[10:36]
Utanríkisráðherra (Jón Baldvin Hannibalsson) :
Virðulegi forseti. Í þessari ræðu mun ég fjalla um það helsta sem takast þarf á við í náinni framtíð í utanríkis- og milliríkjasamskiptum, einkum lífsbjörg okkar í hafinu, stöðuna í öryggis- og varnarmálum og loks samrunaferlið í Evrópu.
Ekki verður farið yfir öll atriði utanríkismála en þær umræður sem nú eru að hefjast gefa að sjálfsögðu tækifæri til skoðanaskipta um fleiri mál en þau sem ég get vikið að í tiltölulega stuttri ræðu.
Einhver stærsti áfanginn í giftudrjúgri sókn íslensku þjóðarinnar til bættra lífskjara er án nokkurs vafa hafréttarsamningur Sameinuðu þjóðanna frá árinu 1982. Ísland var í fararbroddi þeirrar umræðu meðal þeirra ríkja er unnu nær tíu ára þrotlaust starf við undirbúning hans. Því fer vel á því að hann öðlast gildi á því ári þegar við fögnum 50 ára afmæli lýðveldisins.
Íslendingar hafa frá upphafi átt aðild að svokölluðum hópi ,,kjarnaríkja`` á úthafsveiðiráðstefnu Sameinuðu þjóðanna. Nú þykir næsta víst að takast muni að ná samkomulagi um bindandi alþjóðasamning um úthafsveiðar þótt endanlegt samþykki allra ríkja liggi ekki fyrir. Sú niðurstaða mun verða okkur Íslendingum mikilvæg, bæði varðandi stjórnun fiskveiða utan efnahagslögsögunnar og einnig hvað varðar aðgang okkar að fjarlægum miðum.
Deilur okkar við Norðmenn um veiðar íslenskra skipa í Smugunni og á verndarsvæðinu við Svalbarða hafa verið í brennidepli íslensks þjóðlífs að undanförnu. Ég hef frá upphafi lagt höfuðáherslu á að við leysum þessi ágreiningsmál með samningum. Ekki þarf að koma á óvart að íslenskir sjómenn og útgerðarmenn leiti í framtíðinni í vaxandi mæli á fjarlægari mið til að draga björg í bú. Íslendingar telja sig í fullum rétti til að veiða á alþjóðlegu hafsvæði, einnig því sem kallað er Smugan. Við getum heldur ekki fallist á réttargrundvöll hins norska fiskverndarsvæðis við Svalbarða. Í 2. gr. Svalbarðasamningsins frá 1920 er kveðið skýrt og ótvírætt á um það að allir þegnar frá aðildarríkjunum og skip þeirra skuli njóta sama réttar til veiða á eyjunum og í landhelgi þeirra. Með því að lýsa einhliða yfir fiskverndarsvæði Noregs og 200 sjómílna svæði út frá Svalbarða hefur Noregur tekið sér vald, bæði til að setja þar fiskverndarreglur og úthluta veiðikvótum að eigin geðþótta, án samráðs við samningsaðila. Þrátt fyrir mikilvægi fiskveiða fyrir okkur Íslendinga erum við nú eina fiskveiðiþjóð Evrópu sem Norðmenn vilja útiloka frá veiðum á Barentshafi. Við teljum ótvírætt að alþjóðlegur dómstóll kæmist að þeirri niðurstöðu að jafnræðisregla 2. gr. Svalbarðasamningsins eigi að gilda á öllu þessu svæði.
Íslendingar og Norðmenn eiga margvíslegra sameiginlegra hagsmuna að gæta á sviði sjávarútvegs og fiskveiða. Þar er ekki bara um að ræða þorsk í Barentshafi heldur líka loðnu, síld, karfa, svo og rækju sem Norðmenn sækja nú í og er sameiginlegur stofn okkar og Grænlendinga. Bæði Ísland og Noregur vilja koma í veg fyrir ofveiði á úthafinu utan 200 sjómílna. Bæði löndin hafa tekið virkan þátt í fundum úthafsveiðiráðstefnu Sameinuðu þjóðanna. Báðum þjóðum ætti að vera það mikið kappsmál að farsæl lausn fáist á ráðstefnunni.
Starfshópur sem skipaður er fulltrúum frá forsrn., utanrrn. og sjútvrn. hefur á undanförnum vikum unnið að málinu. Verkefni starfshópsins eru m.a. að undirbúa málflutning Íslendinga á vettvangi Sameinuðu þjóðanna, einkum á úthafsveiðiráðstefnunni; að undirbúa samninga við Norðmenn og Rússa um veiðar í Barentshafi og hugsanlega málshöfðun Íslendinga fyrir Alþjóðadómstólnum í Haag. Starfshópnum er ætlað að vera ríkisstjórninni til ráðgjafar um stefnumörkun og málflutning í hafréttarmálum og hafa samráð við og veita sérfræðiráðgjöf úthafsveiðinefnd þingmanna og hagsmunaaðila.
