Virðulegur forseti. Það er svolítið þröngt um hér við ræðuborð að koma málskjölum fyrir og hefur löngum verið að því fundið í tengslum við þetta mál, en ég mun samt freista þess að nýta hér takmarkað rými á þessu ræðuborði Alþingis. ( Forseti: Hv. þm. er
velkomið að leggja skjölin til hliðar við forseta ef það hentar betur.) Já, það er sennilegt.
Virðulegur forseti. Við erum stödd í 3. umr. um þetta mál um Evrópskt efnahagssvæði og það gerðist við upphaf umræðunnar að hæstv. utanrrh. flutti boðskap sem eðlilega þarf að ræða og hæstv. ráðherra hefur auðvitað gert ráð fyrir að kæmi til frekari umræðu eins og hann byggði upp sinn málflutning. Ég ætla að víkja að nokkrum þeim þáttum en ég ætla þó áður en ég kem að ræðu hæstv. ráðherra og öðru sem tengist þessu máli að rifja það upp að rök hæstv. ráðherra, og hæstv. forseti virðist hafa tekið við af hæstv. ráðherra um þörfina á því að lögfesta þennan samning nú, byggjast á því að það þurfi vegna embættismannafunda síðar í þessum mánuði að liggja fyrir einhver endanleg afstaða á Alþingi Íslendinga varðandi þennan samning.
Um þetta er það að segja að þessi samningur og það frv. sem hér er lagt fyrir breytir ekki því að þetta mál hlýtur að koma á nýjan leik fyrir Alþingi ef samningurinn verður einhvern tímann fullgerður. Það er ekkert sem kallar á það, síst af öllu eftir að það liggur fyrir í atkvæðagreiðslu eftir 2. umr. þessa máls hvernig línurnar liggja pólitískt á Alþingi varðandi málið. Eftir að sú atkvæðagreiðsla hefur farið fram, hún fór fram fyrir þremur dögum, sl. miðvikudag, þá velkjast menn ekki í vafa um það hver sé afstaðan pólitískt á Alþingi varðandi málin. En að keyra þetta mál til lögfestingar og leggja síðan lögin fyrir forseta landsins, mál sem ekki rekur neitt smiðshögg á þennan samning og aðild Íslands að Evrópsku efnahagssvæði, því það er enn í óvissu, það er sannast sagna mjög einkennilega á máli haldið. Og þegar farið er að bera því við að fyrir dyrum standi nokkrir fundir embættismanna innan EFTA og innan Evrópubandalagsins varðandi málið og þess vegna þurfi þessi niðurstaða að liggja fyrir, þá er þráðurinn orðinn blár. Þá hangir röksemdafærsla hæstv. utanrrh. á miklum bláþræði.
Hann fræddi okkur á því fyrr í vikunni að þann 14. jan. færi fram fundur samningamanna beggja aðila til að undirbúa endanlegan texta til framkvæmdastjórnar Evrópubandalagsins. Það er þessi fundur og þessi dagsetning sem hæstv. utanrrh. hengir sig í. En hverju ætli slíkur fundur fái áorkað í þessu máli? Það liggur ekki fyrir að framkvæmdastjórn Evrópubandalagsins hafi samningsumboð. Hún hefur það ekki. Það er í fyrsta lagi á næsta fundi utanríkisráðherra Evrópubandalagsríkjanna, 1. febr. nk., að það gæti skýrst. Þó er það auðvitað óvissu háð hvort framkvæmdastjórnin fær umboð frá aðildarríkjum Evrópubandalagsins til þess að taka upp samninga við EFTA um málið í nýrri stöðu sem það lenti í eftir að Sviss hafnaði þátttöku í Evrópsku efnahagssvæði.
Þetta er staða málsins og ég leyfi mér að rifja þetta upp þegar ég hef ræðu mína. Mér finnst það satt að segja dæmalaust að forusta þingsins og forseti skuli gera rökleysu af þessu tagi að sinni með því að knýja fram 3. umr. málsins á laugardegi sem er orðinn hluti af helgidögum landsmanna almennt séð. En fyrst boðað hefur verið til fundar og ekki horfið frá því þrátt fyrir mótmæli okkar stjórnarandstæðinga þá mun ég ekki draga af mér að ræða efnisatriði þessa máls enn frekar og viðhorf hæstv. ráðherra. Þar er sannarlega af mörgu að taka og best að koma að einum þætti í ræðu hæstv. ráðherra strax sem auðvitað var tekið eftir og fékk nokkra umræðu í gær en ástæða er til að ræða um frekar af minni hálfu. Það var sú staðhæfing hæstv. utanrrh. sem hann orðaði með þeim hætti sem ég ætla að vitna til, með leyfi forseta:
,,Það er lengi hægt að tíunda kosti EES-samningsins en við skulum vitna til opinberrar stofnunar eins og Þjóðhagsstofnunar. Hún hefur lagt fram mjög varfærnislega útreikninga um það að EES-samningurinn muni færa okkur á einu ári u.þ.b. 1,5% viðauka við okkar landsframleiðslu. Það er upp á um 7.000 millj. kr. að það gæti þýtt kaupmáttaraukningu á Íslandi á ári um 3%.``
Þetta var boðskapurinn sem hæstv. ráðherra flutti hér og reyndar ekki ný tíðindi þannig séð. Meiri hluti utanrmn. hafði borið svipað atriði fram í sínu nál. sem hv. þm. Björn Bjarnason er fyrsti undirskriftaraðili að, eða a.m.k. framsögumaður meiri hlutans á þinginu. Þar var ekki talað um 7 milljarða kr. heldur 6 milljarða ef ég man rétt. En þar var með ósköp svipuðum hætti haldið á málum. Þar var verið að gefa í skyn að þetta væri heilagur sannleikur fram borinn af Þjóðhagsstofnun Íslendinga, opinberri stofnun, og engir fyrirvarar settir í því sambandi. Hvað þá að lýst væri inn í þá fyrirvara sem fylgja þeim umsögnum sem fram hafa komið hjá Þjóðhagsstofnun og þjóðhagsstjóra þar á meðal á vettvangi utanrmn. ekki alls fyrir löngu, þegar ég innti hann í utanrmn. eftir viðhorfum og þeim tölum sem fram hefðu verið bornar og hann hafði uppi á vettvangi utanrmn., og ég leyfi mér að nefna það hér, þá margháttuðu fyrirvara sem menn yrðu að hafa þegar spádómar væru uppi hafðir um efnahagsleg áhrif þessa samnings.
En hér er ekki verið að hafa neitt slíkt uppi. Það er einfaldlega vitnað til opinberrar stofnunar og sagt að hún hafi lagt fram mjög varfærnislega útreikninga um þetta og nefnd þessi upphæð, 7 milljarðar á ári. --- Nú sakna ég, virðulegur forseti, hæstv. ráðherra hér því ég er að ræða við hann um staðhæfingar sem hann hefur borið fram og er að andmæla þeim. Ég óska eftir því að hæstv. ráðherra fylgist með umræðunni ef hann hefur áhuga á því að málið sé rætt á þessum degi. ( Forseti: Forseti mun kalla eftir því að hæstv. ráðherra sé við umræðuna að ósk ræðumanns. --- Hæstv. utanrrh. er genginn í salinn þannig að hv. þm. getur haldið áfram ræðu sinni.) Hann er á þröskuldinum, virðulegi forseti, reyndar utan við hann en hann heyrir mál mitt vænti ég. Ég er að gera athugasemdir við staðhæfingu hæstv. utanrrh. um afleiðingar þessa samnings á efnahagssviði, það silfur Egils sem hæstv. utanrrh. skráði fyrir alþjóð í fyrrakvöld í umræðum um þennan samning. Sá er munurinn hins vegar að við höfum frekar trú á því að Egill hafi flutt eitthvert silfur til landsins, en ég hef litla trú á því að það silfur sem hæstv. utanrrh. hristi framan í þjóðina, þessir 7 milljarðar, verði í hendi okkar framvegis. En ætlun utanrrh. var kannski ekkert ósvipuð og Egils í sögunni, þ.e. að sýna lýðnum þessa aura, þetta silfur, og láta menn keppa að því að ná sem mestu af þeim feng, strá því fyrir landslýðinn.
Um þessa staðhæfingu hæstv. ráðherra mætti margt segja. Ég held að það sé eðlilegt að láta Þjóðhagsstofnun sjálfa tala í þessu efni. Í greinargerð Þjóðhagsstofnunar, sem fram var reidd varðandi þetta mál í september 1991, er að finna mismunandi mat á efnahagslegum áhrifum samningsins. Ein meginniðurstaðan í því máli er sú að það sé algjörri óvissu háð hver efnahagslegur ávinningur geti orðið af þessum samningi. Það sé í raun á engra færi að fullyrða um það. Í ljósi þessa fyrirvara Þjóðhagsstofnunar varðandi útreikninga hennar er það að segja, með tilliti til málflutnings ráðherrans, að það er með fádæmum að stjórnvald eins og hæstv. utanrrh. skuli leyfa sér að koma fram með slíkar staðhæfingar sem hann gerði í umræðunni og hið sama gildir auðvitað um meiri hluta utanrmn. sem tíundar þetta með svipuðum hætti, þó ekki kannski alveg eins járnslegið og það kom fram í máli hæstv. utanrrh. Þó er í áliti meiri hluta utanrmn. að finna tilvísun um 1,5% aukningu landsframleiðslu sem þýðir 6 milljarða kr. Það munar aðeins 1 milljarði í niðurstöðunni.
Ef litið er á útreikningana, sem eru nákvæmlega sömu útreikningar og byggt er á í skýrslu Þjóðhagsstofnunar frá 1991, er í fyrsta lagi birt tafla sem byggir á athugun á efnahagslegum áhrifum EES án breytinga í sjávarútvegi. Við skulum líta fyrst á þá töflu. Til að flækja málið ekki um of skulum við eingöngu miða við mælikvarðann verg landsframleiðsla --- svo teygjanlegt hugtak sem það þó er og svo takmarkað sem hugtakið verg landsframleiðsla segir í raun um þjóðhagsleg áhrif --- en látum það vera og miðum við þá viðmiðun meiri hluta utanrmn., sem einnig er að finna í gögnum Þjóðhagsstofnunar. Miðað við áhrifin án breytinga í sjávarútvegi og að gefnum mörgum forsendum skiptir Þjóðhagsstofnun matinu annars vegar í lítil áhrif og hins vegar í mikil áhrif og miðar við fjögurra og átta ára tímabil. Áhrifin hvað varðar verga landsframleiðslu, miðað við að ekki verði breytingar í sjávarútvegi, eru 0,5% eftir átta ár. Miðað við að áhrifin verði mikil gera þessir útreikningar ráð fyrir að útkoman gæti verið 1,2% að átta árum liðnum.
Sé hins vegar litið í þau gögn sem koma næst því að svara til staðhæfingar utanrrh. þá er miðað við 5% verðhækkun sjávarafurða. Það er breytingin frá því að það verði ekki breyting á þeirri stöðu í sjávarútvegi. Þá kemur matið: Annars vegar lítil áhrif eftir átta ára tíma, 0,6% áhrif á verga landsframleiðslu og 1,4% að átta ára tímabili liðnu miðað við bjartsýnar forsendur, þ.e. miðað við mikil áhrif.
Síðan er að finna í forsendunum töflu sem sýnir næmi fyrir frávikum af ýmsu tagi,
en þeir útreikningar miða þó aðeins við eina breytistærð í hvert sinn og sýna fram á hvaða áhrif hún hafi á þessa útreikninga.
Varðandi þá töflu sem næst kemur því sem hæstv. utanrrh. var að staðhæfa án nokkurs fyrirvara í ræðu sinni, þá segir m.a. sem skýring við hana: ,,Tekjur og útgjöld aukast nokkuð frá grunndæminu og fyrra dæminu``, þ.e. þegar ekki var breyting í sjávarútvegi, ,,viðskiptajöfnuður er nokkru hagstæðari sem helgast enn af reikniforsendum um laun. Sé þessari forsendu breytt þannig að hækkun launa og verðlags vegi á móti verðhækkun afurða sjávarútvegsins kemur það fram í mun meiri eftirspurn en jafnframt hærra raungengi sem leiðir til því sem næst óbreyttrar landsframleiðslu en mun lakari viðskiptajafnaðar en í dæminu í töflu 3.``
Ég bið menn að taka eftir því að það er gert ráð fyrir því í þessum útreikningum að það verði bati í sjávarútvegi og 5% verðhækkun en að þessi hækkun leiði ekki til hækkunar launa --- það verði ekki tekið til baka --- eða verðlags sem vegi á móti þessum bata á viðskiptakjörum í sjávarútvegi.
