[prenta uppsett í dálka] 99. fundur
Utanríkisráðherra (Halldór Ásgrímsson):
Herra forseti. Ég mæli fyrir skýrslu samstarfsráðherra Norðurlandanna um störf Norrænu ráðherranefndarinnar 1995 sem hefur verið lögð fram á þskj. 577.
Það sem öðru fremur einkenndi norrænt samstarf á liðnu ári var framkvæmd þeirra breytinga á formi og innihaldi starfsins sem Norðurlandaráð og ráðherranefndin sameinuðust um í skýrslunni Nýir tímar í norrænu samstarfi. Skýrslan liggur frammi í íslenskri þýðingu. Af hálfu Íslands sátu í þeirri nefnd Sighvatur Björgvinsson, þáv. samstarfsráðherra, ásamt þeim sem hér stendur og stóðum við af hálfu Íslands að tilurð skýrslunnar. Eitt höfuðmarkmið skýrslunnar var að beina samstarfinu að þremur meginstoðum, samvinnu innan Norðurlanda, samvinnu Norðurlandanna um Evrópumál og samvinnu Norðurlanda við grannsvæði þeirra. Norðurlandaráð hefur sem kunnugt er í kjölfarið komið á nýrri og breyttri nefndaskipan sem endurspeglar þessa þrískiptingu. Sama gildir um verkefnaval og breyttar áherslur í störfum ráðherranefndarinnar. Í samræmi við skýrsluna var ráðist í endurmat á starfsemi tæplega 50 samnorrænna stofnana sem velflestar eru kostaðar af norrænu fjárlögunum með tilliti til svokallaðs norræns notagildis og niðurstöður þess lagðar fyrir þing Norðurlandaráðs í Kuopio. Nefndin sem framkvæmdi endurmatið komst að þeirri niðurstöðu að 21 stofnun hefði mikið norrænt notagildi, 19 tiltölulega lítið norrænt notagildi og 7 voru flokkaðar sem miðlungsstofnanir út frá þessu gildismati sem að sjálfsögðu segir ekki alla söguna í sambandi við norrænt samstarf.
Samstarfsráðherrarnir töldu matið góðan grundvöll fyrir frekari ákvarðanatöku og fólu framkvæmdastjóra skrifstofu ráðherranefndarinnar að leggja fram tillögu um framkvæmdina. Tillaga hans byggði á endurmatinu sjálfu, umsögnum frá fagráðherranefndum, stjórnum stofnananna og sjálfu Norðurlandaráði. Tillögur framkvæmdastjórans liggja nú fyrir og komu til umræðu á fundi samstarfsráðherranna 13. febrúar síðastliðinn. Samstarfsráðherrarnir töldu þær almennt séð skynsamlegar en fjölluðu ekki um þær í einstökum smáatriðum. Síðan hafa tillögurnar verið kynntar fyrir Íslandsdeild Norðurlandaráðs og að sjálfsögðu hafa þær jafnframt verið kynntar í ríkisstjórn. Ráðgert er að samstarfsráðherra taki afstöðu til tillagnanna á fundi 4. mars nk., ákvörðun þeirra verði síðan send Norðurlandaráði til umsagnar og endanleg afstaða verði tekin í apríl m.a. á grundvelli þessara umsagna. Samkvæmt tillögum framkvæmdastjórans verða 13 stofnanir lagðar niður, þrjár nýjar stofnaðar sem taka við hluta verkefna þeirra sem lagðar verða niður og rekstri þriggja verður breytt gagngert. En jafnvel þótt ýmsar stofnanir verði lagðar niður, er gert ráð fyrir að því starfi sem þar hefur átt sér stað verði haldið áfram eins og skýrt kemur fram í skýrslunni.
Það má ljóst vera að þessi úttekt hefur verið afar gagnleg og það hefur margt komið fram í rekstri stofnananna sem betur má fara. Eins hafa áherslur samstarfsins breyst upp á síðkastið og því sjálfsagt að skapa fjárhagsrými til að auka starfið á forgangssviðunum. Það er jafnframt ljóst að það hefur verið hollt fyrir allar stofnanirnar að fara í gegnum þessa skoðun. Hún hefur í sjálfu sér orðið til þess að ýmislegt hefur verið endurskoðað og það má vænta breyttra áherslna í ýmsu að því er varðar margar stofnanir sem munu starfa áfram.