Að mínu mati er brýnt að finna sanngjarna lausn á þessari deilu hið fyrsta. Vegna samninga Norðmanna og Rússa um veiðar á þessum hafsvæðum hlýtur lausnin að lokum að felast í þríhliða samningum Íslands, Noregs og Rússlands. Engin niðurstaða mun hins vegar fást nema íslensk skip fá sanngjarnari og varanlegri veiðiheimildir í Barentshafi og að við ákvörðun þeirra veiðiheimilda sé tekið tillit til ástands fiskstofna.
Það er miður að úfar skuli hafa risið með fornum frænd- og vinaþjóðum. Því fyrr sem við leiðum þetta mál til lykta með skynsamlegum samningum, þeim mun betra.
Við Íslendingar höfum getið okkur góðan orðstír á alþjóðavettvangi fyrir að hafa ábyrga afstöðu til lífríkis hafsins og verndar þess. Við höfum viljað koma í veg fyrir ofveiði og fært þungbærar fórnir sjálfir í þeim tilgangi með ströngu fiskveiðistjórnunar- og eftirlitskerfi. Við höfum lagt mikla áherslu á nauðsyn þess að koma í veg fyrir mengun hafsins. Út á þessa inneign m.a. höfum við náð árangri á alþjóðlegum vettvangi í því að fá aðrar þjóðir til að taka tillit til okkar sjónarmiða, þar á meðal í hafréttarmálum á sínum tíma.
Virðulegi forseti. Grundvallarstefna okkar Íslendinga í hvalveiðimálum er skýr og skilmerkileg. Við eigum rétt á því að nýta þessa auðlind svo sem aðrar með sjálfbærum hætti. Við vitum að grisjun stofna er bæði góð búmennska og rétt umhverfisstefna. Á þessu getum við staðið og þurfum ekkert að skammast okkar fyrir það á alþjóðavettvangi. Raunar þurfum við að efla kynningu á okkar málstað sem byggir á skynsamlegri nýtingarstefnu. Í þessu máli snýst spurningin ekki um markmið heldur aðferðir til að ná þeim markmiðum.
Almennt má ljóst vera að smáþjóðum er styrkur að því, raunar nauðsyn, að starfa á vettvangi viðurkenndra alþjóðasamtaka. Í þessu tiltekna máli hefur okkur og raunar fleirum þótt sá alþjóðlegi vettvangur sem viðurkenndur er lítt traustvekjandi. Um árabil hunsaði Alþjóðahvalveiðiráðið niðurstöður eigin vísindanefndar varðandi stofnstærðir og veiðiþol.
Á síðasta ársþingi Alþjóðahvalveiðiráðsins í maí á þessu ári varð hins vegar sú breyting að samþykkt var stefnumarkandi ályktun um réttmæti niðurstöðu vísindanefndarinnar og að leggja beri vísindalegt mat til grundvallar þegar ákvarðanir eru teknar. Þótt hér sé ekki um bindandi samþykkt að ræða sem leiði óhjákvæmilega til afnáms hvalveiðibannsins er þetta tvímælalaust skref í rétta átt. Sú spurning hlýtur að vakna hvort ekki sé rétt að við vinnum með samstarfsfúsum þjóðum að frekari framgangi málsins á þessum vettvangi sem þó hefur fengist viðurkenndur á alþjóðavettvangi. Við höfum fengið skýrar ábendingar, jafnt frá þeim sem eru okkur sammála í þessu máli sem og hinum, að ekki sé um annan vettvang að ræða. Ef við grípum til einhliða aðgerða er hætt við að þetta mál öðlist eigin skriðþunga sem við og þeir sem vilja okkur vel fáum ekki við ráðið.
Í þessu máli þurfum við Íslendingar að beita bæði lagni og sýna langlundargeð. Við verðum að hafa vit á að sveigja frá skerjum og það sjálfsöryggi að geta umborið tímabundið ofríki fáfræðinnar, fullviss þess að á endanum muni vísindaleg rök og heilbrigð skynsemi reynast fordómum yfirsterkari.
Ég tel rétt að við göngum á ný í Alþjóðahvalveiðiráðið en með þeim fyrirvara að við samþykkjum ekki hvalveiðibannið frá 1982. Þetta yrði fyrsta raunhæfa skrefið að því marki að hefja hvalveiðar að nýju innan viðurkenndra vébanda. Um þetta þurfum við að ná breiðri samstöðu hér heima og hafa náið samráð og samvinnu við þá sem málið varðar á erlendum vettvangi.
