Virðulegi forseti. Norrænt samstarf er það samstarf þjóða sem við hér á Íslandi höfum haldið hvað mest á lofti í umfjöllun um hvernig eðli samvinnu skuli best háttað. Samhyggð og skyldleiki Norðurlandaþjóðanna ásamt sterkum rótum í sameiginlegum menningararfi gerir það að verkum að þessar þjóðir hafa náð samstöðu um réttindi þegna sinna sem ein þjóð væri. Eru þá ónefnd hin miklu grasrótartengsl meðal fólksins, svo sem vinabæjatengsl, íþrótta-, skóla- og félagaheimsóknir auk hins víðtæka samstarfs norrænna félaga, svo stiklað sé á stóru. En hér erum við ekki að ræða þessi grónu samskipti sem ekki verður stýrt að ofan heldur hið stjórnsýslulega samstarf norrænna þjóða.
Eins og hér hefur þegar komið fram eru breytingar nú til umræðu vegna fyrirhugaðs Evrópusamstarfs þjóðanna og það er ekki óeðlilegt að viðhorf til Evrópusamstarfsins liti viðbrögðin við tillögum um breytt norrænt samstarf. Það er hins vegar alls ekki svo að það að styðja Evrópusamstarfið þýði að þeim tillögum sem settar eru fram í þessari skýrslu sé tekið gagnrýnilaust. Hins vegar er það mikið atriði að skoða þær með jákvæðu hugarfari. Það hlýtur að mörgu leyti að vera auðveldara að skoða breytingar þegar maður hefur starfað á norrænum vettvangi í stuttan tíma þó staðgóð þekking þeirra sem átt hafa þátttöku um árabil sé auðvitað mjög mikils virði í umfjölluninni.
Ég er stuðningsmaður þess að Ísland verði aðili að hinu Evrópska efnahagssvæði og bind miklar vonir við þá aðild. Í því ljósi og sem aðdáandi hins gróna samstarfs Norðurlandaþjóðanna hef ég þær væntingar að á Evrópuvettvangi verði þessar þjóðir órjúfanlegur kjarni. Gro Harlem Brundtland hefur sagt að Norðurlönd og Evrópa sé ekki annaðhvort eða heldur bæði og. Undir þau orð vil ég taka.
Þegar við höfum rætt skýrsluna óformlega okkar í milli, þá er það nokkuð ríkjandi viðhorf að hún fjalli fyrst og fremst um samstarf og aukið frumkvæði ríkisstjórnanna, ábyrgð ýmissa mála sé færð til ráðherra og þetta sé á kostnað þingmannasamstarfsins. Því sé ekki nægilegur gaumur gefinn, enda þurfi nánari umfjöllun um þann hluta samstarfsins áður en ákvörðun um breytingar á því verður tekin. Í skýrslunni eru fyrst og fremst settar fram tillögur um róttækar breytingar, en þar vantar á móti úttekt á hvaða afleiðingar tillögurnar hafi. Í tillögunum er samstarfi á vettvangi menningar-, umhverfis- og efnahagsmála, svo og hvað varðar ýmis þegnréttindi, veittur forgangur. En það er mikilvægt að við gefum atvinnumálunum líka vægi í samstarfi okkar, svo mikill áhugi er fyrir þróun þeirra mála, ekki síst á norðursvæðum.
Sem formaður menningarmálanefndar Norðurlandaráðs kýs ég í máli mínu að taka þann þátt sem heyrir undir nefndina nokkuð til umfjöllunar. Á fundi nefndarinnar þann 23. sept. sl. var settur á laggir starfshópur á vegum nefndarinnar undir forustu varaformannsins, Paavo Lipponen frá Finnlandi. Starfshópurinn mun fyrst og fremst setja fram sameiginleg viðhorf nefndarinnar varðandi þær tillögur sem snerta menningarsamstarfið í framtíðinni auk annars sem hópurinn kýs að segja álit á. Hópurinn hefur ekki skilað áliti sínu til menningarmálanefndar en talsmaður nefndarinnar mun gera grein fyrir sjónarmiðum nefndarinnar á aukaþinginu í Árósum. Það eru því fyrst og fremst mínar vangaveltur sem ég set hér fram varðandi menningarsamstarfið.
Það er mjög þýðingarmikið, ekki síst að teknu tilliti til aukins Evrópusamstarfs, að fyrirhugað er að styrkja menningarsamstarfið sérstaklega, m.a. með sérstökum menningarsjóði. Hins vegar eru hugmyndir um stjórn sjóðsins á þann veg að a.m.k. við fyrstu sýn vekur það ótta um að stjórn sjóðsins tengist ekki nægilega norræna menningarsamstarfinu almennt. Það er mikilvægt að þarna verði ekki eingöngu embættismannastjórn, að Norðurlandaráð fái fulla innsýn í starfsemina með fulltrúa í stjórn sjóðsins eða með reglulegum samráðsfundum. Í dag er formaður núverandi menningarmálasjóðs jafnframt fulltrúi í menningarmálanefndinni.
Það er talað um að verja sem samsvarar 2 / 3 af því sem varið er til norrænna verkefna árlega til uppbyggingar hins nýja sjóðs sem eru um það bil 200 millj. danskar kr. Þessa fjár á að afla með því að leggja niður norrænar stofnanir og hætta við norræn verkefni á sviðum sem ekki njóta forgangs. Þessa upphæð er þó ekki hægt að taka bókstaflega á þessum tímapunkti vegna þess að í dag er fjárhæðin sem fer til verkefna sem ekki er á sviði menningar, lista og rannsókna aðeins 178 millj. og verkefna á menningarsviði um 103 millj. Heildarkostnaður við rekstur norrænu stofnananna er um 367 millj. danskra kr. og þær starfa nánast allar á sviði menningar, rannsókna og menntamála sem eru svið sem samkvæmt skýrslunni eiga að njóta forgangs.