Ég vil taka fram að á þessari stundu er engin leið að meta hver sparnaðurinn verður í norrænum fjárlögum næsta árs eða ársins 1997. En það liggur nokkuð ljóst fyrir að hann verður ekki umtalsverður og hefur verið giskað á að hann gæti numið 3 millj. danskra króna. Það er þó ljóst að umtalsverður sparnaður næst síðar ef tillögurnar ganga eftir og það greiðir væntanlega fyrir því að nauðsynlegar nýjungar geti orðið í norrænu samstarfi í framtíðinni.
Á árinu 1995 var ákveðið að flytja skrifstofu forsætisnefndar Norðurlandaráðs í sama húsnæði og skrifstofu ráðherranefndarinnar í Kaupmannahöfn og fer þessi flutningur fram síðari hluta árs 1996. Það er von allra að það leiði til betri nýtingar á starfskröftum og einnig til aukins upplýsingaflæðis milli Norðurlandaráðs og ráðherranefndarinnar og verði þannig til þess að gera starf Norðurlandaráðs og ráðherranefndarinnar skilvirkara en verið hefur. Að frumkvæði hæstv. forsrh. Íslands var í október 1994 hafin athugun á því á hvern veg norrænu löndin gætu aukið samstarf og verkaskiptingu milli ýmissa stofnana og stjórnvalda á Norðurlöndum sem fást við svipuð verkefni. Ilkka Suominen, fyrrv. forseta Norðurlandaráðs, var falið þetta verkefni sem unnið var með aðstoð ráðgjafahóps.
Samkvæmt þessari skýrslu sem skilað var í febrúar 1995 eru víða möguleikar á aukinni verkaskiptingu milli landanna sem ekki hefur unnist tími til að kanna frekar. Því var ákveðið að halda verkinu áfram og var skipuð til þess sérstök nefnd með íslenskri þátttöku. Í þessu starfi hefur verið bent á ýmsa athyglisverða möguleika til aukins samstarfs og verkaskiptingar, m.a. á sviði vöruöryggis, matvælaeftirlits, umhverfisvöktunar og um notkun norræna umhverfismerkisins. Allar þessar tillögur eru til athugunar hjá nefndinni. Af hálfu Íslands hefur og verið bent á kosti aukins norræns samstarfs á sviði lyfjaeftirlits, kvimyndaeftirlits og á sviði krabbameinsrannsókna án þess að samstaða hafi náðst um að fylgja þessum tillögum eftir. Þetta starf hefur ekki gengið jafn vel og skyldi því að innan stofnana Norðurlandanna virðist vera tilhneiging til að standa vörð um þá starfsemi sem á sér stað í hverju landi og vinna þannig gegn aukinni verkaskiptingu sem verður að teljast skammsýni og ekki til þess fallið að efla norrænt samastarf til frambúðar. Það er þó rétt að halda áfram á þessari braut því að hér er um það að ræða að finna leiðir til að efla samhug og samstarf Norðurlandanna á hinum ýmsu sviðum sem ég tel afar brýnt um þessar mundir.
Mikilvægi norræns samstarfs fyrir Íslendinga verður ekki dregið í efa og það gildir bæði um samstarf landanna um innri mál og ekkert síður um evrópsk samstarfsmál og einnig á alþjóðavettvangi. Evrópumál eru nú fastur liður á fundum ráðherranefndanna og á fundum forsætis- og utanríkisráðherra. Það hefur verið komið á föstu samráði sendifulltrúa Norðurlandanna í Brussel í Evrópusambandinu í því skyni að finna hvaða pólitísk stefnumál Evrópusambandsins eru þess eðlis að þau beri að ræða á norrænum vettvangi. Þetta samráð komst fyrst á síðari hluta ársins 1995 og því er ekki komin full reynsla á það enn. Án þess að ég vilji á nokkurn hátt draga úr eða kasta rýrð á þetta samstarf sem er gagnlegt, þá er ég sannfærður um að það geti ekki komið í stað formlegrar norrænnar upplýsingaskrifstofu í höfuðstöðvum Evrópusambandsins.
Ég lagði áherslu á það á sínum tíma þegar ég sat sem þingmaður í Norðurlandaráði að það yrði kannað og stefnt að stofnun slíkrar skrifstofu. Ég er enn þeirrar skoðunar að því verki eigi að halda áfram. Ég tel að þetta samráð skipti afar miklu máli í norrænu samstarfi því að hvort sem okkur líkar það betur eða verr hefur ýmislegt sem áður átti sér stað í norrænu samstarfi flust í allmiklum mæli yfir í Evrópusamstarfið.