Þetta ár hefur fyrir margra hluta sakir verið eitt það markverðasta í seinni tíma sögu Atlantshafsbandalagsins. Framkvæmd ákvarðana leiðtogafundarins í janúar ásamt ötulu starfi Norður-Atlantshafssamvinnuráðsins sýna að aðlögun bandalagsins að breyttum aðstæðum hefur tekist farsællega.
,,Samstarf í þágu friðar`` hefur lagt grundvöll að nánari samvinnu og gagnkvæmu trausti í öryggismálum Evrópu á viðkvæmu breytingaskeiði. 23 ríki taka nú þátt í þessu samstarfi, þar á meðal hin fyrrum hlutlausu ríki Svíþjóð og Finnland.
Við fögnum þeim árangri sem þegar hefur náðst í samskiptum Atlantshafsbandalagsríkja við Rússland. Varanlegur stöðugleiki og öryggi í Evrópu hlýtur að vera tálsýn ef ekki er tekið tillit til þessa stærsta ríkis álfunnar.
Alvarleg umræða um stækkun Atlantshafsbandalagsins er þegar hafin. Ekki er í raun lengur spurt um hvort heldur hvenær og þá hvaða ríki komi til álita. Sum samstarfsríkjanna eru betur undir það búin en önnur að takast á við þær skuldbindingar sem fylgja aðild. Jafnframt er ljóst að við einhvers konar neitunarvald Rússlands gegn aðild einstakra ríkja verður ekki unað enda verður því ekki haldið fram nema með haldbærum rökum að aðild nýrra lýðræðisríkja í Mið- og Austur-Evrópu að sameiginlegu öryggiskerfi Evrópuríkja ógni á nokkurn hátt öryggi Rússlands.
Skoða verður stækkun Atlantshafsbandalagsins með hliðsjón af þeirri öru og flóknu þróun sem á sér stað meðal Evrópusamtaka í dag. Í umræðunni um áhrif stækkunar Evrópusambandsins vill öryggispólitíski þátturinn því miður oft gleymast. Ný aðildarríki sambandsins vilja flest ef ekki öll ganga til liðs við Vestur-Evrópusambandið þar sem sameiginleg varnar- og öryggismálastefna ESB verður mótuð þegar fram líða stundir eins og Maastricht-samningurinn kveður á um. Þetta mun hafa grundvallaráhrif á Atlantshafsbandalagið þar sem Vestur-Evrópusambandinu er ætlað það hlutverk að verða Evrópustoðin í bandalaginu. Janúarfundur leiðtoga Atlantshafsbandalagsins lýsti yfir eindregnum stuðningi við þetta hlutverk Vestur-Evrópusambandsins.
Aukaaðild Íslands að Vestur-Evrópusambandinu gefur okkur vissan aðgang að þessum vettvangi þar
sem við getum fylgst með mikilvægri umræðu sem augljóslega varðar öryggishagsmuni okkar.
Á vettvangi Evrópuráðsins beinist athyglin að miklu leyti að vandamálum sem varða styrkingu lýðræðislegra stjórnarhátta og varðveislu friðar í Austur-Evrópu. Mikilvægustu verkefnin á vettvangi Evrópuráðsins eru nú að ákveða hvort Rússlandi verði veitt aðild að ráðinu og að vinna að kerfisbundinni aðstoð við lýðræðisþróun í Austur-Evrópu þar á meðal í samstarfi við RÖSE. Nú nýverið hefur á vettvangi Evrópuráðsins verið gengið frá samningi um réttindi þjóðernisminnihluta sem ætlunin er að verði undirritaður á ráðherrafundi Evrópuráðsins 10. nóv. nk. Samningurinn er fyrsti alþjóðasamningurinn sem gerður hefur verið sérstaklega um réttindi þjóðernisminnihluta.
Ekki þarf að orðlengja hve mikilvægt tvíhliða varnarsamstarf okkar við Bandaríkjamenn hefur verið. Ásamt aðildinni að Atlantshafsbandalaginu hefur það verið undirstaða öryggis- og varnarstefnu okkar. Sú grundvallarstaða hefur ekki breyst. Það var því vissulega ánægjulegt að í upphafi þessa árs náðist samkomulag við Bandaríkjamenn um aðlögun varnarskuldbindinga að nýjum aðstæðum. Samkomulagið hefur að markmiði að tryggja Íslandi áfram virkar loftvarnir með minni viðbúnaði. Í bókun þeirri, sem við Perry, varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, undirrituðum 4. janúar sl., eru fyrri skuldbindingar beggja aðila á grundvelli tvíhliða varnarsamningsins frá 1951 áréttaðar. Auk þess er kveðið á um nauðsyn náins samráðs, bæði tvíhliða og innan Atlantshafsbandalagsins eftir því sem þörf verður á frekari aðlögun bandalagsins að nýjum aðstæðum á sviði öryggismála.