Það er ekki einu sinni haft fyrir því að tíunda forsendur af þessu tagi sem standa þó með skýrum orðum í gögnum Þjóðhagsstofnunar.
Í lokaorðum og skýringum í skýrslu Þjóðhagsstofnunar um þessa útreikninga segir, virðulegur forseti, með leyfi:
,,Í lok þeirrar reikniæfingar sem farið var í gegnum hér að framan er rétt að slá nokkra varnagla. Allar athuganir af þessu tagi ber að skoða sem vísbendingar um eðli og stærðargráðu raunverulegrar útkomu. Tölurnar sem eru settar fram ber að túlka í því ljósi, ekki sem hárnákvæmar mælingarniðurstöður.
Sömuleiðis er rétt að benda á að niðurstöðurnar eru mjög háðar þeim forsendum sem liggja að baki um hegðan hins opinbera, viðbrögð fyrirtækja o.s.frv. Ávinningurinn er alls ekki óhjákvæmilegur, kemur ekki á silfurfati.``
Það er hins vegar höfuðniðurstaða í þessum útreikningum og þessari skýrslu, eins og það er orðað hjá Þjóðhagsstofnun svo öllu sé til haga haldið, ,,að mögulegur ávinningur af þátttöku Íslands í EES sé fyrir hendi``. --- Að mögulegur ávinningur af þátttöku Íslands í EES sé fyrir hendi. --- Það er höfuðniðurstaðan. Og fer nú að verða heldur lítið úr staðhæfingum hæstv. utanrrh. um 7 milljarða þegar litið er á þá opinberu stofnun sem hann byggir á og leyfir sér að meðhöndla með þeim hætti sem hann gerði og ég segi í raun lítilsvirða með því að bera fram tölur og upplýsingar sem hann segir þaðan komnar án þess að geta einu einasta orði um forsendurnar.
En þeir segja líka: ,,Ekki er um mjög stórar fjárhæðir að ræða á hverju ári á þjóðhagslegan mælikvarða en hér er um varanlegan ávinning að ræða.``
Þjóðhagsstjóri, sem ég þekki sem vandaðan embættismann, hefur skrifað um þessi efni, m.a. í Fjármálatíðindum, 3. hefti 1990, þar sem hann fjallar sérstaklega um innri markaðinn og tengsl okkar Íslendinga á efnahagssviði við þá þróun sem þar gæti orðið. Það er mjög fróðlegt að líta einmitt á mál þjóðhagsstjóra í þessari grein sem ber heitið ,,Innri markaður EB og hagstjórn á Íslandi``. Svo ég vitni í efni greinarinnar fyrst með óbeinum hætti þá byrjar þjóðhagsstjóri á því að vitna til biblíu þeirra innrimarkaðsmanna, höfunda innri markaðarins og þá útreikninga sem þeir byggðu á þegar þeir lögðu fagnaðarboðskapinn fyrir Evrópubandalagið á sínum tíma og fengu fram þær breytingar og ýttu af stað því ferli sem leiddi til stefnunnar um innri markaðinn sem tengdist ártalinu 1992 og átti að vera í höfn um síðustu áramóta og hefur náð fram að ganga að verulegu leyti hvað snertir breytingu á lögum og reglum Evrópubandalagsins en þó engan veginn öllum. En þessi biblía er hin svonefnda Cecchini-skýrsla um hagkvæmni innri markaðarins. Hún ber heitið ,,1992`` og var eins konar dáleiðsluatriði í áróðri í Evrópu fram undir liðin áramót sem táknrænt heiti fyrir þá miklu hagsæld sem ætti að leiða yfir Evrópu í skjóli innri markaðarins og sem afleiðing af honum.
Þjóðhagsstjóri dregur saman í grein sinni kjarnann í spádómum Cecchini-skýrslunnar í sambandi við hagkvæmni fyrir innri markað Evrópubandalagsins og rekur það með þessum orðum, með leyfi forseta:
,,1. Landsframleiðsla ríkjanna eykst um 4,5%.
2. Verðlag lækkar um 6,1%.
3. Atvinnutækifærum fjölgar um 1,8 millj.
4. Afkoma ríkissjóða ríkjanna batnar um 2,2% í hlutfalli við landsframleiðslu.
5. Viðskiptajöfnuður verður hagstæðari sem nemur 1% af landsframleiðslu.``
Þetta eru meginniðurstöðurnar úr þessari skýrslu sem síðan fer um þetta mörgum orðum, styður þetta og málar framtíðina í rósrauðum litum að gerðum þessum breytingum á efnahagskerfi Evrópubandalagsríkjanna.
Þjóðhagsstjóri bendir hins vegar á í grein sinni að langt sé frá því að um einhvern stórasannleik geti verið að ræða sem megi taka í bókstaflegri merkingu. Hann segir svo ég vitni í orð hans, með leyfi forseta:
,,Nú er það svo að þessar niðurstöður eru auðvitað ekki óumdeildar. Sumir færa rök fyrir því að áhrifin séu vanmetin en aðrir telja þau ofmetin. Þannig telur t.d. Richard Baldwin að við fyrstu áhrif samrunans sem Cecchini-skýrslan metur bætist að árlegur hagvöxtur verði til frambúðar 0,2--0,9% meiri í EB eftir 1992 (Economy Policy, mars 1990). Paul Krugman, prófessor við MIT í Bandaríkjunum, telur hins vegar að ávinningurinn verði um eða jafnvel innan við helming þess sem Cecchini-skýrslan áætlar (óbirt handrit að bók). Frá sjónarhóli hagfræðinnar er þó óumdeilt að samruni markaða feli í sér efnahagslegan ávinning. Hagfræðin hefur hins vegar engar óyggjandi aðferðir til að meta hversu mikill hann verður.``
Þetta er tilvitnun í þjóðhagsstjóra sem síðan lýsir því að hinn efnahagslegi ávinningur verði að líkindum mjög misjafn innan Evrópubandalagssvæðisins og leiða megi líkur að því að suðurhluti bandalagsins, Suður-Evrópa, muni hagnast hvað mest á innri markaðnum en norðurríkin muni hagnast tiltölulega minna.
Hann bendir líka á það að þær forsendur sem lagðar eru fyrir þessum útreikningum séu einnig umdeilanlegar og mikið matsatriði. Hann bendir á það að spurningin um stefnuna í sambandi við myntbandalagið geti ráðið miklu um það hver verði niðurstaðan í reynd í þessum málum en aldrei verði sannað að það verði rakið til þessarar breytingar innri markaðarins einnar út af fyrir sig.
Þjóðhagsstjóri fjallar líka um hið ólíka efnahagslega umhverfi á Íslandi og í Evrópubandalaginu og gerir það með hliðsjón af því að umræða fari fram hér um stöðu okkar gagnvart Evrópubandalaginu og spurningunni hvort Íslendingar eigi af efnahagslegum ástæðum að hugsa til aðildar að bandalaginu, en þjóðhagsstjóri hefur eðlilega ekki á því skoðun hvort það sé skynsamlegt almennt séð eða ekki og kveður ekki upp neinn dóm yfir því. En hann segir varðandi gengisstefnuna --- spurningin um gengisstefnu í þessu sambandi hefur mikið verið um rædd hér á landi --- og er þar að fjalla um áhrif innri markaðarins á hagstjórn á Ísland, með leyfi forseta:
,,Af þessu má ráða að val gengisstefnu fer eftir aðstæðum. Séu hagkerfi svipuð og mikil viðskipti milli þeirra má færa sterk rök fyrir föstu gengi eða jafnvel samruna myntanna. Því ólíkari sem hagkerfi eru og minni viðskipti milli þeirra er vafasamara að festa gengið. Paul Krugman setur þetta sjónarmið fram með þeim hætti sem gert er á mynd 2a (óbirt handrit að bók). Þar kemur fram að hagur þjóða af föstu gengi eða myntsamruna eykst eftir því sem viðskipti þjóðanna eru meiri en kostnaðurinn minnkar hins vegar.``
Læt ég þá lokið beinni tilvitnun í greinina en hann segir síðan að það sé ákaflega erfitt að mæla þær stærðir sem um er að ræða. Orðrétt segir hér: ,,Með Ísland og EB og þá staðreynd í huga að sveiflur í íslenskum þjóðarbúskap þurfi alls ekki að fylgja hagsveiflu Evrópubandalagsríkjanna má e.t.v. setja fram svipaða mynd og hér að framan.`` Þ.e. hann er að leiða líkur að því að þarna sé um verulega óvissu að ræða og erfitt sé að færa einhlít rök fyrir því hvor leiðin sé skynsamlegri fyrir Íslendinga, fast gengi eða sveigjanlegt.
Það er fróðlegt í ljósi skýrslu Þjóðhagsstofnunar og þeirra útreikninga sem hún hefur sent frá sér að undanförnu að hugleiða einmitt þær forsendur sem þjóðhagsstjóri ræðir, um niðurstöðu Cecchini-skýrslunnar og áhrif hennar á innri markað Evrópubandalagsins og tengslin við hið íslenska hagkerfi. Hér er undirstrikuð hin mikla óvissa sem ríkir á útreikningunum sem hefði verið lágmark að hæstv. utanrrh. hefði nefnt. Auðvitað byggja niðurstöður úr þessum módelútreikningum, sem hér er verið að reikna út í tölvum, á því að um fullkominn markað sé að ræða, ótruflaðan markað. En auðvitað er langt frá því að markaður virki þannig í reynd hvað sem líður öllum reglum. Út frá því skýra þjóðhagfræðingar einmitt oft það sem iðulega gerist að reynslan afsannar þeirra kenningar eða þeirra útreikningar ganga ekki fram. Þess vegna þurfa menn auðvitað að hafa það í huga að ein forsendan er sú að um fullkominn ótruflaðan markað sé að ræða.
Það er líka vert að nefna það í umræðum um kreppuna sem nú er í Evrópu, og er auðvitað fullkomin andstaða þeirra spádóma og þeirrar bjartsýni sem ríkti þegar Cecchini-skýrslan var kynnt og þegar það ferli sem leiða átti til innri markaðarins var sett af stað, að hún verður að nokkru leyti, að mati ýmissa hagfræðinga, rakin til áhrifanna af myntbandalaginu þar sem einmitt er verið að festa gengi Evrópumyntanna, mynta ríkja Evrópubandalagsins, og þeir setja það sem eina meginviðmiðun sem hafi orðið til þess að dýpka þá efnahagslægð sem nú ríkir í álfunni.
Við skulum, virðulegur forseti, í framhaldi af þessu líta aðeins yfir sviðið í Evrópu og athuga efnahagslega stöðu í Evrópubandalaginu. Það er nú eitthvað annað en að þær breytingar sem hafa orðið í aðdraganda innri markaðarins hafi reynst einhver vítamíngjöf fyrir efnahagslíf þar. Tölur atvinnuleysingjanna bera vott um þetta. Í staðinn fyrir minnkun á atvinnuleysi, sem allir útreikningar sem sneru að innri markaðnum gerðu ráð fyrir, hefur atvinnuleysið farið hraðvaxandi. Spádómurinn fyrsta árið eftir að innri markaðurinn átti að vera að fullu kominn til framkvæmda er um aukið atvinnuleysi um ekki minna en 2 milljóna manna. Það er enginn annar en Henning Christophersen, efnahagskommissar Evrópubandalagsins, sem hefur gefið út þær tölur. Margt vísar til þess að ekki verði breyting á varðandi þessa kreppu heldur í framhaldi af því ári sem nú er hafið. Það er a.m.k. ótti þeirra sem halda um stjórn efnahagsmála innan Evrópubandalagsins að líkurnar séu mjög litlar á því að einhver umtalsverður bati sé í nánd. Þegar litið er á það verður það enn þá fjarstæðukenndara að ráðherra utanríkismála hér uppi á Íslandi gangi fram með þeim hætti sem hæstv. utanrrh. gerði í umræðunni fyrir tveimur dögum síðan og sé að kynna fyrir íslensku þjóðinni efnahagslegan ávinning af þátttöku okkar í innri markaðnum sem á að verða með lögfestingu á þessu frv. og samningnum um Evrópskt efnahagssvæði. Fyrir því eru auðvitað engin frambærileg rök.