Norðurlandaráð hefur boðað til ráðstefnu um Evrópumál 4. og 5. mars nk. í Kaupmannahöfn og er það liður í því að færa Evrópumálin inn á hinn norræna vettvang. Ráðstefnan verður áreiðanlega gagnlegur vettvangur pólitískrar umræðu og undirbúnings fyrir ríkjaráðstefnu ESB og ekki síst verður ráðstefnan gagnleg fyrir alla aðila til þess að átta sig betur á framtíðaráherslum í þessu samstarfi.
Eins og áður hefur verið vikið að er norrænt samstarf á alþjóðavettvangi afar mikilvægur vettvangur, ekki síst fyrir Íslendinga vegna þess hversu fáliðuð utanríkisþjónusta okkar er. Utanríkisráðherrar Norðurlandanna samþykktu á árinu 1995 að ósk norrænu forsætisráðherranna skýrslu um norrænt samstarf í alþjóðastofnunum. Þar var lagður grunnur að áframhaldandi samvinnu Norðurlanda á alþjóðavettvangi þrátt fyrir aðild þriggja Norðurlandanna að Evrópusambandinu. Sameiginlegur málflutningur landanna á vettvangi Sameinuðu þjóðanna hefur dregist verulega saman. Þetta er mikið áhyggjuefni en sá pólitíski vilji sem bæði forsætis- og utanríkisráðherrar landanna hafa sýnt til að viðhalda samstarfinu innan Sameinuðu þjóðanna bendir til þess að unnt sé að koma þessum málum á ný í góðan farveg verði þeim vilja sem kemur fram í þessum samþykktum fylgt eftir og hefur verið leitast við að gera það af Íslands hálfu.
Ákveðið hefur verið að auka vægi norræna samstarfsins að því er varðar norðurskautssvæðið. Samstarfsáætlun um málefni þessa svæðis var lögð fyrir Norðurlandaráðsþing á liðnu hausti og síðan var samstarfsáætlunin samþykkt á síðasta fundi samstarfsráðherra. Það skiptir miklu fyrir okkur Íslendinga og aðrar þjóðir sem byggja norðlæg svæði að hagsmunamál þessa stóra og mikilvæga svæðis gleymist ekki og fái nýjan sess í norrænu samstarfi. Það er mjög mikilvægt að Norðurlönd verði stefnumótandi í málefnum þessa svæðis og í norðurskautsráðinu sem stendur til að stofna á þessu ári og það er mikilvægt að samstarfsáætlunin nýtist vel í þessu skyni. Þetta samstarf er afar mikilvægt eins og ég hef vikið að áður og ekki síður en norræna grannsvæðasamstarfið við Eystrasaltsríkin og Norðvestur-Rússland þó að allt aðrir hagsmunir liggi þar að baki.
Fjárveitingar til grannsvæða samstarfsins á norrænu fjárlögunum jukust úr 14 millj. danskra króna árið 1994 í 51 millj. danskra króna árið 1995 sem sýnir mjög vel auknar áherslur á þessu sviði. Upplýsingaskrifstofa var stofnuð í St. Pétursborg á árinu og er það fjórða norræna upplýsingaskrifstofan, en fyrir voru skrifstofur í Tallinn, Riga og Vilnius. Sérstök áhersla er lögð á veitingu náms- og starfsstyrkja til að stuðla að þróun lýðræðis í þessum löndum og aukinni sérfræðiþekkingu á sem flestum sviðum.
Norræna vegabréfasambandið hefur verið í gildi síðan 1955. Eins og allir þekkja tryggir þetta mikilvæga vegabréfasamband frjálsar ferðir allra þegna þjóðanna innan Norðurlandanna án vegabréfaskyldu. Nú standa yfir viðræður um aðild Danmerkur, Finnlands og Svíþjóðar að svokölluðu Schengen-samstarfi en samtímis eru í gangi viðræður um tengsl Íslands og Noregs við þetta sama samkomulag sem m.a. eiga að geta leitt til þess að norræna vegabréfasambandið haldist og tryggt verði að það líði ekki undir lok. Skoðun mín er sú að norræna vegabréfasambandið hafi svo víðtækt gildi, bæði táknrænt og pólitískt, að það þurfi að vera afar mikilvæg rök fyrir hendi ef niðurstaða geti orðið sú að því verði á einhvern hátt fórnað. Það er alveg ljóst að það fylgir því ákveðinn kostnaður, sérstaklega í Flugstöð Leifs Eiríkssonar, ef takast á að ganga þannig frá málum að skilyrði Schengen-samkomulagsins verði uppfyllt en því má ekki gleyma að jafnframt er nauðsynlegt að breyta þessari flugstöð allmikið á næstu árum vegna aukinnar umferðar og vaxandi ferðamannastraums til landsins. Í þessar breytingar þyrftum við hvort eð er að ráðast á næstu árum til þess að auka samkeppnishæfni Íslands og þá um leið flugstöðvarinnar til þess að mæta vaxandi umferð. Nú er unnið að því að reyna að skilja þennan kostnað sem best að og ég vænti þess að geta gefið frekari upplýsingar um það alveg á næstunni.