Í ferð minni til Bandaríkjanna um síðustu mánaðamót áréttaði ég þá afstöðu íslenskra stjórnvalda að ekki verði dregið frekar úr þeirri varnargetu sem nú er í landinu því hún sé í lágmarki.
Virðulegi forseti. Við stofnun EFTA voru uppi þau sjónarmið að innan samtakanna mætti marka aðrar leiðir en þær sem mótaðar voru innan Evrópubandalagsins (EB). Við brotthvarf Bretlands úr EFTA varð ljóst að þungamiðja viðskiptasamstarfs í Evrópu hlyti að vera innan EB. EFTA varð í raun samstarfsvettvangur ríkja sem lögðust á eitt um að tryggja hagsmuni sína gagnvart Evrópubandalaginu, m.a. með fríverslunarsamningum við bandalagið. Þetta samstarf náði hápunkti með EES-samningunum sem jafnframt reyndist vera svanasöngur samtakanna. Samstarfið var orðið svo náið að fimm aðildarríki EFTA ákváðu að sækja um aðild að ESB og fjögur þeirra náðu samningum. Samningsniðurstöður hafa þegar verið staðfestar og samþykktar í þjóðaratkvæðagreiðslum í Austurríki og Finnlandi. Þótt ekki hafi enn verið greidd atkvæði í Noregi og Svíþjóð er ljóst að eftir næstu áramót verður EFTA naumast svipur hjá sjón.
Ef aðildarsamningar Noregs og Svíþjóðar verða samþykktir í þjóðaratkvæðagreiðslu verður framvegis ekki hægt að reiða sig á samráð og samstarf við önnur EFTA-ríki í samskiptum við Evrópusambandið. Þá verður Ísland í framtíðinni trúlega eitt á báti.
EFTA hefur sem stofnun skilað góðu dagsverki. En það er mat samstarfsþjóða okkar í þessum samtökum að þetta samstarfsform dugi ekki lengur. Til að tryggja viðvarandi árangur þurfi frekari fjölþjóðlegar skuldbindingar og nánara samstarf milli þjóða Evrópu.
Framkvæmd EES-samningsins hefur í stórum dráttum tekist vel þá níu mánuði sem samningurinn hefur verið í gildi. EES-samningurinn hefur ótvírætt sannað gildi sitt, enda eru áður háværar gagnrýnisraddir orðnar hjáróma. Við Íslendingar höfum þegar haft áþreifanlegan hagnað af EES-samningnum. Þjóðhagsstofnun metur það svo að skilaverð útflutnings til Evrópusambandsins verði ár 500--1.000 millj. kr. hærra en það hefði orðið ef EES-samningsins hefði ekki notið við. Aðalatriðið fyrir íslenskt atvinnulíf er að með EES-samningnum er Ísland orðið óaðskiljanlegur hluti hins alþjóðlega evrópska viðskiptaumhverfis. EES- samningurinn mun halda gildi sínu þrátt fyrir fyrirhugaðar breytingar á EFTA og Evrópusambandinu. Vilji samningsaðila til þess hefur verið margítrekaður við fulltrúa Íslands eftir að aðildarsamningar umsóknarríkja voru í höfn. EES-ráðið staðfesti þann vilja sinn á fundi sínum í maí sl.
Engu að síður er nauðsynlegt að finna hagkvæmt fyrirkomulag til að tryggja trausta framkvæmd samningsins varðandi eftirlit og lausn deilumála. Efnislegar breytingar á samningnum sjálfum ættu þó að vera óþarfar. Ísland hefur ítrekað óskað eftir að hefja þessar fyrirhuguðu viðræður við framkvæmdastjórn Evrópusambandsins. Viðbrögð Evrópusambandsins hafa hins vegar verið á þá leið að rétt væri að bíða niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðslunnar nú seinast í Noregi í lok nóvember og hefja að því loknu samningaviðræður um framkvæmdaatriði samningsins í framtíðinni.
Ekki verður horft fram hjá því að innganga EFTA-ríkjanna fjögurra í Evrópusambandið mun gerbreyta stöðu Íslands bæði á norrænum og evrópskum vettvangi. Segja má að brýnustu viðskiptahagsmunir Íslands séu tryggðir með EES-samningnum. En það verður á brattann að sækja þegar við stöndum ein eftir EFTA-megin. Ljóst má vera að samskiptin við Evrópusambandið verða eftir sem áður langmikilvægustu viðfangsefni okkar í utanríkisviðskiptamálum hver svo sem endanleg stefna okkar verður hvað aðild að ESB varðar. Af því leiðir að finna verður lausn fyrir nánustu framtíð sem tryggi að íslensk stjórnsýsla verði efld til þess að geta upp á eigin spýtur greint, fylgst með og haft áhrif á, svo sem þess verður frekast kostur, gæslu íslenskra hagsmuna innan Evrópusambandsins nú þegar ekki verður lengur til að dreifa þeirri hagræðingu og þeim vinnusparnaði sem stofnanir EFTA og EES tryggðu íslenskum stjórnvöldum og við höfum ekki lengur stoð af stjórnkerfum EFTA-ríkjanna sem verða komin í Evrópusambandið.