Að undanförnu og í tengslum við áramótin hefur verið að koma fram mat ýmissa talsmanna á erlendum vettvangi sem öll ber að þessum brunni: Vaxandi atvinnueysi, lítill hagvöxtur, stöðnun. Við Íslendingar þurfum hins vegar ekki endilega að leggjast í svartsýni vegna þessara spádóma einna saman, þó að heldur myrkt sé yfir íslensku þjóðlífi nú um stundir að því er snertir efnahagslega stöðu mála, því að það er svo langt frá því að íslenskt efnahagslíf hafi dregið dám af efnahagsþróun í heiminum almennt séð. Við höfum lifað það hér að hafa komist yfir kreppuástand erlendis með þokkalegum vexti, með bata í efnahagslífi og náð okkur upp úr lægðum á sama tíma og kreppa hefur verið í iðnríkjunum. Einmitt sú reynsla ætti að verða okkur hvatning til þess að líta sjálfstætt á okkar möguleika án þess að vera að tengja okkur sem eitt lítið tannhjól inn í það mikla gangverk sem er kjarninn í þessum samningi, í innri markaðnum og Evrópubandalaginu sem driffjöður hans.
Ég ætla að láta þetta nægja varðandi þessa staðhæfingu hæstv. utanrrh. Í raun kom fram í umræðu í gær að hæstv. ráðherra er gersamlega rökþrota varðandi þessa staðhæfingu sína og hefur orðið að draga í land í því efni. Hann stendur uppi sem hálfgerður jólasveinn með þessa skrautsýningu sína rétt eftir þrettándann, þessi blys sem hann var að senda á loft með 7 milljörðum innan borðs.
Ég ætla hins vegar að ræða næst, virðulegur forseti, um þann þátt sem lýtur að opnun íslenska vinnumarkaðarins fyrir erlendu vinnuafli og þá staðhæfingu sem ráðherrann hafði uppi í ræðu sinni í fyrrakvöld að við hefðum fyrirvara í þessu máli sem gerði okkur kleift að bregðast við ef hér yrði röskun á vinnumarkaði eftir að opnað hefði verið fyrir hann á grundvelli samningsins um Evrópskt efnahagssvæði.
Það er ein af staðhæfingunum sem ítrekað hafa verið bornar fram af talsmönnum þessa samnings að reyna að halda því fram að við Íslendingar höfum einhvern haldbæran fyrirvara að því er snertir vinnumarkaðinn. Staðreynd málsins er sú að fyrir liggur í tengslum við þennan samning og þann þátt fjórfrelsisins sem er opnun vinnumarkaðarins að Ísland verði hluti af 380 millj. manna svæði með auðvitað eitthvað færri á vinnumarkaði en sú tala ber vott um. Staðhæfing ríkisstjórnarinnar og huggun gagnvart Íslendingum að því er þetta efni varðar er að þarna sé fyrirvari til staðar.
Enginn slíkur fyrirvari tengist þessum samningi heldur einvörðungu einhliða yfirlýsing innlendra stjórnvalda um að þau kunni að beita öryggisákvæðum samningsins ef nauðsyn krefji að þeirra mati. Sem sagt aðeins minnt á það, sem varðar allan samninginn, að hægt sé að grípa til almennra öryggisákvæða á grundvelli hans. Ekkert annað liggur fyrir að því er snertir vinnumarkaðinn. Hins vegar er síðan matsatriði, sem menn geta haft á margar skoðanir, hvort líkur séu á því að hér verði stórfelld röskun á vinnumarkaði vegna þessa samnings, í framhaldi af honum. Fyrir því er ekki hægt að bera fram neinar sannanlegar staðhæfingar. Þar verður reynslan að skera úr en þó er væntanlega hægt að mæla afleiðingarnar með eitthvað meira öryggi en þær efnahagslegu afleiðingar sem ég ræddi hér áðan og hæstv. utanrrh. skaut á loft í sínu máli.
Ég held hins vegar að það sé afar óvarlegt fyrir okkur Íslendinga að gera ráð fyrir því að þarna verði um sáralítil áhrif að ræða. Ég held að staða mála á vinnumarkaði í Vestur-Evrópu ætti einmitt að vera okkur til varnaðar í þessu efni. Það mikla atvinnuleysi og vaxandi atvinnuleysi sem þar er, ekki síst hjá ófaglærðu verkafólki, en þó engan veginn einskorðað við slíka hópa á vinnumarkaði, getur leitt til þess að leitað verði eftir atvinnu innan þessa svæðis, eins og á Íslandi, þar sem ekki eru uppi sérstakar kröfur í sambandi við menntun og annað þess háttar eins og gildir m.a. í fiskvinnslu okkar þar sem við höfum nokkra reynslu af erlendu vinnuafli. Þar hefur staðan verið með þeim hætti, sem íslensk lög bjóða enn, að menn fái hér atvinnuleyfi aðeins til skamms og takmarkaðs tíma, þriggja mánaða í senn. Stjórnvöld hafa það því í hendi sér að hafa stjórn á aðstreymi erlends vinnuafls til landsins. Þetta verður hins vegar úr sögunni að því er snertir fólk frá öðrum ríkjum EES-svæðisins ef samningurinn verður að veruleika. Þá væri staðan sú að þeir sem til Íslands koma og hefðu fengið hér vinnu ættu kröfu á því og fullan rétt á að dvelja í landinu eftir að hafa einu sinni fengið vinnu. Það er enginn sem vísar þeim á braut og annaðhvort halda þeir atvinnu í landinu eða þeir geta gripið til þess, sem samningurinn býður, að fara á atvinnuleysisbætur hér eins og aðrir sem þann rétt hafa.
Það er svo önnur saga sem tengist þessu og áhrifunum á vinnumarkaðinn. Þau áhrif sem það mun hafa á stöðu verkalýðshreyfingarinnar. Það er kannski það atriði sem ástæða er til að hafa hvað mestar áhyggjur af, sú veiking samtaka launafólks sem mun hljótast af því að tengjast þessum stóra vinnumarkaði. Það er þróunin nú þegar innan Evrópubandalagsins að verkalýðsfélög hafa verið að veikjast þar sem afleiðing af þeim breytingum og reglum sem þar hafa verið innleiddar og líka vegna þess að verulegur hluti ríkja innan þessa svæðis, einkum í suðurhluta Evrópubandalagsins, er með allt aðrar hefðir og allt aðra stöðu að því er varðar uppbyggingu samtaka launafólks þar sem þau eru langtum veikari en á norðurhluta svæðisins, það sem við köllum Mið-Evrópu, Þýskaland og Frakkland að ekki sé minnst á Danmörku í því sambandi.
Það er því mjög eðlilegt að Alþýðusamband Íslands, Bandalag starfsmanna ríkis og bæja og Bandalag háskólamenntaðra ríkisstarfsmanna skuli slá varnagla við þegar rætt er um þennan samning. Það var til þessa fólks sem hæstv. utanrrh. beindi orðum sínum fyrir tveimur dögum þegar hann gagnrýndi að samtök launamanna hefðu ekki tekið eindregið undir kröfurnar um að þessi samningur yrði samþykktur heldur þvert á móti slegið þar fjölmarga varnagla og, eins og fyrir liggur að því er snertir Alþýðusamband Íslands, beinlínis breytt sinni afstöðu. Reynt var af aðilum sem eru starfandi í þágu Alþýðusambandsins, reiknimeisturum og hagfræðingum, fyrir ekki mjög löngu síðan að ýta einmitt á eftir því að Alþýðusambandið tæki afstöðu með þessum samningi og höfðu þeir undirbúið
málsgögn þar að lútandi sem lögð voru fyrir þing Alþýðusambands Íslands í nóvember sl. Ég hef áður nefnt það í þessari umræðu en rifja það upp í tengslum við mál hæstv. utanrrh. að þing Alþýðusambandsins vísaði frá þeim ályktunardrögum sem lögð voru fyrir og það birtist með þeim hætti að samþykkt var á þingi Alþýðusambandsins allt önnur ályktun en þau drög sem fyrir þingið voru lögð. Og vegna þess að staðhæft hefur verið, m.a. af talsmanni meiri hluta utanrmn. að fyrir lægi eitthvert fylgi Alþýðusambands Íslands við þennan samning þá vil ég leyfa mér honum til upprifjunar og jafnframt hæstv. utanrrh. að lesa þessar stuttu ályktanir Alþýðusambandsins sem varða Evrópumálin þannig að fyrir liggi alveg óyggjandi hvert viðhorfið er hjá þessari stærstu fylkingu launamanna í landinu. Með leyfi forseta:
,,Afgreiðsla á EES-samningi:
37. þing ASÍ átelur þá afstöðu Alþingis að hafna kröfu fjölmargra félagasamtaka og einstaklinga að viðhafa þjóðaratkvæðagreiðslu um aðild Íslands að Evrópska efnahagssvæðinu og hvetur alþingismenn til að endurskoða afstöðu sína.
Þingið bendir á að ýmis atriði samningsins eru með þeim hætti að vafi leikur á að þau séu í samræmi við stjórnarskrá og minnir alþingismenn á þá ábyrgð sem þeir hafa gagnvart stjórnarskrá íslenska lýðveldisins.``
Þetta er önnur samþykktin. Síðan er samþykkt sem ber yfirskriftina: Starf að Evrópumálum:
,,37. þing ASÍ telur brýnt að ASÍ, landssamband og stéttarfélög vinni ötullega að því að mæta þeim breytingum sem fram undan eru á íslenskum vinnumarkaði. Ekki hvað síst ef Ísland gerist aðili að Evrópska efnahagssvæðinu. Þingið leggur áherslu á að stjórnvöldum sé veitt öflugt aðhald. Ýmsar lagasetningar og aðgerðir sem skipta launafólk miklu máli fylgja aðild að EES ef af henni verður. Verkalýðshreyfingunni ber skylda til að fylgja því eftir að ekki sé gengið á réttindi launafólks. Þá kalla aukin samskipti við aðrar þjóðir á öflugt upplýsingastarf í verkalýðshreyfingunni.
37. þing ASÍ telur að með starfi sambandsins að Evrópumálum hafi verkalýðshreyfingin náð verulegum árangri. Þingið felur miðstjórn að efla samstarfið við Evrópusamband verkalýðsfélaga, norræna verkalýðssambandið og ráðgjafanefnd EFTA til að koma sjónarmiðum íslenskrar verkalýðshreyfingar á framfæri.``
Þetta er seinni samþykkt þings Alþýðusambands Íslands. Það þarf mjög bjartsýnar textaskýringar, svo ekki sé meira sagt, til að lesa út úr þessum samþykktum stuðning við samninginn um Evrópskt efnahagssvæði. Þegar Evrópskt efnahagssvæði er nefnt á nafn þá er það með skilyrðistengingunni ef, ef af samþykkt verður, en það er hvergi hvatt til þess að samningurinn verði samþykktur. Það er satt að segja dæmalaust, en þó dæmigert, fyrir málflutning manna eins og talsmanns meiri hluta utanrmn. sem leyfir sér þrátt fyrir að svona samþykktir séu upp lesnar að staðhæfa annað og staðhæfa það að það liggi fyrir fylgi við þennan samning af hálfu Alþýðusambands Íslands í þessum málum. ( BBj: Hvernig túlkar þingmaðurinn hjásetu þingmanna hérna?) Hvernig túlkar þingmaðurinn hjásetu þingmanna hérna? er spurning sem hv. þm. varpar hér fram. ( BBj: Hann túlkar það sem stuðning við málið.) Og ég túlki það sem stuðning við málið --- og á að draga síðan þá ályktun að þessar samþykktir frá Alþýðusambandinu feli í sér stuðning við samninginn um Evrópskt efnahagssvæði?