Um síðustu áramót gekk í gildi breyting á Helsingforssamningnum sem felur í sér að Norðurlönd skuldbinda sig til að láta Norðurlandabúa njóta sama réttar og heimamenn við setningu laga og annarra reglna á öllum sviðum sem samningurinn nær til. Þrátt fyrir undantekningar frá þessari skyldu sem samkvæmt samningnum eru heimilaðar er hér stigið mikilvægt skref í þá átt að jafna rétt norrænna borgara. Nú er verið að kynna samninginn í þjóðþingum landanna og í stjórnsýslu viðkomandi landa og leita leiða til að veita fólki sem telur að brotið sé á sér aðstoð og leiðbeiningar á norrænum vettvangi.
Að lokum vík ég nokkrum orðum að norrænu fjárlögunum. Þau voru 718 millj. 925 þús. danskar krónur á árinu 1995 sem var 8% hækkun frá árinu áður. Hvað varðar norrænu fjárlögin fyrir árið 1996 varð reyndin sú að þau lækkuðu um um það bil 4% vegna eindreginnar kröfu frá einu landinu um aukinn sparnað og hagræðingu í norrænu samstarfi. Þótt ég sé ekki þeirrar skoðunar að það eigi að skera niður framlög til norræns samstarfs þá tel ég að það hafi tekist að ná viðunandi niðurstöðu á flestum sviðum að því er varðar árið 1996. Það liggur fyrir næsta fundi samstarfsráðherra Norðurlandanna að taka ákvörðun um heildarupphæð norrænu fjárlaganna 1997. Kostnaðarskiptingin milli landanna er reiknuð sem hlutfall af þjóðarframleiðslu og því veldur versnandi fjárhagur Svíþjóðar miðað við hin löndin að fjárframlag þeirra mun lækka umtalsvert á næstu árum. Þrátt fyrir það er þeirri kröfu viðhaldið af þeirra hálfu að það þurfi að draga enn frekar úr fjárframlögum til norræns samstarfs og vísa ég til þess að samdráttur ríki á öllum sviðum og norrænt samstarf verði á engan hátt skilið undan í því sambandi. Svíar hafa þurft að bregða á það ráð að skera mjög niður í fjárlögum sínum eins og mörg önnur lönd sem við höfum jafnframt upplifað hér á landi og þeir eru ákveðið þeirrar skoðunar að norræna samstarfið þurfi að ganga í gegnum sama hreinsunareldinn.
Stefna allra hinna landanna hefur hins vegar verið sú að sama fjármagn verði veitt til samstarfsins á árinu 1997 og var gert árið áður. Það er mjög líklegt að hér verði að fara bil beggja í þessu máli vegna þess að ekki er hægt að knýja það fram að eitt land reiði fram meira en það er tilbúið til vegna þess að norræna samstarfið byggir á því að allir samþykki niðurstöðuna. Í reynd hefur hvert land neitunarvald í þessu skyni. Þannig eru skilyrði þessa samstarfs að við göngum til þess sem sjálfstæð og fullvalda ríki. Þannig hefur það alltaf verið og þannig viljum við hafa það og þess vegna er nauðsynlegt að ná fram málamiðlunum á ýmsum sviðum.
Herra forseti. Að lokum þakka ég öllum þeim sem komið hafa að norrænu samstarfi á síðasta ári fyrir góð störf, bæði á þeim skrifstofum sem sinna þessum málum og þeim embættismönnum sem starfa daglega að norrænum málum og síðast en ekki síst þakka ég gott samstarf við Íslandsdeild Norðurlandaráðs.