Þær aðstæður, sem nú blasa við í Evrópu í kjölfar mestu breytinga sem átt hafa sér stað í álfunni frá lokum seinni heimsstyrjaldar, kalla óhjákvæmilega á endurmat utanríkisstefnu Evrópuríkja og hefur Ísland þar enga sérstöðu. Fyrr á þessu ári fól ríkisstjórnin stofnunum Háskóla Íslands að gera úttekt á því
,,hvaða þýðingu það hefur fyrir Ísland að standa utan Evrópusambandsins með hliðsjón af væntanlegri aðild annarra EFTA-ríkja`` og ,,að gerast aðilar að Evrópusambandinu``. Niðurstöður þessarar úttektar liggja nú fyrir að mestu leyti.
Í þeim kemur fram að almenn þróun alþjóðamála leiði óhjákvæmilega til þess að ríki heims verða í vaxandi mæli hvert öðru háðara. Á mörgum veigamiklum sviðum hafa ákvarðanir eins ríkis áhrif á önnur ríki, skuldbindandi alþjóðasamstarf eins og því er háttað innan Evrópusambandsins mun breyta valdsviði innlendra stjórnarstofnana. Það þrengir bæði og eykur valdsvið þeirra. Þá má lesa úr niðurstöðum skýrslnanna að standi Ísland eitt Norðurlanda utan Evrópusambandsins muni róðurinn þyngjast til muna og erfiðara verði en áður fyrir Ísland að gæta hagsmuna sinna. Við munum í sífellt minna mæli hafa aðstöðu til að hafa áhrif þar sem mikilsverðar ákvarðanir verða teknar sem varða íslenska hagsmuni, ekki aðeins varðandi viðskiptahagsmuni heldur einnig á öryggis- og varnarmál. Ef við stöndum utan sambandsins munum við vera fjarri vettvangi þegar mikilvægar ákvarðanir eru teknar varðandi grundvallarhagsmuni sem okkur geta varðað, ekki síst í sjávarútvegsmálum.
Í fyrrgreindum skýrslum eru tíundaðir margvíslegir kostir aðildar. Hins vegar verður ekki litið fram hjá þeirri staðreynd að óbreytt stefna Evrópusambandsins í fiskveiðimálum er hindrun sem ekki liggur enn ljóst fyrir hvernig leyst verður. Þjóðir sem byggja afkomu sína á auðlindum sjávar verða að fá öðruvísi samning en hinar sem engar slíkar auðlindir eiga. Þetta gildir einnig um norðlæga legu landsins.
Almenn niðurstaða í skýrslunum er sú að hag Íslands sé í framtíðinni betur borgið með en án aðildar að Evrópusambandinu. Breyttar forsendur í Evrópumálum kalli á endurmat á stöðu landsins.
Engan óraði fyrir þeim gífurlegu breytingum sem í vændum voru snemma árs 1989 þegar hafist var handa við að skipuleggja samstarf EFTA-ríkjanna og Evrópusambandsins í framtíðinni með samningnum um EES. Á tímum kalda stríðsins stóð hlutleysisstefna Svía og niðurnjörvuð utanríkisstefna Finna í skugga sovéska heimsveldisins aðild þessara ríkja fyrir þrifum. En nú eru breyttir tímar. Finnska þjóðin hefur með afgerandi hætti gefið til kynna hvar hún vilji skipa sér sess meðal þjóða. Flest bendir til að niðurstaðan í þjóðaratkvæðagreiðslu í Svíþjóð verði á sömu lund þótt meiri efasemda gæti varðandi Noreg. Umræða um framtíð Íslands í nýju evrópsku samhengi er því orðin tímabær. Þær spurningar sem við stöndum frammi fyrir í náinni framtíð eru ekki léttvægar. Getur Ísland eitt norrænna ríkja og e.t.v. eitt ríkja í Vestur- og Mið-Evrópu staðið til langframa utan við bandalag Evrópuríkja? Er það æskileg staða fyrir Íslendinga? Við skulum ekki gera lítið úr þeirri hættu á vaxandi einangrun sem kann að bíða okkar kjósum við að standa utan dyra.