Varðandi hjásetu þingmanna á Alþingi að því er varðar atkvæðagreiðslu um þennan samning þá liggur það auðvitað ljóst fyrir að með því að greiða ekki atkvæði gegn málinu eru viðkomandi þingmenn að greiða götu málsins í þinginu því að ekki verða atkvæði þeirra tvítalin. En að ætla að fara að álykta eitthvað út frá því að því er varðar samþykktir Alþýðusambands Íslands varðandi þetta mál þar sem engin tillaga liggur fyrir um stuðning og málin snerust ekki um það við afgreiðslu máls á þingi Alþýðusambands Íslands heldur var þarna um að ræða niðurstöðu sem ekki var mótmælt, og ég held að hafi verið samstaða um á þinginu, að þetta urðu samþykktirnar í staðinn fyrir þau málsgögn ( BBj: . . . tillaga um stuðning.) sem lögð voru fyrir þingið að því er snertir Evrópskt efnahagssvæði og er þar ólíku saman að jafna. Nei, hv. þm. Björn Bjarnason, þú þarft að koma hér nokkrum
sinnum og leita betur ef þú ætlar að finna stuðning af hálfu þings Alþýðusambands Íslands við samninginn um Evrópskt efnahagssvæði.
Önnur samtök launafólks voru á fyrri stigum enn gagnrýnni en birst hafði í áfangaályktunum frá Alþýðusambandinu og það er kannski alveg sérstaklega Bandalag háskólamenntaðra ríkisstarfsmanna sem skilaði áliti sínu til utanrmn.
Það er einmitt vert að nefna það að hv. talsmaður meiri hluta utanrmn. túlkaði það svo að þeir mörgu aðilar sem skiluðu áliti til utanrmn. varðandi þetta mál og ekki mótmæltu með formlegum hætti þessum samningi væru í raun sammála málinu, þeir væru stuðningsaðilar málsins. Þannig var málflutningur talsmanns meiri hlutans og er fróðlegt fyrir þá sem senda inn til þingnefnda viðhorf sín varðandi einstök þingmál að hafa það í huga hvernig lagt er út af málum þegar þetta blasir við sem ég hef rakið varðandi málflutning hv. þm. Björns Bjarnasonar um þetta efni.
Það er sannarlega áhyggjuefni fyrir íslenska verkalýðshreyfingu það sem verið er að stefna að að lögfesta hér og þessar breytingar varðandi vinnumarkaðinn. Mörg varnaðarorðin eiga áreiðanlega eftir að falla til viðbótar við þau sem þegar hafa verið mælt í þessu efni og ég geri ráð fyrir að, ef þessi samningur verður að veruleika einhvern tímann, þá eigi það eftir að renna upp fyrir ýmsum, ekki aðeins varðandi spurninguna um atvinnu og samkeppnina um atvinnu, heldur á fleiri sviðum sem snerta atvinnulífið og vinnumarkaðinn að það er ekki skynsamlegt fyrir okkur Íslendinga með okkar fámenna vinnumarkað, með okkar litla samfélag, að ætla að samsama okkur hinum stóra innri markaði Evrópubandalagsins með þeim hætti sem hér er að stefnt með þessum samningi.
Það ber líka að líta á það að hér kemur ekki aðeins til samkeppni við launafólk, hér kemur til óheft samkeppni við sjálfstætt starfandi atvinnurekendur, sem svo eru kallaðir, sem hafa nokkuð aðra stöðu en launamaðurinn á vinnumarkaði en er þó oft og tíðum ekki langt frá því að vera tengdur launamanninum hvað snertir hagsmuni og aðstöðu alla, en í því efni er ekki um hina minnstu hindrun að ræða að því er snertir staðfesturétt og dvalartíma í landinu heldur geta menn þar í raun gengið að öllu opnu.
Þessi atriði vildi ég nefna, virðulegur forseti, í sambandi við vinnumarkaðinn og mál hæstv. ráðherra varðandi efnahagslegar afleiðingar þessa samnings. --- Og nota mér gott boð forseta um það að losna við hluta af þessum málskjölum frá ræðustóli.
Ég ætla þá að koma að því sem gerst hefur í þessari 3. umr. og nokkuð var rætt af þeim sem tóku þátt í henni í gær eftir að hv. þm. Karl Steinar Guðnason steig í ræðustól og rifjaði enn á ný upp það áhugaefni Alþfl. og sitt áhugaefni sérstaklega að við gerðumst aðilar að Evrópubandalaginu sjálfu.
Ýmsir urðu til að andmæla hv. þm. og ég er ekkert undrandi á því. Hæstv. utanrrh. og formaður Alþfl. taldi það ein helstu tíðindi umræðunnar að fram hefði komið hjá þingmanninum að hann væri einn um þá skoðun í þingflokki Alþfl. að við ættum að ganga í Evrópubandalagið. En það er rétt að taka öllum slíkum staðhæfingum með nokkrum fyrirvara þó við getum hlýtt á mál manna í því efni því að það hefur gerst ítrekað á undanförnum árum og þarf ekki langt að leita að talsmenn Alþfl. hafa gengið fram fyrir skjöldu og viðrað það hugðarefni sitt að athuga beri, svo ekki sé fastar að orði kveðið, að sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Það var hæstv. utanrrh. sjálfur, formaður Alþfl., sem kom fram með þetta efni á seinni árum, miðað við þau tímabil sem þessi umræða tekur yfir, að okkur sé í raun enginn annar kostur en að sækja um aðild að Evrópubandalaginu ef Norðmenn og Svíar gerist þar aðilar. Frá þessu greindi formaður Alþfl. á fundi Íslendinga í Kaupmannahöfn í marsmánuði 1990 og geta menn lesið um það í flokksmálgagni Alþýðublaðsins 16. mars 1990 undir fyrirsögninni ,,Íslendingar eru flóttamenn frá Evrópu``. Þar er umsögn um þennan fund og orð utanrrh. sem ég hef nokkrum sinnum minnt á í sambandi við áhugaefni Alþfl. að tengjast Evrópubandalaginu, og því var ekkert mótmælt af hálfu ráðherrans þegar þetta var rifjað upp skömmu síðar, enda vafalaust rétt eftir haft af hans flokksmálgagni og ekki farið með fleipur í jafnstóru máli sem þessu. Þannig var hæstv. utanrrh. í rauninni á undan hv. þm. Karli Steinari Guðnasyni sem viðraði þá skoðun sína þann 30. mars 1990 úr þessum ræðustóli að nú ættu Íslendingar að spretta úr spori og
sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Þannig að hann var í rauninni aðeins að ganga í fótspor meistara síns í þessum málflutningi sem hafði í útlöndum viðrað þetta sjónarmið ekki löngu fyrr.
Síðan gerðist það fyrir ekki ári síðan að hæstv. utanrrh. kom með skýrslu um utanríkismál til Alþingis Íslendinga sem merkt er árinu 1992 og sem þótti heldur betur tíðindum sæta vegna þess að hæstv. ráðherra var þar að gæla við þá hugmynd að Íslendingum bæri að sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Það væri komið að þeim tímamótum að rétt væri fyrir okkur að stíga það skref. Ég sé ástæðu til þess nú, eftir að hv. þm. Karl Steinar Guðnason hefur enn og aftur viðrað þá skoðun sína að við eigum að sækja um aðild að Evrópubandalaginu, að fara aðeins yfir málflutning utanrrh. í þessari meginskýrslu hans til þingsins á síðasta ári.
Með leyfi forseta, þá segir ráðherra, svo ég nefni nokkur atriði úr skýrslunni, undir fyrirsögninni ,,Evrópuumræðan. EES --- Bráðabirgðalausn eða varanleg brúarsmíð?``
,,Nú fremur en nokkru sinni fyrr er rétti tíminn til þess að leiða hugann, ekki aðeins að hinni nýju skipan mála í Evrópu að loknu Maastricht-samkomulaginu, heldur sérstaklega spurningunni um stöðu Íslands í nýrri og breyttri heimsmynd.
Þegar samningarnir um EES hófust fyrir þremur árum var heimurinn allur annar en hann er nú. Árið 1989 er ekki löngu liðið hjá en sögulega séð er það langt að baki. Þá var Berlínarmúrinn enn á sínum stað, þjóðir Mið- og Austur-Evrópu voru enn undir oki sovéska nýlenduvaldsins og Sovétríkin stóðu enn. Þær byltingarkenndu breytingar sem síðan hafa orðið hafa haft keðjuverkandi áhrif um alla Vestur-Evrópu og um veröld alla.
Hinar pólitísku forsendur sem leiddu til EES-samninganna virðast ekki eiga við lengur, hvorki við EB né EFTA.``
Hver mælti þessi orð? Utanríkisráðherra Íslands í skýrslu til Alþingis í mars 1992. Og hann segir:
,,Hér á landi eru eftirfarandi spurningar farnar að gerast æ áleitnari: Hefur hin hraða rás viðburðanna hlaupið fram úr hugmyndasmiðum hins Evrópska efnahagssvæðis? Hefur EES, í ljósi breyttra aðstæðna, glatað tilgangi sínum? Hefur þremur árum verið sóað í þrotlausa samninga, til einskis? Er EES aðeins áfangastaður fyrir flest EFTA-ríkin, áður en þau leita inngöngu í Evrópubandalagið? Trúir því einhver að Evrópskt efnahagssvæði fái staðist sem tveggja stólpa brú sem hvílir annars vegar á stólpa útvíkkaðs Evrópubandalags með 17 aðildarríkjum og 370 millj. íbúa og hins vegar á brúarstólpa Íslands og Liechtensteins með innan við 300 þús. íbúa?``
Það er vert að staldra við þessi ummæli hæstv. ráðherra og endurtaka: ,,Trúir því einhver að Evrópskt efnahagssvæði fái staðist sem tveggja stólpa brú sem hvílir annars vegar á stólpa útvíkkaðs Evrópubandalags með 17 aðildarríkjum og 370 millj. íbúa og hins vegar á brúarstólpa Íslands og Liechtensteins með innan við 300 þús. íbúa?``
Þessa spurði hæstv. utanrrh. sig fyrir tæpu ári síðan og hann fer síðan yfir sviðið og ég skal aðeins stikla á nokkrum þáttum í hans máli þegar hann ræðir frekar um tengsl við Evrópu, aðild að innsta hring eða aðlögun að Evrópubandalaginu.
,,Sú staðreynd að allar EFTA-þjóðirnar að Íslandi og Liechtenstein undanskildum hafa annaðhvort tekið um það ákvörðun að ganga í EB eða íhuga þann kost gerir það að verkum að endurskoða verður stöðu Íslands í Evrópu og tengsl við álfuna í framtíðinni. Tveir kostir eru í boði. Annar er að virða að vettugi yfirlýsingar EB um að nýjum aðildarríkjum verði ekki veittar neinar undanþágur frá reglum EB, sækja um með skilyrðum og láta á það reyna hvaða kjörum megi ná. Án EES hefði annað vart komið til greina. Rök, sem styðja sérstöðu Íslands í sjávarútvegi, eru gild og náðu fram að ganga í EES-viðræðunum með tilstyrk annarra EFTA-ríkja. Bágt er að vísu að treysta því að hið sama mundi gilda í aðildarviðræðum en óhætt er að fullyrða að möguleikar á því að ná sama árangri í aðildarviðræðum eru miklum mun meiri í þessari umferð í samfylgd með öðrum EFTA-ríkjum heldur en í næstu lotu þegar Austur-Evrópuríkin knýja dyra.