Það er ljóst að þarna er verið að tala um gífurlegan niðurskurð hinnar almennu starfsemi og nauðsynlegt að taka umræðuna um hvaða stofnanir og hvaða verkefni menn eru tilbúnir að leggja af áður en fjárhæðir verða festar. Ef þessar tillögur ganga óbreyttar fram má vænta að megninu af norrænu menningarsamstarfi verði vísað í sjóðinn þar eð svo lítið verði til skiptanna fyrir það annað samstarf sem njóta á forgangs. Ekki er ljóst hvernig fara skal með menningarsamstarfið meðan á uppbyggingu sjóðsins stendur eða hvernig á að fjármagna annað samstarf sem halda á uppi meðan á uppbyggingu sjóðsins stendur eða hvaða fjárveitingar eru fyrirhugaðar til norræns samstarfs að lokinni uppbyggingu sjóðsins. Ég geng út frá að endanleg ákvörðun verði ekki tekin fyrr en fullnægjandi svör fást við þessum spurningum.
Þau sjónarmið sem sett eru fram um frekari samvinnu á sviði menningarmála, og er fyrst og fremst að finna á bls. 28 og 29 í þskj., get ég tekið undir að teknu tilliti til þess sem ég hef þegar gert athugasemdir við. Það eru tillögur um virka formennsku bæði hjá ráðherranefnd og Norðurlandaráði og jafnframt að skrifstofur landsdeildanna verði styrktar. T.d. eru hugmyndir um að ritari nefnda verði staðsettur hjá landsdeildarskrifstofu viðkomandi formanns. Eftir að hafa í nokkra mánuði stýrt svo umfangsmikilli nefnd sem menningarmálanefndinni úr fjarlægð varð ég hrifin af þessari hugmynd. Mér fannst að slík staðsetning nefndarritara hlyti að gera áhrif formanns virkari og opna nýja möguleika í samstarfi ritara og nefndarformanns. Hins vegar hef ég rætt þetta nokkuð við samstarfsaðila og heyri að menn sjá á þessari hugmynd mikla annmarka. Með henni yrði hreinlega að festa formennsku nefndar, a.m.k. hjá einni landsdeild, til ákveðins árafjölda sem þykir nokkuð óframkvæmanlegt í raun.
Á sama hátt og það er jákvætt að forsætisráðherrar verði virkari í norrænu samstarfi og gefa því aukið vægi með stjórnsýsluþátttöku, þá eru þó blendnar tilfinningar gagnvart því að stjórn háttsettra embættismanna skuli eiga að fá svo vítt umboð til ákvarðana. Að sama skapi er staða samstarfsráðherra mjög óljós og mér finnst að staða þeirra verði að verða skýrari ef menn meina eitthvað með að viðhalda stöðu þeirra. Ég verð að segja það hér að ég er í hópi þeirra sem vilja sporna gegn auknu embættismannaveldi í samstarfinu.
Jonas Støre, norski fulltrúinn í forsætisráðherranefndinni, kom á fund menningarmálanefndar Norðurlandaráðs sem haldinn var í Ósló í september sl. Hann nefndi sem eina hugmynd að sex stórar embættismannanefndir gætu náð yfir allt samstarfssviðið í stað þeirra fjölmörgu embættismannanefnda sem nú starfa. Í fyrstu virðist þessi hugmynd góð vegna þess að þarna væri talað um að það væri embættismannanefnd á móti Norðurlandanefnd en við nánari skoðun er ljóst að hér yrði komið á kerfi sem er mjög þungt í vöfum. Þarna gætu setið fulltrúar 25--30 ráðuneyta frá Norðurlöndunum öllum í einni og sömu nefndinni til að ræða afmörkuð mál sem snerta aðeins hluta nefndarmanna. Lausnin hlýtur að vera að farið verði
grannt ofan í saumana á því á hvaða sviðum samstarfið hefur og getur í framtíðinni skilað árangri. Það á einnig við þær 40 stofnanir og þau 800 verkefni sem á að endurskoða. Með hliðsjón af þessu má svo ákveða hvaða nefndir starfa og hverjar verða aflagðar.
Að mínu áliti er það afar jákvætt að forsætisráðherrarnir tóku frumkvæði í að endurskoða samvinnu Norðurlandanna og að þeir eru tilbúnir að axla aukna ábyrgð í þeirri samvinnu. En það þýðir ekki að þingmannasamstarfið eigi að hrökklast undan. Þvert á móti eigum við að ræða það á aukaþinginu á hvern hátt við getum eflt samvinnu okkar þingmanna á Norðurlöndum. Það hefur oft verið sagt að það sé orðið erfitt að hafa fulla yfirsýn yfir verkefni og fjárútlát. Við eigum þess vegna að ganga að þessari skoðun með opnum en gagnrýnum huga.
Það er mikilvægt að þing Norðurlandaráðs verði umræðu- og samstarfsvettvangur þingmanna og ráðherra og þessir aðilar eigi þar sæti. Þar eigum við saman að efla samstarf innan Norðurlandanna og verða mikilvægur kjarni í Evrópsku samstarfi því að þar sem í öðru alþjóðlegu samstarfi höfum við verið eining og fyrirmynd sem litið hefur verið til og sem saman hefur haft og mun hafa áhrif í alþjóðlegu tilliti.