Þessi nýja staða samræmist illa þeirri ímynd sem við höfum reynt að byggja upp undanfarna hálfa öld. Oft er því haldið fram að umsókn nú sé ótímabær. Evrópusambandið sé einfaldlega ekki tilbúið til að taka við fleiri aðildarríkjum fyrr en um eða jafnvel eftir næstu aldamót. Um þetta eru mjög skiptar skoðanir. Mitt mat er að biðin muni ekki skila okkur hagstæðari samningum en við ættum hugsanlega kost á í kjölfar aðildarsamninga við aðrar Norðurlanda- og EFTA-þjóðir.
Virðulegi forseti. Norræn samvinna hefur verið og er einn af hornsteinum íslenskrar utanríkisstefnu. Þetta samstarf við frændþjóðir okkar hefur verið okkur Íslendingum afar gagnlegt. Það er vilji okkar allra að hlúa að norrænu samstarfi í framtíðinni og styrkja það. Enginn vafi leikur á því að þessar þjóðir standa okkur næst að uppruna, menningu og þjóðfélagsgerð. Heimsókn hinna norrænu þjóðhöfðingja í sumar færði okkur enn einu sinni heim sanninn um þessi nánu tengsl.
Hins vegar er ljóst að forsendur eru að breytast, einnig hvað varðar Norðurlandasamvinnuna. Hún mun í vaxandi mæli taka mið af evrópskum forsendum. Ef Svíar og Norðmenn fylgja í fótspor Finna mun kjarni Norðurlandasamstarfsins framvegis fara fram innan Evrópusambandsins.
Samvinna hinna norrænu Evrópusambandsríkja eins og hún mundi snúa að okkur yrði að öllum líkindum þannig að einhverju þeirra yrði falið að upplýsa Íslendinga um það hvað til stæði að ræða innan Evrópusambandshópsins eða hvað ákveðið hefði verið á þeim vettvangi. Þetta yrði raunin á þeim fjölmörgu sviðum þar sem við höfum átt kost á þessu samstarfi á jafnréttisgrundvelli hingað til. Þetta þýðir ekki að forustumenn frændþjóða okkar vilji okkur ekki vel og muni ekki leggja sig fram um að miðla okkur því sem þeir geta. En við getum ekki búist við að verða annað en þiggjendur.
Virðulegi forseti. Ársins 1994 verður minnst sem sögulegs árs fyrir hið fjölþjóðlega viðskiptakerfi. Þann 15. apríl lauk eftir sjö ára vinnu umfangsmestu viðræðum um aukið frelsi í heimsviðskiptum sem átt hafa sér stað til þessa, hinum svokölluðu Úrúgvæ-viðræðum GATT. Þær fjölluðu ekki einungis um að opna markaði, lækka tolla og styrkja reglur GATT heldur voru einnig gerðir samningar um ný viðskiptasvið sem höfðu ekki áður fallið undir hið almenna samkomulag um tolla og viðskipti. Þetta eru viðskipti með þjónustu og vernd hugverkaréttinda. Síðast en ekki síst fela niðurstöður viðræðnanna í sér stofnun Alþjóðaviðskiptastofnunar sem mun mynda stofnanaramma utan um nýju samningana og endurbæta kerfið til lausnar deilumála.
Stefnt er að því að Alþjóðaviðskiptastofnunin taki til starfa um næstu áramót til að hafa umsjón með hinu nýja fjölþjóðlega viðskiptakerfi. Miðað við slakt efnahagsgengi í heiminum á undanförnum árum verður ekki komist að annarri niðurstöðu en að full þörf sé á þeim endurbættu reglum og stofnunum sem niðurstöður Úrúgvæ-viðræðnanna bera með sér. Ekki er síður þörf fyrir þann efnahagslega ávinning sem í samningnum felst. Almennt er talið að farsælar lyktir Úrúgvæ-viðræðnanna geti orðið það hreyfiafl sem
til þarf að leiða heimsbyggðina úr þeirri efnahagslægð sem hún er nú stödd í. Skrifstofa GATT hefur áætlað að vegna aukinna viðskipta og minni samkeppnishindrana gætu heimstekjur árið 2005 numið rúmlega 500 milljörðum Bandaríkjadala umfram það sem verið hefði án þessarar niðurstöðu.
Á meðan ríki hafa ekki fullgilt samninginn um Alþjóðaviðskiptastofnunina hefur samningsniðurstöðunum verið líkt við óinnleysta ávísun. Till. til þál. um fullgildingu samningsins um stofnun viðskiptastofnunarinnar, sem nýlega var samþykkt í ríkisstjórn, verður bráðlega lögð fyrir Alþingi.