Hinn kosturinn er að halda fast við EES og byggja samskipti Íslands við EB á þeim grunni hvað sem á bjátar. EES veitir það lágmarksefnahagsöryggi sem þörf er á. Hver sem
verður ákvörðun annarra EFTAríkja þá er ekki ástæða til að ætla annað en að þau réttindi og sú aðstaða sem EES-samningurinn veitir séu tryggð þó svo að Ísland sæti þar eitt eftir. Stofnanaákvæðin þyrfti að semja um en eftir stæði tvíhliða samningur við EB sem væri mun yfirgripsmeiri en nokkur sem fengist hefði í tvíhliða viðræðum.``
Og áfram segir ráðherrann:
,,EES-samningurinn tekur ekki aðeins til efnahagslegra þátta heldur munu aðildarríki hans einnig ráðfæra sig um og hafa samvinnu á fleiri sviðum. EES skipar Íslandi ekki á innsta bekk en með honum er a.m.k. komist hjá einangrun. Fyrir ríki með takmarkaðan metnað í alþjóðamálum gæti það einmitt reynst mátuleg lausn.`` --- Takið eftir: ,,Fyrir ríki með takmarkaðan metnað í alþjóðamálum gæti það einmitt reynst mátuleg lausn.``
En síðan heldur ráðherrann áfram að fjalla um þetta og segir þá m.a.:
,,Á öðrum Norðurlöndum er ekki lengur spurt: ,,Hvers vegna ættum við að ganga í EB?`` heldur ,,Hvers vegna ættum við að standa utan dyra?`` Fyrr en síðar munu þessar spurningar verða reifaðar í umræðunni hér á landi.``
Hver ætli ætli sé, virðulegi forseti, að reifa þessar spurningar í umræðunni hér á landi annar en sá sem leggur slíka skýrslu fyrir Alþingi Íslendinga, utanrrh. landsins? Hann vill ekki vera í hópi þeirra sem hafa takmarkaðan metnað í utanríkismálum, hann vill spretta úr spori og það mun ekki líða langur tími frá því að afhendingarskjölin hefðu gengið á milli ef samningurinn verður einhvern tímann verður barn í brók og hæstv. utanrrh. mun fyllast metnaði fyrir sína hönd og flokks síns og slást í hóp með hinum vígreifu krossförum í sínum eigin flokki, hv. þm. Karli Steinari Guðnasyni og hver veit hvort þá verður að hafa liðsauka annars staðar frá eins og frá hv. 10. þm. Reykv. sem hefur ítrekað og talað fyrir því í nál. sínu að við eigum að skoða þennan kost, þ.e. aðildina að Evrópubandalaginu.
Af hálfu hæstv. forsrh. hefur verið rætt um þetta efni á undanförnum árum og á undanförnum mánuðum og þarf ekki lengra að leita en nú í kringum síðustu áramót. Þá mátti skilja á hæstv. forsrh. og hann hefur öðru hvoru tekið þannig til orða frá því sl. sumar að í tíð ríkisstjórnar hans komi ekki til álita að hans mati að sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Við andstæðingar þess höfum tekið undir og fagnað því að hæstv. ráðherra heldur sig við það sjónarmið. Hins vegar er eftir að sjá hvort við það verður staðið. Ég ætla að vona að hæstv. forsrh. standi við það efni. Hann orðaði það eitthvað á þá leið að miklu væri fórnað fyrir Íslendinga að halda sig frá hraðlestinni til Brussel að halda við þá stefnu sem hann segist þó ætla að standa við í stjórnartíð sinni nú að sækja ekki um aðild að Evrópubandalaginu. Í því er auðvitað nokkur trygging og við skulum vona að hæstv. ráðherra standi við þau orð sín. En hæstv. utanrrh. er vafalaust byrjaður á vegum síns ráðuneytis þó hann hafi ekki viðrað það hér að fylgja eftir þeim frýjunarorðum sem hann mælti í skýrslu sinni til Alþingis fyrir tæpu ári um nauðsynina á að undirbúa umsókn um aðild að Evrópubandalaginu. Í því sambandi vitna ég til lokaorða í þessum kafla skýrslu hans í mars sl. þar sem hann segir: ,,Fyrst og fremst verður að kanna mælanleg áhrif EB-aðildar á íslenskt efnahagslíf og stjórnkerfi. Því fer fjarri að slík könnun jafngildi meðmælum með aðild að EB en hitt væri ábyrgðarleysi að kanna ekki hvaða afleiðingar hún hefði í för með sér. Um þetta ætti að geta verið full samstaða allra flokka því að engar ákvarðanir skal taka að óathuguðu máli``, sagði ráðherrann í lok þessarar umfjöllunar í skýrslu sinni í mars í fyrra.
Ég hef verið að rifja þetta upp hér, virðulegur forseti til þess að minna á það hver er staðan hjá stjórnarflokkunum í þessu stóra máli. Þessum eftirleik hugsanlegrar aðildar að Evrópsku efnahagssvæði, þ.e. að sækja um aðild að Evrópubandalaginu.
Ríkisstjórnir eru fallvaltar, það vitum við og svo kann að fara að sú ríkisstjórn sem nú situr haldi ekki velli út kjörtímabilið. Um það skal ég ekki hafa uppi neina spádóma nú en ég hugsa að þeir séu nokkrir innan núv. stuðningsflokka ríkisstjórnarinnar sem mundu ekki gráta það að það yrði skemmra en lengra í lífdögum ríkisstjórnarinnar. Þá eru fyrirvararnir t.d. frá núv. forsrh. fallnir eins og hann hefur hagað orðum sínum því hann hefur eingöngu rætt um sína núv. ríkisstjórn og ekki sagt neitt ákvarðandi hvað þá tæki við
að hans mati og þá sem formanni Sjálfstfl. Hann hefur fyrr á árum lýst áhuga sínum á því að láta reyna á aðild að Evrópubandalaginu. Hins vegar vitum við að innan Sjálfstfl. er mjög eindregin andstaða hjá sumum á því að stíga slíkt skref og meira að segja mikið hik á mönnum að skrifa upp á samninginn sem hér liggur fyrir. Ég er nokkurn veginn sannfærður um að það eru fleiri en þær hetjur sem hafa gengið gegn þessum samningi úr þingflokki Sjálfstfl. og greitt atkvæði gegn samningnum, það eru fleiri sem hafa uppi miklar efasemdir um þetta mál í þeirra röðum. Það er því ekkert auðvelt fyrir þá sem vildu stíga þetta skref og hafa áhuga á því að gera það. En það munu verða öfl í landinu sem munu ýta þar á eftir. Þau hafa komið fram með áberandi hætti og get ég í því sambandi nefnt framkvæmdastjóra Vinnuveitendasambands Íslands, Þórarinn Þórarinsson, sem sl. vor kvað mjög fast að orði um þetta efni og fékk raunar undirtektir við þann málflutning úr ólíklegustu áttum. Hættan er því fyrir hendi og við skulum ekki taka allt of mikið mark á svardögum í þessu efni um leið og við hlýðum á þá sem þegar eru farnir að hvetja til beinnar aðildar.
Virðulegur forseti. Mörg fleiri áhyggjuefni varða þetta mál en ég hef reifað. Samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði hefur ekkert lítið áhrif á stöðu umhverfismála. Á það hef ég minnt nokkrum sinnum í umræðu um þetta mál. Að því er okkur Íslendinga varðar má kannski segja að þau áhrif komi ekki fram með skjótum hætti heldur sé þarna meira uppi spurningin í víðtækara samhengi um áhrifin út frá alþjóðlegum viðhorfum, áhrif innri markaðarins og þeirrar starfsemi sem þar fer fram með þeim breytingum sem markaðnum fylgja. Þar liggur ótvírætt fyrir að tilkoma innri markaðarins mun auka mjög verulega þann vanda sem við er að fást alþjóðlega í umhverfismálum. Sá hagvöxtur sem gert er ráð fyrir í innri markaðnum mun að mati þeirra, sem farið hafa yfir þessi mál á vegum Evrópubandalagsins, leiða til aukinnar mengunar umfram það sem ella yrði af völdum þeirra efna sem valda loftslagsbreytingum, brennisteinssambanda, köfnunarefnissambanda og alveg sérstaklega kolefnissambanda, aukast um á milli 10 og 20% umfram það sem ella væri á árunum fram til 2010. Þarna er því um mjög verulega breytingu að ræða í einu mesta áhyggjuefni mannkyns um þessar mundir, vaxandi mengun og spillingu andrúmsloftsins og auðvitað annarra gæða sem þessi vaxandi mengun hefur áhrif á. Þetta er vegna þeirra auknu umsvifa, sem gert er ráð fyrir í kjölfar innri markaðarins, m.a. á samgöngusviði en því tengjast auknir flutningar á vörum þvers og kruss og ekki síst norður-suður á vegum innan Evrópubandalagsins og sá sársaukafulli samningur sem Austurríki og Sviss voru knúin til að gera til að hleypa aukinni umferð gegnum Alpana milli norður- og suðursvæðis Evrópubandalagsins.
Fjallað hefur verið um þetta efni af umhverfissamtökum í löndum Evrópubandalagsins og í EFTA-ríkjunum og frá fjölda frjálsra samtaka á sviði umhverfismála liggja fyrir ályktanir þar sem þessum ákvörðunum er mótmælt, þar sem varað er við þeim og bent er á afleiðingarnar. Hér á landi hafa umhverfissamtök ályktað um þetta. Samtökin Landvernd hafa gert það ítrekað og náttúruverndarsamtök, m.a. Náttúruverndarsamtök Austurlands, hafa ályktað um þetta á sínum vettvangi.
Hitt liggur svo jafnframt fyrir að vegna þessa samnings kann að vera að Íslendingar verði knúðir til þess fyrr en ella hefði orðið að gera ákveðnar útbætur í sambandi við umhverfismál og við skulum ekkert draga fjöður yfir það. Það má út af fyrir sig telja af hinu góða ef við getum brugðist þannig við. En auðvitað hefur það sín áhrif og reynir þar á hverjir eigi að bera kostnað af þeim breytingum sem þar verða en sem ég tel út af fyrir sig að þurfi að gera fyrr eða síðar. Fróðlegt væri að fá það upplýst hver sá kostnaður er sem af því hlýst. Í þeim skýrslum sem hafa verið bornar fram sérstaklega á vegum umhvrn. hefur verið bent á það að þarna sé um að ræða mjög verulegar aðgerðir sem sveitarfélögum sé ætlað að kosta til. Hins vegar hafa upplýsingar um það efni og útreikningar mér vitanlega ekki enn verið lagðir fram og tengist það þó þessu máli mjög ákvarðandi og þeim reglum sem við erum að undirgangast að þessu leyti. Hins vegar eigum við ekki að þurfa að gerast aðilar að Evrópsku efnahagssvæði til að gera nauðsynlegar úrbætur á sviði umhverfismála og löggjafar í landinu að því leyti og á vegum umhvn. þingsins hefur á undanförnum mánuðum verið farið yfir efni sem eru sprottin frá ráðuneytum vegna undirbúnings þessa samnings og með hliðsjón af reglum innan Evrópubandalagsins á sviði umhverfismála. Þar hefur náðst góð samstaða um það að mæla með lögfestingu á ákveðnum þáttum alveg óháð því hver verði afdrif samningsins. Þannig á það auðvitað að vera að við eigum að geta tekið það sem við teljum nýtilegt úr löggjöf nágrannaþjóða, lögfest það og náð þeim breytingum fram án þess að hengja það inn í gangvirki samnings sem fjölmargir telja til ófarnaðar og eru andsnúnir.
Þess hefur einmitt gætt í sambandi við þetta mál að það er eins og menn gleymi því að Íslendingum er í sjálfsvald sett að laga sig að þeim breytingum í umhverfi sínu, breytingum sem eru að gerast í Evrópu og annars staðar í heiminum, út frá eigin mati og að eigin frumkvæði án þess að verið sé að tengja það inn í alþjóðasamninga af því tagi sem við erum hér að ræða. Í þessu samhengi má einnig nefna að samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði bindur Íslendinga gagnvart öðrum svæðum þannig að svigrúm okkar minnkar t.d. til þess að vera aðilar að alþjóðasamningum sem kynnu að stangast á við ákveðna þætti þessa samnings, þær hindranir eru þá til staðar og við erum ekki lengur frjálsir að því að móta þátttöku okkar í alþjóðasamstarfi að því er varðar ýmis efni sem upp kunna að koma í framtíðinni eftir að hafa gert samninginn. Það er áhyggjuefni þegar þannig er haldið á málum og við skulum minnast þess nú áður en gengið er frá þessum málum og afstöðu okkar á Alþingi að við erum að þrengja svigrúm okkar til þátttöku í alþjóðasamstarfi með því að binda okkur í samningnum.
