst þannig: ,,Í eitruðu andrúmslofti spilltra stjórnmála`` og birtist nokkrum dögum fyrir síðustu kosningar. Maður hlýtur að spyrja sig: Hvað varð um alla siðferðishreinsunina? Hvað varð um siðbótina sem Sjálfstfl. ætlaði að koma hér á? Það er ljóst að lúterskan sem tók við af kaþólskunni í kristinni trú með siðbót, lútherskan í stjórnmálum hefur eitthvað látið standa á sér og virðist sem Sjálfstfl. hafi skilið hana eftir þegar talið var upp úr kjörkössunum.