Þegar þessi orð eru töluð hafa 27 ríki þegar fullgilt samninginn um Alþjóðaviðskiptastofnunina. Þróun mála hjá helstu viðskiptarisum heims, Bandaríkjunum, Evrópusambandinu og Japan, gefur ekki ástæðu til að ætla annað en að þar verði samningurinn fullgiltur fyrir sett tímamörk. Allt bendir því til að hin nýja stofnun muni taka til starfa um næstu áramót þó svo að einhver ríki hafi ekki gengið frá fullgildingu af sinni hálfu. Munu þau ríki þá í raun standa fyrir utan hið nýja viðskiptakerfi með tilheyrandi réttaróvissu. Ísland, sem svo mjög er háð greiðum og öruggum milliríkjaviðskiptum, getur illa búið við slík skilyrði. Mikilvægt er að tryggja okkur hlutdeild í hinu nýja viðskiptakerfi í upphafi. Með þeim hætti er hagsmunum okkar best borgið. Tafir geta aðeins orðið til að rýra þann áþreifanlega ávinning sem í samningsniðurstöðunum felst.
Við höfum bæði beinan og óbeinan ávinning af niðurstöðum Úrúgvæ-viðræðnanna. Beinn ávinningur er ekki síst lægri tollar og afnám viðskiptahindrana fyrir sjávarafurðir og aðrar útflutningsvörur okkar. Óbeinn ávinningur mun sýna sig í auknu öryggi í viðskiptum og tekjuauka sem mun leiða til betra efnahags- og viðskiptaumhverfis fyrir Ísland sem önnur lönd.
Alþjóðaviðskiptastofnunin tryggir að staðið verði við þær skuldbindingar sem ríki tóku á sig í samningaviðræðunum og myndar jafnframt grundvöll fyrir frekari viðræður um aukið frjálsræði í heimsviðskiptum í framtíðinni.
Virðulegi forseti. Ástand mála í Júgóslavíu hefur verið mikið viðfangsefni Evrópuþjóða á undanförnum missirum og árum. Ég mun ekki víkja að því í ræðu minni en einungis vekja athygli hv. þm. á því að Ísland hefur samið um þátttöku í friðargæsluaðgerðum. Í Bosníu-Hersegovínu hafa starfað tveir íslenskir læknar og hjúkrunarfræðingur. Þetta er gert í samvinnu við Norðurlandaþjóðirnar og Norðmenn sérstaklega og stefnt er að því að áframhald verði á slíkri þátttöku Íslendinga.
Margt hefur gerst sem mikilvægt væri að ræða á sviði afvopnunarmála en því miður leyfir tími minn hér ekki að ég geri það og vísa ég þá til texta ræðu minnar sem hefur verið dreift til þingmanna.
Efling mannréttinda og virðing fyrir lýðræðislegum hefðum stuðlar að jafnvægi og friði í heiminum. Við höfum á undanförnum árum lagt aukna áherslu á þennan þátt. Þátttaka okkar í alþjóðlegu kosningaeftirliti hefur farið vaxandi. Ísland sendi fulltrúa til kosningaeftirlits vegna kosninga í Eritreu, Rússlandi, Suður-Afríku og nú nýlega til Mósambík. Sú reynsla sem fengist hefur á þessu sviði lofar góðu.
Nauðsynlegt er að Ísland uppfylli alþjóðlegar lágmarksskuldbindingar á sviði mannréttinda. Í þeim tilgangi mun utanrrn. innan tíðar gefa út upplýsingarit um Evrópuráðið. Einnig er unnið að gerð bókar um alþjóðleg mannréttindi. Á næstunni verður kynnt íslensk þýðing á Genfarsamningunum ásamt viðaukum þeirra um réttindi manna í ófriði en þetta rit hefur verið unnið í nánu samstarfi við Rauða kross Íslands.
Ég hef með tillöguflutningi í ríkisstjórn haft frumkvæði að því að að íslensk stjórnvöld mörkuðu sér heildarstefnu í málefnum flóttamanna. Nýlega samþykkti ríkisstjórnin tillögur sem unnar voru í samvinnu fulltrúa utanrrn. og dómsmrn. sem fela í sér heildarstefnumörkun og skipulag á málefnum flóttamanna. Stofnað hefur verið sérstakt flóttamannaráð undir formennsku félmrn. Þar munu einnig sitja fulltrúar utanrrn., menntmrn. og heilbrrn. Flóttamannaráð mun starfa í nánu samstarfi við Rauða kross Íslands sem mun áfram gegna lykilhlutverki við aðlögun flóttamanna. Einnig var ákveðið að lögin um eftirlit með útlendingum, nr. 45 frá 12. maí 1965, yrðu tekin til endurskoðunar.