Annars er það um umhverfismálin að segja í samhengi EES-samningsins að þau eru þar í aukahlutverki. Fyrirmæli á sviði umhverfismála eru flest hver í aukahlutverki í samhengi samningsins því að hvergi er þar að finna bindandi ákvæði að því er snertir svið fjórfrelsisins, að því er varðar stöðu umhverfismálanna, heldur þvert á móti eru sjónarmiðin sem varða verndun umhverfis þar í aukahlutverki. Þau eru t.d. í samningnum um Evrópskt efnahagssvæði nefnd í inngangsorðum hans en ekki hinum bindandi ákvarðandi greinum samningsins. Það getur hver og einn skoðað sem hefur samninginn handa á milli, m.a. 73.--75. gr. samningsins sem fjalla um umhverfismál. Það gildir einnig á sviði heilbrigðismála og ýmissa þátta sem snerta það svið að þar hefur vöruflæðið forgang en möguleikarnir á að setja upp hindranir við slíkri dreifingu á vörum, sem geta talist hættulegar eða ástæða væri til af ýmsum ástæðum til að setja upp hindranir gegn innflutningi, að það er ekki heimilt samkvæmt ákvæðum samningsins.
Því er full ástæða fyrir okkur að skoða þetta svið umhverfismálanna mun betur í sambandi við samninginn um Evrópskt efnahagssvæði áður en við göngum undir þau ákvæði sem samningurinn bindur okkur í á sviði fjórfrelsisins þar sem þau ákvæði hafa forgang en umhverfismálin verða víkjandi. Þetta er mjög mikið í umræðunni á Norðurlöndum en Norðurlöndin eru eins og flestir vita forustulönd --- því miður ekki Ísland en hin Norðurlöndin mega teljast til forustulanda á sviði umhverfismála og hafa náð þar mjög þokkalegri stöðu og eru að sækja fram. Nú liggur það t.d. fyrir að í Noregi og Svíþjóð er það viðurkennt af stjórnvöldum að það verði biðstaða í sambandi við umhverfismálin á næstu árum vegna þess að ekki sé kleift að hreyfa sig neitt á því sviði, hvað þá að herða þar reglur og bæta um á meðan löndin eru að semja um aðild að Evrópubandalaginu. Það er hörmulegt til þess að vita að á sviði, sem ætti að vera forgangsmál fyrir alla upplýsta aðila að bregðast við þeirri miklu vá sem vofir yfir öllu mannkyni í sambandi við umhverfisspillingu og mengun á undirstöðugæðum jarðar, skuli menn vera að binda sig inn í kerfi sem útilokar þá frá því að geta tekið með róttækum hætti á úrbótum og andæft gegn þeirri umhverfiseyðingu sem er ráðandi í þróun mála.
Fyrir okkur Íslendinga sem byggjum þjóðarhag okkar á náttúrulegum auðlindum er þessi staða ekki síst umhugsunarefni. Þetta varðar fiskimið okkar, þetta varðar landið sjálft sem er viðkvæmara fyrir umhverfisröskun vegna legu okkar en gildir þar sem tegundafjölbreytni er meiri a.m.k. á það við á mörgum sviðum og því ættum við alveg sérstaklega að gæta okkar í sambandi við þann þátt mála.
Virðulegi forseti. Það er umræðuvert hvers vegna er verið að knýja fram mál af
þessum toga þegar engar brýnar ástæður eru til þess fyrir okkur Íslendinga að stíga skref sem þetta. Af hálfu hæstv. utanrrh. var að því vikið við þessa umræðu að ekki væri vísað á neina aðra kosti. Hæstv. ráðherra spurði að því í máli sínu: ,,Hvaða leiðir eru það sem er vísað á af öðrum? Hver er hin leiðin? Hver er hinn kosturinn?`` Það er rétt að hæstv. utanrrh. hefur ekki vísað á neinn annan slíkan kost. Hann er haldinn þeirri Evrópublindu að telja að hvergi sé bjargræðis að leita fyrir Íslendinga öðruvísi en að tengjast Evrópubandalaginu. Fyrst með samningi um Evrópskt efnahagssvæði og síðan, miðað við hugleiðingar hans í skýrslu um utanríkismál, með inngöngu í Evrópubandalagið.
Það er mjög athyglisvert þegar menn ganga þannig fram í rökræðunni að segja: Ég er með kröfu um þetta og tel þetta vera leiðarljósið en hinir hafa bara engan annan kost. Hæstv. utanrrh. virðist vera algerlega ófær um það að sitja í sæti sínu hér það fyrsta, hæstv. forseti, ég vek athygli á því. Honum er jafnframt fyrirmunað að vísa til annarra átta en þessarar einu áttar sem hann ber hér fram. Ég vil spyrja hæstv. forseta hvað dvelji nú orminn langa, hæstv. utanrrh.? ( Forseti: Forseti skal kanna hvort hæstv. ráðherra getur ekki verið hér við umræðuna.) --- Virðulegur forseti. Ég er hér að eiga orðastað við hæstv. utanrrh. og það gengur erfiðlega ef hæstv. ráðherra er ekki nærri. --- Hæstv. utanrrh. er kominn.
Ég ætla, hæstv. forseti, að greina frá því hvern ég tel vera þann kost sem hæstv. utanrrh. hefur verið að lýsa eftir og segir að ekki hafi komið fram í máli manna. Um leið og ég vek athygli á því að það er mjög sérkennilegt að setja málin upp með þeim hætti að það sé hin eina og rétta leið, sem viðkomandi hafi handa á milli, þessi Evrópulest sem hæstv. utanrrh. vill kippa okkur upp í. Það er leiðin en allir sem ekki vilja eftir henni ganga hafa engan annan kost. Hæstv. utanrrh. getur ekki litið á það sem möguleika að halda við það sem við höfum í landinu, þ.e. að búa í frjálsu og óháðu ríki, Íslandi, án þess að gera bindandi samninga af þeim toga sem samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði eða innganga í Evrópubandalagið er, að binda sig inn í slíkar ,,lausnir``.
Það er satt að segja mjög undarleg röksemdafærsla að það sé enginn kostur að þróa atvinnulíf og mannlíf á Íslandi á þeim grunni sem hér hefur verið lagður að bestu manna yfirsýn og með samkomulagi í þjóðfélaginu, a.m.k. með sæmilegri sátt, að búa okkur framtíð innan ramma óháðs Íslands. --- Enn er hæstv. ráðherra hlaupinn. ( Utanrrh.: Hann hlustar af athygli.) Mitt sjónarmið, hæstv. ráðherra, er það að við eigum að halda okkur utan við efnahagsbandalögin, hvort sem þau heita Evrópskt efnahagssvæði, Evrópubandalag eða NAFTA, þ.e. fríverslunarbandalag, eins og það hefur verið kallað, Norður-Ameríkuríkja. Við eigum ekki að ganga inn í slík bandalög. Við eigum hins vegar að rækta við þau eins góð samskipti og frekast er unnt og beita þar okkar rökum og okkar afli á alþjóðavettvangi og í samskiptum þjóða. Við eigum að velja þann kost. Halda okkar sjálfsákvörðunarrétti og með því æskilegum sveigjanleika í utanríkisviðskiptum til langrar framtíðar. Ég tel að fyrir því liggi gild rök að Ísland utan efnahagsbandalaga sé langtum betur sett en með því að verða jaðarsvæði í Evrópsku efnahagssvæði nú eða norður-amerísku efnahagssvæði. Við erum landfræðilega, viðskiptalega og menningarlega allt öðruvísi stödd en hin Norðurlöndin svo ekki sé talað um gamalgróin iðnríki Vestur-Evrópu. Það er þessi landfræðilega staða sem getur gagnast okkur í samskiptum við nágranna okkar og þjóðir sem fjær liggja. Ef við höldum þétt utan um náttúruauðlindir okkar --- og það gerum við ekki með samningi eins og þeim sem nú er í undirbúningi og liggur fyrir þinginu um sjávarútvegsmál við Evrópubandalagið --- og ef við verndum umhverfið fyrir mengun og ofnýtingu þá er unnt að halda hér uppi lífskjörum sem ekki eru lakari en það sem best gerist annars staðar.
Við eigum að leita eftir samningum við bandalög og einstök ríki um fríverslun og félagsleg og menningarleg samskipti. Við eigum að aðlaga okkur að breytingum í heimsviðskiptum og leita sem bestra samskipta við stórveldi sem minni þjóð, þar á meðal við Evrópustórveldið sem nú er í mótun og keppinauta þess í Norður-Ameríku og Austur-Asíu.
Ég tel að möguleikar á að ná slíkum samningum og þróa gagnkvæm samskipti séu góðir fyrir okkur Íslendinga. Vegna sérstöðu okkar og af sögulegum og landfræðilegum
ástæðum þá njótum við Íslendingar velvilja og athygli víða um lönd. Þessi viðhorf víða erlendis í garð okkar Íslendinga verða að sjálfsögu ekki skýrð út frá efnahagslegum forsendum eða með þýðingu samskipta annarra þjóða við land okkar en þau geta engu að síður vegið þungt þegar leitað er eftir samvinnu af okkar hálfu við aðrar þjóðir. Það er úr þessari stöðu sem við eigum að tefla.
Óháð staða Íslands með tilliti til viðskiptabandalaga felur jafnframt í sér marga aðra góða kosti sem við eigum að rækta og nýta okkur. Með því að halda sjálfsforræðinu í eigin höndum höfum við betri tök en ella á því að laga okkur að breyttum aðstæðum erlendis. Við höfum þurft á því að halda á liðinni tíð að gera það, m.a. þegar við höfum mætt óbilgirni og hótunum af þjóðum sem við annars viljum trúa að vilji eiga við okkur góð samskipti.
Efnahagsleg staða getur þannig verið til muna betri fyrir okkur Íslendinga en væri ef landið væri hluti af stórri heild. Sjávarauðlindir okkar geta áfram verið meginstoð góðra lífskjara en skilyrði er það að yfirráð yfir þessum auðlindum og að afraksturinn af þeim haldist í landinu. Það verður ekki ef við deilum þessum auðlindum með útlendingum í vaxandi mæli eins og á þeirri braut sem nú er verið að leggja út á með samningnum við Evrópubandalagið, að ekki sé talað um hitt, sem er við bæjardyrnar, að erlendir hagsmunir, erlendir aðilar, komist inn í þessa undirstöðu bakdyramegin með því að ná ítökum og jafnvel yfirráðum þegar lengra líður í okkar undirstöðuatvinnuvegi.
Við erum í eftirsóknarverðri stöðu hvað snertir orkumál ef okkur auðnast það að halda af forsjálni utan um þessar takmörkuðu auðlindir, því þó þær séu miklar á mælikvarða okkar þjóðar eru þær takmarkaðar að umfangi og aðeins dropi í hafið á alþjóðavísu. Það er líka mín trú að aðrir landkostir en hinar nýtanlegu náttúruauðlindir einar saman muni nýtast okkur mun betur í óháðu þjóðríki, sem getur þróað byggð út frá eigin forsendum, en væri í Evrópsku efnahagssvæði, hvað þá innan sjálfs Evrópubandalagsins.
Líkurnar á því að takast megi að viðhalda íslenskri menningu og efla heilbrigða þjóðernisvitund eru líka mun meiri ef land okkar er óháð eining en ekki hluti af stórri ríkjaheild. Það er engin spurning að það er ekki minnst í því sem möguleikarnir eru fólgnir á Íslandi að okkur auðninst að halda þétt utan um okkar þjóðmenningu, að viðhalda hér heilbrigðri þjóðernisvitund og að miðla umheiminum af þeirri fjölbreytni menningar og menningarstarfs sem hér er unnið. Vægi okkar þjóðar í alþjóðaviðskiptum verður allt annað og meira í þessu samhengi ef Ísland heldur sínu sjálfstæði og er óháð eining en að landið gerist hluti af stórri ríkjaheild. Ég tala ekki um ef við yrðum í raun útkjálki í stóru sambandsríki í Evrópu.
Það er í þessari sérstöðu, hæstv. utanrrh., með því að halda sig utan við ríkjabandalögin og hinar stóru heildir, sem hinir fjölmörgu jákvæðu kostir og tækifæri liggja fyrir okkur Íslendinga. Fyrir utan okkar hefðbundnu atvinnugreinar má benda á nýjar greinar eins og ferðaþjónustu, sem alveg ótvírætt getur orðið gildari þáttur í samskiptum út á við ef við gætum þess að sogast ekki inn í stóra ríkjaheild. Óháð Ísland með sína ríku menningu og sögu hefur aðdráttarafl fyrir umheiminn. Það höfum við fundið á undanförnum árum og við eigum einnig að gæta þeirrar sérstöðu og nýta okkur hana í samskiptum okkar út á við. Sjálfir þurfum við á því að halda. Við viljum eiga góð samskipti út á við og heimsækja aðrar þjóðir og við eigum að keppa að því að jafna þann reikning hið minnsta að því er varðar efnahagslegt tillit með því að byggja hér upp ferðaþjónustu sem verður þó auðvitað að vera þannig að hún sé á eðlilegum grunni og tryggð verndun þeirrar náttúru sem er eftirsóknarverð ásamt íslenskri menningu fyrir þá sem okkur sækja heim.
Þetta eru nokkur atriði, hæstv. utanrrh., kannski aðalatriðin í þeirri mynd sem ég hef af framtíðinni fyrir okkur Íslendinga sem er andstæða þess sem lögð er til af núv. ríkisstjórn og felst í þessum samningi. Ég tel að með þessu hafi ég gert hæstv. utanrrh. og öðrum grein fyrir því hverjir séu megindrættir í þeim kosti sem ég vil byggja á fyrir okkur Íslendinga, bæði í náinni framtíð og til lengri tíma litið.
Þá langar mig, virðulegur forseti, að fjalla aðeins frekar um spurninguna um hvernig þessi mál verði gerð upp, um þetta stóra mál sem hér er til umræðu, stöðu þess gagnvart okkar stjórnskipan og hvert verði framhaldið eftir að þeirri umræðu lýkur sem hér stendur yfir. Ég minni á að ekki hefur tekist nein sátt varðandi matið á því hvort þessi samningur samræmist íslenskri stjórnskipan eða ekki. Í raun liggja fyrir því yfirgnæfandi rök af hálfu löglærðra manna, ef hlutlægt er á litið, að þessi samningur, veikt til orða tekið, gangi á svig við íslensku stjórnarskrána og jafnframt að sterkar líkur séu á því að hann brjóti þann megingrundvöll sem við stöndum á og er íslenska stjórnarskráin. Ég viðraði áhyggjur af þessu efni þegar í nóvembermánuði 1989 og minnti á ítrekað í sambandi við umfjöllun þessa máls á liðnum árum. Samt var ekki við því brugðist með þeim hætti sem eðlilegt væri, ekki heldur eftir að formleg tillaga kom hér fram af minni hálfu og þriggja annarra þingmanna, hv. þm. Steingríms Hermannssonar, Önnu Ólafsdóttur Björnsson og Ólafs Ragnars Grímssonar, um að sett yrði á fót óháð nefnd sérfróðra manna til að athuga hvort aðild að Evrópsku efnahagssvæði í því formi sem samningurinn, sem þá lá fyrir í samningsdrögum, bryti með einhverjum hætti gegn íslenskri stjórnskipun eða hvort gera þyrfti breytingu á stjórnarskránni vegna þessa fyrirhugaða samnings.
Það var tillaga okkar, svo ég rifji það upp, að tilnefndir yrðu tveir menn frá þremur aðilum, Dómarafélagi Íslands, Lagastofnun Háskóla Íslands og Lögmannafélagi Íslands, til að fara yfir þessi mál og að Lagastofnun háskólans hefði formennsku í nefndinni. Þessi tillaga var flutt á Alþingi fyrir tæpu ári síðan, í febrúar 1992. Það hefði verið fullt ráðrúm til þess að hafa þennan hátt á við athugun málsins og freista þess með þeim hætti að fá niðurstöðu í þetta viðkvæma deilumál, spurninguna um stöðu samningsins gagnvart íslenskri stjórnskipun. Við því var hins vegar ekki orðið af hálfu hæstv. utanrrh. eða meiri hlutans á Alþingi. Hæstv. ráðherra greip málið í sínar hendur um leið og hann sagði stjórnarliðum á þinginu að hafa sig hæga um þetta efni með því að setja á fót nefnd fjórmenninganna sem svo mjög hefur komið við sögu á Alþingi síðan í umræðunni.
Þar var gripið til þess ráðs að kalla til lögfræðinga sem að hluta til höfðu þá stöðu varðandi málið að þeir geta engan veginn talist óhlutdrægir eða óháðir gagnvart málinu. Þar var um að ræða sérfræðing sem utanrrn. hafði notað í þjónustu sinni á fyrri stigum við athugun málsins og hafði skilað álitsgerðum til utanrrn. sem launaður sérráðinn starfsmaður fyrir ráðuneytið. Það er auðvitað algerlega útilokað og óþekkt meðal þjóða sem vilja láta taka sig alvarlega að þannig sé staðið að málum við úttekt á viðkvæmu og vandasömu máli um grundvallaratriði. Annar aðili í þessari nefnd var mætur embættismaður sem var í miðjum klíðum að vinna að athugun málsins á vegum þess ráðuneytis sem hann starfar í. Getur nú hver og einn séð hvað mikið er upp úr því að leggja að kalla til aðila til að veita umsögn um eigin efni, svo ég segi ekki eigin sök með hliðsjón af máltækinu að dæma í eigin sök, eins og þarna var um að ræða, starfsmann sem vann að málinu sem starfsmaður ráðuneytis.
Það er því eðlilegt að sú niðurstaða sem lá fyrir í júlí sl. frá þessari nefnd þætti harla léttvæg skoðun þessa máls og fengi mjög mikla og harða gagnrýni. Þeir urðu líka nokkrir lögmennirnir sem að eigin frumkvæði báru fram önnur sjónarmið við Alþingi Íslendinga og utanrmn. og viðruðu áhyggjur sínar yfir þeirri stefnu sem hér væri haldið fram af hálfu hæstv. utanrrh. og lögðu fyrir gild álit. Hæstv. utanrrh. lét sig hins vegar ekki muna um að sletta glósum um þessa lögmenn sem af samviskusemi og gerhygli unnu álitsgerðir fyrir þingið og höfðu raunar viðrað áhyggjur sínar áður en eftir þeim var kallað og sumir gerðu það án þess að eftir væri kallað.
Það er satt að segja ósæmilegt þegar þannig er staðið að verki í stað þess að meta það og stuðla að því að viðkvæmt mál af þessum toga um grundvallaratriði, stöðu samningsins gagnvart stjórnskipun landsins, fái eðlilega athugun. Það var eitthvað annað. Hér var sá sem reitt hefur fram álitsgerð til utanrmn. þingsins og vitnað var til í grg. með þeirri tillögu sem ég lagði til í febrúarmánuði sl. sproksettur af hæstv. utanrrh. Og ekki í fyrsta sinn því hann er talinn af hæstv. ráðherra hafa það á móti sér að vera ungur að árum og vera auk þess sérhæfður í frumbyggjarétti. Þetta er meðal þess vansa sem hæstv. ráðherra finnur á ráði þessa doktors og þjóðréttarfræðings sem þarna skilaði áliti.
Hæstv. ráðherra ætti að spara sér slíkt í ræðum frammi fyrir alþjóð. Það er ekki til
að auka traust á þeim grunni sem hann stendur á með þetta mál gagnvart íslensku stjórnarskránni og það verður ekki traustverðugra ef litið er á málafylgju þeirra manna fjögurra, sumra hverra, sem lögðu fram álit sitt í júlí sl. Hér hefur verið rifjað upp í umræðunni, m.a. af hv. 4. þm. Reykv., hvernig prófessor Gunnar G. Schram hélt málinu að því er varðar þennan samning, þann 8. jan. 1991 í sjónvarpinu, hvaða orðum hann fór um þennan samning og hvert hyldjúp ósamræmis er á milli þess sem þá var haldið fram og þeirrar niðurstöðu sem reidd var fram af nefnd fjögurra aðila, sem ég hef hér um fjallað, sem utanrrh. skipaði til þess að skila áliti um málið. Ég ætla ekki, virðulegur forseti, að taka tíma til þess að lesa þau ummæli Gunnars G. Schrams aftur, sem hann hafði viðhafði í ársbyrjun 1991, en ég hlýt að minna á þetta þegar við ræðum þetta mál við 3. umr. og vænti að það gangi inn í söguna hvernig að þessu máli var staðið sem víti til varnaðar í viðkvæmu og stóru máli.
Ég vek jafnframt athygli á því að viðkomandi lögmaður og prófessor hefur ekki haft fyrir því að skýra það misræmi opinberlega, svo mér sé kunnugt, sem er á milli álitsgerðar hans frá því í ársbyrjun 1991 og hins vegar hálfu öðru ári síðar. Ég hef ekki séð það a.m.k. og ekki orðið var við að það hafi verið gert.
Hér er um svo mikinn grundvallarþátt að ræða að það er satt að segja undarlegt að það skuli finnast meiri hluti á Alþingi Íslendinga sem telur sig hafa samvisku til að styðja þennan samning án þess að búið sé að fara með öðrum hætti ofan í saumana á þessu máli en gert var af nefnd utanrrh. og eitthvert mark sé tekið á þeim mörgu aðvörunarorðum sem fallið hafa af öðrum sérfróðum lögmönnum fyrir utan marga hv. alþm. sem viðrað hafa áhyggjur sínar í umræðu um málið.
Ég minni á það í hvern ófarnað stefnt er með stórmál af þessu tagi ef svo færi á seinni stigum, sem ekki er hægt að útiloka --- miklu frekar líkur á að spurningin um hvort samningurinn samrýmist stjórnarskránni geti orðið álitaefni á seinni stigum eftir að svona samningur hefði verið lögfestur --- að dómur félli að svo væri ekki og samningur þessi væri markleysa eftir að menn hefðu reynt að taka á málum í krafti samningsins innan lands, í atvinnulífi, fjármálalífi og varðandi þá fjölmörgu þætti sem samningnum tengjast. Þetta eru ekki forsvaranleg vinnubrögð. Það er ekki mönnum bjóðandi að standa þannig að verki varðandi grundvallarþætti í vinnubrögðum. Og þetta vil ég ítrekað vara við og mótmæla að þannig sé að málum staðið.
En vinnubrögðin sem hæstv. utanrrh. hefur staðið fyrir eru ótraust á mörgum öðrum sviðum sem tengjast samningnum. Ég hef fyrr nefnt í umræðu um þetta mál hvernig staðan er gagnvart Evrópudómstólnum og úrskurðum hans, sem okkur ber að gæta við framkvæmd samningsins, sem rekja má til upphafs Evrópubandalagsins til þessa dags sem og úrskurðum sem felldir verða af hálfu Evrópudómstólsins á seinni stigum. Þar er ekkert um smámál að ræða. Þar er um grundvallaratriði að ræða. Evrópudómstóllinn er æðsta vald í Evrópubandalaginu. Og þeir sem ætla að sniðganga hann komast nú fljótt að því fullkeyptu. Það fengu menn að vita þann 14. des. 1991 þegar þennan samning bar upp á eitt skerið af mörgum sem hefur orðið á hans leið, þegar Evrópudómstóllinn gerði athugasemdir við samninginn. Þá var alveg ljóst að lengra yrði ekki haldið með málið á þeirri braut enda varð það niðurstaðan. Síðar veitti dómstóllinn umsögn, mig minnir 10. apríl 1992, þar sem sú breyting sem gerð var var ekki talin stangast á við Evrópuréttinn í grundvallarefnum með þeim hætti sem hin fyrri gerð var talin gera. Ég er ekki að segja það vegna þess að þetta tengist 6. gr. með beinum hætti heldur samningnum á undirbúningsstigi en engu að síður sýnir það okkur stöðu Evrópudómstólsins í kerfinu og að fram hjá hans niðurstöðum verður ekki gengið. Hann er fremsti vörsluaðili Rómarréttarins, Rómarsamningsins, og á drjúgan þátt í því að þróa löggjöf Evrópubandalagsins því að dómar hans hafa auðvitað áhrif á allt réttarsviðið.