Virðulegi forseti. Skipuð hefur verið sérstök undirbúningsnefnd til þess að halda upp á 50 ára afmæli hinna Sameinuðu þjóða á næsta ári. Liður í afmælisdagskrá Sameinuðu þjóðanna er fjórða alþjóðlega ráðstefna Sameinuðu þjóðanna um málefni kvenna sem haldin verður í Beijing í Kína 4.--15. september á næsta ári. Mikilvægt er að standa vel að undirbúningi ráðstefnunnar hérlendis. Í því augnamiði hefur verið ráðinn sérstakur framkvæmdastjóri ráðstefnunnar sem verður nefnd þeirri sem annast undirbúninginn til aðstoðar. Bætt staða kvenna í heiminum er undirstaða framþróunar, sérstaklega í þriðja heiminum þar sem ólæsi, fátækt og menntunarskortur kvenna er víða þrándur í götu bættra lífskjara.
Nýverið fór fram mannfjöldaráðstefna Sameinuðu þjóðanna í Kaíró og fram undan er félagsmálaráðstefna Sameinuðu þjóðanna í Kaupmannahöfn. Málefni þessara þriggja ráðstefna tengjast óneitanlega og bæta má við umhverfisráðstefnunni í Ríó og mannréttindaráðstefnunni í Vínarborg. Niðurstaða allra þessara heimsráðstefna gæti verið á sama veg, þ.e. að stuðla að því að bæta stöðu kvenna og auka þátttöku þeirra í þróun og uppbyggingu hins félagslega umhverfis þeirra.
Virðulegi forseti. Á undanförnum árum hef ég lagt áherslu á að halda rekstrarkostnaði utanríkisþjónustunnar í skefjum þrátt fyrir ört vaxandi verkefni. Framlög til utanríkismála eru tæplega 1,3% af ríkisútgjöldum. Í fjárlagafrv. kemur fram að fjárveitingar til ráðuneytisins sjálfs hafa lækkað um 27,8% milli áranna 1991 og 1994, eða um 126 millj. kr.
Smáríki þurfa að kosta tiltölulega meiru til reksturs utanríkisþjónustu en aðrar þjóðir. Í samanburði við aðrar smáþjóðir er rekstrarkostnaður utanríkisþjónustu Íslands með því lægsta sem þekkist. Til
samanburðar má nefna að útgjöld vegna utanríkisþjónustu Dana nema um 2,5% af heildarútgjöldum fjárlaga þar í landi og Lúxemborgar 4,5% af heildarniðurstöðum fjárlaga þar í landi.
Frá áramótum verður opnuð ný sendiskrifstofa í Beijing. Ég er þess fullviss að þessi ákvörðun er nauðsynleg til þess að efla viðskiptatengsl okkar í þessum heimshluta sem og pólitísk samskipti í Asíu.
Þá mun starfsmaður verða í fullu starfi í Strassborg til þess að sinna betur samskiptum okkar við Evrópuráðið og styðja við bakið á þeim sem mest hafa samskipti við þessi samtök. Þeirra á meðal eru fjölmargir þingmenn sem unnið hafa mikilvægt starf á þeim vettvangi. Þessi tilhögun mun ekki hækka rekstrarkostnað þegar á heildina er litið vegna samsvarandi fækkunar í París.
Ég hef vakið athygli á þremur þáttum sem nauðsynlegt er að taka á í kjölfar inngöngu annarra Norðurlandaþjóða í Erópusambandið. Nauðsynlegt er að fylgjast betur með því sem er að gerast í Evrópusambandinu og rækta samskiptin við sambandið á mörgum sviðum. Efla verður samskipti við einstök Evrópusambandslönd vegna þess að þar eru þær ákvarðanir mótaðar sem eru framkvæmdar í aðalstöðvunum í Brussel. Loks er þörf á því að leita fleiri bandamanna til þess að ná árangri í hagsmunabaráttu okkar Íslendinga á ýmsum sviðum og nefni ég þar ekki síst til sögunnar hafréttar- og hvalveiðimál.
Hin breytta staða í okkar alþjóðlega umhverfi kallar á stöðugt endurmat á hlutverki utanríkisþjónustunnar.
Virðulegi forseti. Ég hef á þeim nauma tíma sem mér er til þess skammtaður gert grein fyrir nokkrum meginverkefnum sem við okkur Íslendingum blasa á sviði utanríkismála næstu missiri. Það grundvallarsjónarmið sem ég tel þörf á að hafa að leiðarljósi í þessum umræðum er að þátttöku Íslendinga sé hvarvetna þörf á þeim vettvangi þar sem fjallað er um hagsmunamál þjóðarinnar. Sú afstaða er í fullu samræmi við þær hefðir sem hin farsæla utanríkisstefna lýðveldisins hefur mótað og fest í sessi á lýðveldistímanum.