Hæstv. utanrrh. ætlar að reyna að sleppa með það að gefa út bók með dómareifunum sem hann hefur skilað okkur handriti að og ég hef rakið nokkur dæmi um fyrr við umræðu um þetta mál og ætla ekki að fara lengra ofan í það efni. En ég vara mjög sterklega við því að ætla að halda á málinu eins og er ásetningur ráðherrans að gera, að leggja
ekki þessa úrskurði fyrir á íslensku máli áður en að samningurinn verður afgreiddur þannig að unnt sé fyrir réttarkerfið í landinu að standa að málum á sínum vettvangi á heldum grunni og eins og íslensk lög bjóða: Að styðjast við íslensku varðandi dómsskjöl og dómsúrskurði. Það verður ekki gert nema þessum grunni verði kippt í lag og þetta liggi fyrir í samræmdri opinberri þýðingu.
Þetta er aðeins einn angi af þeim seinagangi sem hefur verið á að reiða hér fram einstök skjöl sem varða samninginn og undirskjöl hans. Ég skil vel að þar hefur verið glímt við mikið verk og þeir eiga allan heiður skilið sem hafa reynt að vinna sig í gegnum það efni. En það hefur hins vegar ekki fallið að þeirri ferð sem hefur verið á þessu máli. Yfirleitt hafa þessi mál komið fram seint og um síðir og þannig ekki nýst Alþingi eins og þurft hefði að vera í sambandi við skoðun málsins og meðferð alla. Það er sannarlega ekki til eftirbreytni.
Það sama gildir síðan varðandi frumvörp er varðandi útfærslu mála að því er snertir að aðlaga íslensk lög þessum samningi. Þar eru menn í rauninni ekki nema í byrjunarsporum. Aðeins fátt eitt er komið til afgreiðslu og úr nefndum og sumt ekki komið fram í þinginu á sama tíma og hæstv. ráðherra vildi hafa þetta mál í höfn og þau frumvörp varðandi ýmis grundvallaratriði sem tengjast þessu máli og sem hæstv. ráðherra lét að liggja í ræðu sinni í fyrradag að væri í rauninni öllu til skila haldið, m.a. varðandi íslenskar orkulindir, svo dæmi sé tekið, og stöðu útlendinga og aðgengi að íslenskum orkulindum á grundvelli samningsins.
Þar standa málin með þeim hætti að ekki er komið fram stjfrv. um málið. Hæstv. ráðherra sagði: Ja, þetta verður allt í lagi bara ef menn samþykkja það frv. sem hugmyndin er að flytja á Alþingi um þetta efni. ( Gripið fram í: Það var boðað í nóvember.) Það er nú orðið lengra en í nóvember. Ég held að það hafi verið á fyrra ári sem þetta mál átti að koma fram ef ekki árið þar á undan, en það er önnur saga. Málið er ekki enn komið fram og ég hef ekki heyrt um efnisatriði þessa máls annað en þá almennu stefnu um þjóðareign á orkulindum, stefnu sem ég hef tekið undir og flutt frumvörp um. Eitt frumvarp af minni hálfu og okkar þingmanna Alþb. liggur í iðnn. þingsins og mætti þess vegna taka afstöðu til þess nú á síðustu stigum til að forða hinu versta í þessum efnum. Ég vil spyrja hæstv. utanrrh.: Liggur það fyrir að Sjálfstfl., hæstv. ráðherra, skrifi upp á það stefnumið að íslenskar orkulindir verði lýstar þjóðareign? Það þættu sjálfsagt nokkur tíðindi ef orðið er samkomulag um það efni. Ég vænti þess að hæstv. ráðherra svari þeirri spurningu minni því að það varðar stöðu þessa undirstöðuþáttar og hvort einhver innstæða er á bak við staðhæfingar ráðherrans að tryggt hafi verið að íslenskar orkulindir verði ekki á uppboði samkvæmt fjórfrelsisreglum ef svo færi, sem ríkisstjórnin hefur boðað, að orkufyrirtækin hérlendis yrðu einkavædd. ( Utanrrh.: Er ekki rétt að beina þessari spurningu til talsmanns Sjálfstfl.?) Ég beini þessu til hæstv. utanrrh., sem hafði hér uppi mál um þetta efni fyrir tveimur dögum síðan og hlýtur að geta upplýst hvort þessi grundvallarþáttur sé á heldu innan ríkisstjórnarinnar. Hæstv. umhvrh., sem er viðstaddur umræðuna, gæti e.t.v. hjálpað til því að þetta snertir málasvið sem hæstv. umhvrh. er vörslumaður að með vissum hætti og áreiðanlega áhugamaður um að tryggilega verði gengið frá miðað við að hann ætlar að bera ábyrgð á þessum samningi. Það er ekki aðeins spurningin um stöðuna varðandi okkar grundvöll, náttúruauðlindir landsins og stjórnskipun landsins. Það er spurningin um það hvernig menn ætla að standa að afgreiðslu þessa afdrifaríka máls á Alþingi og síðan gagnvart íslensku þjóðinni.
Ég nefndi það í upphafi ræðu minnar að það virðist vera hugmynd hæstv. utanrrh. og ríkisstjórnarinnar að fá þennan samning lögfestan eins og hann var undirritaður í Óportó 2. maí 1992. Samning sem ekki rekur neitt smiðshögg á þetta mál af hálfu þingsins því að hingað verður málið að koma á nýjan leik þegar og ef það verður frágengið á milli Evrópubandalagsins og EFTA-ríkjanna á nýjan leik eftir þá þann hnút sem málið er nú statt í. Það þýðir jafnframt að þau lög sem sett verða verða lögð fyrir forseta landsins á grundvelli 26. gr. stjórnarskrárinnar innan tíðar ef hér verða greidd atkvæði að lokinni þessari umræðu og málið lögfest. Og menn þekkja hvernig það liggur fyrir.
Í þessu sambandi hefur þeirri spurningu verið varpað fram hvernig á því yrði tekið og auðvitað minnt á þá stöðu sem málið þá hefur. Ég minni á það að um stjórnarskrárákvæðin hefur verið fjallað af nokkrum aðilum, m.a. Sigurði Líndal, prófessor við Háskóla Íslands, í nýlegu eintaki tímaritsins Skírnis. Þar fjallar hann um stjórnskipulega stöðu forseta Íslands í sambandi við ýmis efni, bæði sögulega séð og hvernig hann metur það. Niðurstöður prófessorsins eru á þessa leið, með leyfi forseta:
,,Af því sem nú hefur verið rakið má draga þessar ályktanir: Forseti íslands er ekki valdalaust sameiningartákn. Forsetinn þarf atbeina ráðherra til flestra beinna athafna en hins vegar ekki til synjana sem honum eru heimilar að stjórnlögum. Ákvæði 11. gr. stjórnarskrárinnar um að forseti sé ábyrgðarlaus af stjórnarathöfnum ná ekki til þeirra.
Forseti hefur vissan frumkvæðisrétt, t.d. mjög frjálsar hendur við það hvernig hann hagar störfum við stjórnarmyndun. Venja hefur ekki breytt stöðu forseta að þessu leyti. Þjóðkjör forseta er til marks um að hann gegni í reynd því stjórnskipulega hlutverki sem finna má stoð fyrir í stjórnlögum. Það styrkir stjórnskipulega stöðu hans.
Það er í fyllsta samræmi við hlutverk forseta sem þjóðarleiðtoga og sameiningarafls að standa vörð um stjórnlögin, stofnsáttmála ríkisins sem heitir stjórnarskrá lýðveldisins Íslands.``
Þetta eru niðurstöður prófessorsins um það efni.
Virðulegi forseti. Ég hef hér vikið að ýmsum þáttum sem hæstv. utanrrh. kom að í sínu máli og tengjast ræðu hans við upphaf 3. umr. Hæstv. ráðherra kom þar að fleiri þáttum sem ástæða væri til að rekja en ég ætlaði mér ekki að fara yfir sviðið allt sem hæstv. ráðherra gaf tilefni til í sinni ræðu. Ég hef minnst hér á og rakið ýmsar staðleysur sem hæstv. ráðherra hélt fram og það hafa fleiri þingmenn gert við þessa umræðu. Hins vegar verður það ekki ofgert í raun þegar ráðherrar ganga fram með jafnsmekklausum hætti, að bera opinberar stofnanir fyrir útreikningum og tölum, eins og hæstv. ráðherra gerði, án þess að geta um forsendur og fyrirvara og halda því að þjóðinni að hér sé á ferðinni samningur sem færi henni gull og græna skóga. Ég held að það sé að lúkast upp fyrir ýmsum sem höfðu talið að í þessum samningi væri einhverrar verulegrar uppskeru að leita að svo er ekki.
Á þessu máli eru það margir meinbugir, svo mikil óvissa og svo miklu til kostað varðandi undirstöðuatriði sem Íslendingum eru kær, þar á meðal varðandi þjóðfrelsið sjálft, að þeim fer fjölgandi sem fylgjast með þessu máli og vilja sjá það sem fyrst út úr heiminum og eiga ekki aðra ósk heitari en þá að þessi samningur fari á ruslahauga sögunnar og aldrei reyni á hann gagnvart Íslendingum og íslensku þjóðlífi.
Ég hef frá upphafi mælt gegn því að menn færu út á þá braut sem lagt var inn á 1989 og fetuð hefur verið síðan af hæstv. utanrrh. vegna þess að mér þótti nokkuð ljóst að það gæti orðið erfitt fyrir okkur Íslendinga að komast út af þeim vagni sem þá var lagt upp í ferð með. Og það hefur orðið sýnist mér niðurstaðan. Það er hins vegar jafnfráleitt að ætla að afsaka sig með því að hafin hafi verið könnun mála og lagt upp í athugun mála og af þeim sökum verði menn að leiða mál til lykta með þeim hætti sem hér er lagt til. Niðurstaðan af athugun málsins átti auðvitað að vera sú fyrir lifandis löngu að menn segðu: Hér er samningur sem getur e.t.v. þjónað einhverjum tilgangi fyrir aðrar þjóðir, það látum við óátalið, en fyrir Íslendinga og íslenskt samfélag er hann ekki vænlegur. Af þeim sökum eigum við að snúa okkur að því sem nærtækara er í íslensku þjóðlífi og byggja á því sem við höfum og þróa okkar mál út frá þeirri stöðu sem við stöndum í, þeim ágætu kostum sem því eru samfara. Og það eru þau ráð sem að ég hef veitt í sambandi við þetta mál þeim sem á mig hafa viljað hlýða og ég endurtek það enn á meðan það er ekki um seinan, að það er það ráð sem Alþingi Íslendinga ætti að taka, að vísa þessu máli frá. Enn er til þess tími við afgreiðslu þessa frv. sem að hér er greinilega hugmyndin, virðulegur forseti, að bera upp til atkvæða að lokinni þessari umræðu. En það eru þó ekki lok þessa máls eða endanlegar lyktir, vegna þess að öllum er ljóst, meira að segja hæstv. utanrrh., að hann þarf að koma enn á ný með mál þetta fyrir Alþingi, ef svo fer að samningur verði úr þeim slitrum sem fyrir hafa legið og hér eru enn og aftur fram bornar með þessu frv.
Ég vænti þess að þetta ár líði ekki án þess að Íslendingar beri gæfu til að vísa þessum kaleik frá. Ég á enga ósk betri til íslenskrar þjóðar en að svo megi verða nú í upphafi árs. Við höfum allt of lengi dvalið við þetta mál, við þetta óefni sem efnt er til með þessum samningi. Við eigum mörg brýn og nærtæk mál við að fást, en við eigum líka við að glíma að tryggja hér sem bestan grunn fyrir framtíð Íslands. Við eigum að líta til framtíðar, til langs tíma varðandi stór mál sem varða heill og hamingju þjóðar okkar. Við gerum það best með því að byggja á þeim grunni sem við nú stöndum á í staðinn fyrir að stíga upp á þann vagn sem hugmyndin er af stjórnvalda hálfu að senda til Brussel með aðild að Evrópsku efnahagssvæði og síðan með inngöngu í Evrópubandalagið ef að líkum lætur og óskir þeirra sem þegar eru farnir að mæla með þeirri niðurstöðu standa til. Það má aldrei verða.